“Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie”
- postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.
I Wiek XX - czasem gwałtownych przemian społeczno-politycznych wpływających na kształtowanie się światopoglądu, kanonów postępowania i wartości.
1.
- Europa na przełomie wieków:
a) nastroje katastroficzne związane z fin de siecle,
b) dynamika sytuacji społeczno-politycznej,
• niepewność jutra związana ze wzrostem nastrojów pełnych wrogości i niechęci,
• bezrobocie, kryzysy gospodarcze, spadek wartości pieniądza,
• konflikty klasowe mające swoje podłoże w wyzysku najbiedniejszych warstw społeczeństwa,
c) nastroje niepodległościowe oraz narodowowyzwoleńcze,
• I wojna światowa -> Polska jako suwerenne państwo pod wieloletnim nieistnieniem,
- Ludzkość wobec zawieruchy wojennej
a) obrona zagrożonej ojczyzny - przykłady męstwa oraz poświęcenia dla sprawy,
b) życie w okupowanym kraju - filozofia pracy i przetrwania
“Patriotyczne jest źle pracować bo pracodawcą jest Niemiec.”
c) wykształcenie określonej postawy moralnej sposobem na przetrwanie piekła obozowej rzeczywistości,
- Budowa nowej, powojennej rzeczywistości, kreowanie nowego sposobu życia oraz podstaw moralnych
• dzieła literackie zawierające moralne pouczenia i dylematy
• literatura skarbnicą wartości,
2.
- Poszukiwanie nowej drogi w sposobie zaistnienia w społeczeństwie, próba odnalezienia wartości, które mogłyby stać się podstawą egzystencji i działania,
- Poświęcenie jako miernik wartości człowieka,
- Rezygancja z egoizmu, narcyzmu, pragnienie zaspokojenia własnych potrzeb na rzecz umiłowania człowieka, filantropii i bezinteresowności
3. HEROIZM MORALNY jako przykład poszukiwania właściwej drogi w otaczającej rzeczywistości.
a) polegający na bohaterstwie, męstwie i śmiałości w wyznawaniu prawd i wartości moralnych,
b) napotykający na przeszkody wynikające ze schematów myślowych, popularnych kanonów zachowań lub okoliczności,
c) budzący zaniepokojenie, podziw lub wrogość,
d) będący poszukiwaniem sensu życia i granicy pomiędzy dobrem a złem.
II. “Jeśli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.
1. Twórczość Żeromskiego niosąca posłannictwo duchowe propaguje młodopolski model zachowań
• ofiarność w walce o wyzwolenie narodu połączona ze sprzeciwem wobec nierówności i krzywdy społecznej,
• heroiczny bunt człowieka wobec rzeczywistości,
• próba odbudowy, na różnych płaszczyznach, niepodległego szczęścia ojczyzny,
a) walka o wyzwolenie ojczyzny wbrew zaborcy, prowokacjom oraz wewnętrznemu rozłamowi w społeczeństwie,
• pragnienie bycia do końca wiernym ojczyźnie i rodakom,
- Ofiarność i determinacja Szymona Winrycha z opowiadania “Rozdziobią nas ...”,
- Krytyka rezygnacji i lojalizmu - postać księcia Odrowąża w “Wiernej rzece”,
b) walka z zakłamaniem, wyzyskiem i uciskiem społecznym mimo braku oparcia i poparcia w najbliższym otoczeniu,
c) próby zdemaskowania różnych objawów podłości i marazmu społecznego.
- Doktor Piotr walczący o dobro ogółu, prawda i uczciwość kosztem szczęścia osobistego; jego sprzeciw wobec egoizmu klas posiadających wyniszczających lud (również “słowo o bandosie”)
d) próba walki z chorobami, fizycznym i duchowym skalaniem człowieka,
- P. Stanisława Bozowska (boh. “Siłaczki”) wierząca w ideały, pragnąca krzewić dobro i wiedzę za wszelką cenę,
- Doktor Judym z “Ludzi bezdomnych” stawiający dobro ogółu ponad wszystko,
2. II-ga wojna światowa okresem próby oraz trudnych życiowych przeszkód
- próba ocalenia człowieczeństwa jako jedynej wartości, o którą warto walczyć, dla której warto się poświęcać
“Aby wypełnić ludzkie serca wystarczy walka prowadząca ku szczytom.” A. Camus “mit Syzyfa”
a) poprzez ocalenie wartości narodowych
- Greczynki śpiewające hymn narodowy, czerpiące z niego siłę i nadzieję (“Wiza” - Z. Nałkowska)
“To nie była siła fizyczna
To była siła tęsknoty i pragnienia”
b) ocalanie człowieczeństwa za cenę istnienia
- “Przy torze kolejowym” Z. Nałkowska -> ukazanie postawy jednostek; - mężczyzna odbierający życie rannej kobiecie -> działanie uznane za najwyższy akt łaski i woli
- kobieta zbierająca martwe niemowlęta i dziewczyna decydująca się na śmierć - mimo iż jej ocalenie w obozie będzie bardzo prawdopodobnym - bohaterki opowiadania “U nas w Auschwitzu” Borowskiego ratujące godność poprzez wybranie sposobu śmierci, stanowienia samemu o sobie.
“W tym świecie można zachować człowieczeństwo za cenę istnienia”
- Natalia Lwowna - “Inny świat” Grudzińskiego
• ponawiane próby samobójcze aby zakończyć koszmar obozowego życia,
• “Ostatecznie należy się tylko do samego siebie - przynajmniej w wyborze rodzaju i czasu śmierci”
- Hanna Krall - “Zdążyć przed Panem Bogiem”: powstańcy zmuszeni do “dokonania wyboru między życiem a śmiercią” będącą “ostatnią szansą zachowania godności”
• lekarka podająca dzieciom truciznę (oczekująca na rozstrzelanie); samopalenie (siedzenie na murach getta); kobieta mająca możliwość ocalenia dzięki “numerkowi”, wybierająca śmierć przy boku matki
• pragnienie godnej śmierci, “mężnej śmierci” w “Początku” A. Szczypiorskiego: Hemo i jego ojciec - Jerzy Fichtenblaum
c) ocalenie człowieczeństwa poprzez miłość do drugiego człowieka, niesienie pomocy, litość i współczucie,
- “Dzieci i dorośli w Oświęcimiu” Z. Nałkowskiej - lekarz ratujący małych chłopców, ryzykujący utratą zdrowia a nawet życia,
- “Człowiek jest mocny” - postawa chłopa, który bezinteresownie udziela pomocy zbiegłemu Żydowi,
- “godność człowieka naprawdę leży w jego uczuciu” T. Borowski “Pożegnanie z Marią” - uczucie, miłość, podtrzymujące przy życiu głównego bohatera, stanowiące jedyny cel i sens,
- poczucie solidarności; więzi, udzielanie sobie wzajemnej pomocy, która pomogła przetrwać: “Jeden dzień ...” - A. Sołżenicyna
“Przecież ten sąsiad każdy twój kęs liczy, choćbyś całkiem nie miał sumienia, złamiesz się, dasz”
- “Zdążyć przed Panem Bogiem” - H. Krall
• miłość, będąca sposobem na przetrwanie
• “Otóż być z kimś, to była w getcie jedyna możliwość życia”
- pomoc w ocalaniu ludzi z powołania (siostra Weronika), obowiązku (sędzia Romnicki), z ludzkiego odruchu (Filipek), z przyjaźni (Pawełek) i miłości (Jerzy Fichtenblaum): bohaterowie “Początku” A. Szczypiorskiego
- Dr Rieux - poświęcający swój czas, zdolności i siły dla ratowania “zadżumionych”
- Rambert - rezygnujący z ucieczki, nie chce być “samym tylko szczęśliwym”
- ojciec Panelaux - czyniący dobro w imię służby człowiekowi oraz Tarrou i Grand : bohaterowie “Dżumy” A. Camusa udowadniający swoją postawą, iż prawdziwe szczęście oraz pełnię człowieczeństwa zdobywa się poprzez pomoc najbardziej potrzebującym
• “Trzeba tylko iść naprzód w ciemnościach, trochę na oślep, próbować czynić dobrze.”
d) próba ratowania człowieczeństwa poprzez męczeństwo i wyrzeczenia:
- Dwojra Zielona pragnąca przetrwać za wszelką cenę, znosząca największe cierpienia “aby dać świadectwo prawdzie” - Z. Nałkowska
- “aby w miejsce pokonanej litości rozdmuchać w stygnącym popiele swojego życia wysoki płomień z ostatniej iskierki człowieczeństwa”
• postawa Michała Aleksiejewicza Kostylewa w “Innym świecie” - G. Herlinga Grudzińskiego, którego sposobem na uratowanie człowieka w sobie było dobrowolne męczeństwo,
- głodówka Polaków z “Innego świata” - G.H.Grudz., będąca wyrzeczeniem graniczącym z bohaterstwem, jako próba wzmocnienia wewnętrznej siły wypływającej z odwagi, męstwa i wytrzymałości
3. Poezja XX-go wieku jako oręże w walce ze stereotypami i stagnacją
A. Nawołująca do aktywnego kształcenia swojego życia, odwagi i wytrwałości w wyznawaniu swoich poglądów i obrony ideałów
“Nie jesteś jednak tak bezwolny
A choćbyś był jak kamień polny
Lawina bieg od tego zmienia
możesz, więc wpłyń na bieg lawiny” Cz. Miłosz
- “Przesłanie pana Cogito”; nakaz:
a) bycia wiernym do śmierci,
b) sprzeciwu wobec przemocy; poniżenia, mimo ograniczonych możliwości a nawet bezsilności,
c) pogardy dla zdrajców, katów i tchórzy
- “Pan Cogito o postawie wyprostowanej”
• krytyka bierności: pogodzenia z rzeczywistością; postawa pana Cogito przykładem pragnienia zachowania własnej tożsamości, nawet za cenę życia,
- “Pan Cogito - powrót”
• realizacja marzenia jakim jest powrót do rodzinnego kraju mimo grożących konsekwencji
- “Potęga smaku” - odmowa, niezgoda i upór wypływające z poczucia estetyki,
- “Traktat moralny” Cz. Miłosza - konieczność wypełnienia życia celem i wartością; karygodne staje się uginanie przed innymi ludźmi prowadzące do zmiany punktu widzenia, poglądów lub zasad; wezwanie do aktywności i kreowania swojego życia,
- “Campo di Fiori” - poeta podejmuje walkę ze znieczulicą, aby nie powtórzyły się nigdy akty okrucieństwa
“Kiedyś na nowym Campo di Fiori bunt wznieci sława poety”
- “Przedmowa do tomu Ocalenie” - poeta zauważa konieczność nadania sensu życia i poezji poprzez postawienie przed sobą wyższego celu
- “Św. Szymon Słupnik” - St. Grochowiaka; ukazuje poetę czerpiącego siłę w buncie przeciwko zakłamaniu, hipokryzji i sztuczności
“Powołał mnie Pan na bunt”
B. Postulat hołdowania wartościom moralnym mimo pewnych stereotypów, ciasnoty umysłowej, przeciwnościom losu. Honor i poczucie własnej wartości
- “Dlaczego klasycy” - Zb. Herbert; krytyka współczesnych i ich tchórzostwa w przyznawaniu się do porażki, słabości; poeta zarzucający małość i zapomnienie wielkich słów,
- “Przesłanie pana Cogito” - nakaz postawy wyprostowanej, silnego kręgosłupa moralnego, krytyka dumy, samouwielbienia, zarozumiałości, egoizmu, wygodnictwa i oschłości
- “Pan Cogito o postawie wyprostowanej” - poeta ukazujący głównego bohatera jako jedynej ostoi wartości moralnych w zagrożonym mieście, który sam skazuje się na unicestwienie będąc tym, czym jest
III. “Człowiek nosi w sobie większego od siebie” - A. Saint-Exupery
- literatura XX-go wieku dowodem na odwieczne pragnienie człowieka stanowienia o sobie oraz otaczającej rzeczywistości, nawet kosztem niewyobrażalnych wyrzeczeń:
- próba uratowania własnej tożsamości poprzez walkę, uczucie, poświęcenie,
- zdolność do poświęcenia szczęścia osobistego, zdrowia i życia dla wytyczonego celu,
- próba zrozumienia, podziw dla jednostek, których postępowanie staje się przykładem dla innych,
- krytyka ucieczki przed dokonaniem wyboru lub wyboru drogi łatwiejszej i bezpieczniejszej,
- walka ze słabościami, przeciwnościami, wrogiem tkwiącym w człowieku lub przybierającym materialne kształty jako nierozerwalny element życia każdego z ludzi.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"