Pamflet - utwór
publicystyczny lub literacki, często anonimowy, mający charakter demaskatorskiej
i zwykle ośmieszającej krytyki określonej osoby, grupy społecznej, instytucji
politycznej. Retoryka - sztuka wymowy,
krasomówstwo; nauka pięknego i sprawnego wysławiania się, obejmująca prawidła
doboru słów, konstrukcji zdań, umiejętności argumentacji. Sztuka ta rozwinęła
się w starożytności, mistrzami jej byli Sokrates, Cyceron; w renesansie
zauważana jest u Piotra Skargi. Wtedy już posługiwano się licznymi środkami artystycznymi w
wypowiedziach, które miały pobudzać rozum, wolę i uczucia słuchaczy.
Używano:
- pytań retorycznych,
- antytez (przeciwstawienia),
- ciągów stopniowanych epitetów lub szeregów współrzędnych
członów (często zdań),
- szyk przestawny, ...
- często powoływano się (Piotr Skarga) na Biblię (stylizacja na
język biblijny - przywołanie odpowiednich cytatów).
“Grób Agamemnona” Słynny wiersz stanowi fragment VIII pieśni poematu
podróżniczego “Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu”. W druku ukazał się razem z
“Lilią Wenedą” jako pewnego rodzaju komentarz do tej tragedii, gdyż wymagała ona
jego, jako utwór symboliczny (miejscami o symbolice skomplikowanej i niejasnej).
Zabytek, który Słowacki zwiedził i który uczynił tematem “Grobu Agamemnona” był właściwie tzw.
Skarbiec Atreusza, w owym czasie traktowany jako autentyczny grobowiec wodza
wojsk greckich w wojnie trojańskiej.
Wiersz rozpada się na dwie części, tylko w pierwszej mamy temat
tytułowy (pobyt w grobie Agamamnona nasuwa poecie skojarzenia z “Iliadą” Homera,
która jako epos o wojnie trojańskiej jest według Słowackiego utworem o wielkich
ludziach i o wielkich czynach. Ta wielkość przeszłości homeryckiej podkreślana
jest w kolejnych zwrotkach, w różny sposób, a obecna cisza grobowca kontrastuje z treścią
“Iliady”. Nasuwa to typowo romantyczną refleksję o przemijaniu wielkości w
historii. Wszystkie metafory (środki retoryki) w tej części utworu służą
przeciwstawieniu dawnej wielkości - obecnej małości, do której dołącza poeta
także samego siebie). “O ! jak daleko brzmi ta harfa złota,
której mi tylko echo wieczne słychać.”
Poczucie własnej małości narzucone przez zestawienie z wielkimi
ludźmi epoki Homera prowadzi do ukorzenia się poety przed historią:
“Głęboko jestem pokorny i cichy
tu, w tym grobowcu sławy, zbrodni i pychy.”
Podobny ton odnajdujemy w “Hymnie”, gdzie Słowacki pisał o
ukorzeniu się przed własną nicością - tutaj jest to wywołane przytłaczającą
wielkością bohaterów “Iliady”. W zwrotce zaczynającej się:
“Tak więc - to los mój na grobowcach siadać
I szukać smutków błahych, wiotkich, kruchych...”
można doczytać się skargi z jaką przyjmowano dotychczasowe
utwory Słowackiego - niezrozumienie jego poezji wśród “słuchaczów głuchych”.
Retoryka
Autor wzbogacił swój wiersz (o charakterze retorycznym),
nawiązuje przede wszystkim do starożytności (modne w
romantyźmie):
- “Krew Atrydów”,
- pracownia Arachny,
- harfa złota (Homera), - Elektra.
Utwór rozpoczyna apostrofa:
“Niech fantastycznie lutnia nastrojona
wtóruje myśli posepnej i
ciemnej.”
(wzorowane na inwokacji w “Iliadzie” Homera),
Jest to swoista prośba o natchnienie do wygłoszenia kolejnych
słów.
- zdania wykrzyknikowe:
“Jak mi smutno” (jest to jednocześnie anafora),
“O! cichy jestem jak wy, o Atrydzi”
- personifikacje:
- serce zasnęło,
wiatr przychodzi wzdychać,
kłóci się wietrzyk.
- aluzje mitologiczne:
- Elektra, Arachna.
- elipsy:
“I ma Elektry głos - ta bieli płótno”
“Albo umarłych - i tak pełny wstrętu” - epitety (liczne, wyszukane):
- nadgrobowe
słońce,
- czarne listki,
- ciemny grobowiec, ...
- oksymorony:
- pieśń ciszy,
- słuchaczów głuchych,
- wyliczenia (oparte na kontraście):
- sławy, zbrodni, pychy
- inwersje: - “głęboko jestem pokorny i cichy”,
- “to los mój na grobowcach siadać”,
- “jeśli napotka grób rycerzy - padnie”,
- przerzutnie:
- “Nad wielkim niczym grób i milczącym
garstką popiołów - ale w moim ręku
ta struna drgnęła”,
- “napędza nasion kwiatów - ale te puchły
chodzą i w grobie latają jak muchy”
- anafory:
- Ani mię
Ani się,
- Tu cząbry
Tu wiatr,
- peryfrazy:
- “Bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei
Dla małowiernych serc podobne snowi”
- harfa złota,
- epitety (ich ciągi):
- błahych, wiotkich, kruchych,
- metafora (przenośnia):
- senne królestwa,
- z wielką błyskawicą w oku,
- koń się na powietrzu kładzie,
- słońcu stała się większa szpara,
- onomatopeje:
- świerszcze,
- sykają.
W II części utworu znikają zupełnie motywy homeryckie, ale
pozostaje Grecja, we wspomnieniu Termopil i Cheronei. Poeta dalej rozważa
pojęcie wielkości i małości ( w innym sensie niż poprzednio ). Zestawia tu
starożytną Grecję ze współczesną Polską.
Pamflet Utwór atakuje tutaj Polaków, ośmiesza i krytykuje społeczność
szlachecką, wytyka ich błędy (powstanie listopadowe):
- kraj smutnych ilotów - omówienie (iloci -
niewolnicy) Poeta wystawia rachunek własnemu narodowi, próbuje uświadomić
zarówno przyczyny klęski powstania listopadowego jak i utratę niepodległości. W
poetyckiej wizji ukazuje siebie mknącego na koniu przez Grecję. Żaden Polak nie
ma prawa zatrzymać się pod Termopilami, gdzie Grecy w 480 p.n.e. pod wodzą
Leonidasa walczyli bohatersko z Persami. Wszyscy zginęli, nikt nie oddał się do
niewoli, a czyn ich na zawsze pozostanie symbolem patriotyzmu i poświęcenia dal ojczyzny.
Niestety Polacy nie wykazali takiej odwagi i gotowości poświęcenia życia dla
ojczyzny:
- “Na Termopilach ? - Nie, na Cheronei”
(sytuacja Polski przypomina sytuację Greków pod Cheroneą -
przegrali na własne życzenie), - “Na Termopilach ja się nie
odważę
Osadzić konia w wąwozowym szlaku,
Bo tam być muszą tak patrzące twarze,
Że serce skruszy wstyd - w każdym Polaku.”
Polacy nadal skrępowani łańcuchem niewoli nie mogą bez
zażenowania stanąć nad mogiłą Leonidasa, który mógłby zapytać “wiele was było”.
Jedynym miejscem w Grecji godnym Polaka jest Cheronea, gdzie w 338 p.n.e. Grecy
ponieśli klęskę uciekając w popłochu z pola walki w wyniku czego utracili
niepodległość: Kluczowa strofa:
“Na Termopilach - jaką bym
zdał sprawę,
Gdyby stanęli męże nad mogiłą,
I pokazawszy mi swe piersi krwawe
Potem spytali wręcz: “Wiele was było ?” -
Zapomnij, że jest długi wieków przedział. -
Gdyby spytali tak - cóż bym powiedział ?”
(pytanie retoryczne zawarte w strofie powinno potęgować w
ówczesnych Polakach wstyd)
W dalszej części wiersza poeta surowo ocenia postawę Polaków w
powstaniu listopadowym, stara się odnaleźć przyczyny upadku niepodległości.
“Nagi trup Leonidasa” jest cały w harmonijnych kształtach,
przedstawia człowieka o harmonijnej duszy i ciele (kontrast do złotego pasa i
czerwonego kontusza bogato odzianych Polaków).
- “O Polsko !” apostrofa, rozpaczliwe wezwanie,
Upadek Polski tkwi w wadach szlachty, która została nazwana
“czerepem rubasznym”. Szlachta nie pozwoliła dojść do głosu masom ludu, tzn.
wzięła “duszę anielską narodu”. Personifikacja Polski
(zauważalne echa mesjanizmu), Polska cierpiąca, ułożona w grobie.
Oddziaływanie szlachty na naród porównane zostało do zabójczego
działania koszuli Dejaniry, która spowodowała śmierć w straszliwych męczarniach
Heraklesa
“Zrzuć do ostatka te płachty ohydne
Tę Dejaniry palącą koszulę.”
(wezwanie Polski do “obudzenia się”)
. “Nowa - nagością żelazną bezczelna -
Niezawstydzona niczym - nieśmiertelna”
(mesjanistyczne powołanie Polski “odrodzi się jak Feniks z
popiołów”)
Słowacki wytyka też polskiej szlachcie skłonności do
wystawnego, pełnego przepychu życia i do naśladowania obcych wyrazów:
“Polsko ! lecz ciebie błyskotkami łudzą
Pawiem narodów byłaś i papugą A teraz jesteś służebnicą
cudzą”
(jest to nawiązanie bądź aluzja do Potockiego “Zbytki polskie”
(barok) - przedstawienie bogato ubranego szlachcica, który nosił mnóstwo
świecidełek jak “papuga”)
“Posąg z jednej bryły” - to myśl o przezwyciężenu rozbicia i
osiągnięciu pełnej jedności narodu (rozbicie społeczne dawnej Polski było
przyczyną jej upadku. Siły narodowe zostały osłabione i ukształtowane zostały
ujemne cechy psychiki narodowej, a w konsekwencji doprowadziło to do upadku
państwa).
W wierszu została jednak zawarta wizja nowej, wolnej Polski -
narodu zjednoczonego, spójnego wewnętrznie, a tak potężnego, że “ludy
przelęknie”. Nie szczędząc słów poeta zawarł w utworze oskarżenia wobec
Polaków:
- Cheronea - symbol klęski,
- czerep rubaszny,
- “oczy otworzone w grobie” - samounicestwienie
kraju,
- “pawiem narodów byłaś i papugą” - Polska w Europie przyjęła
dumną i pyszną rolę (dama sarmacka),
- “służebnica cudza” - uzależnienie od woli możnych lub
podporządkowana zaborcy,
Poeta wyznaje ze wstydem, że sam również nie wziął udziału w
powstaniu listopadowym. Identyfikuje się więc z narodem oskarżając siebie (ma
prawo oskarżać cały naród):
“Mówię - bom smutny - i sam pełen winy”
Jest to więc pamflet gniewny, srogi i pełen żalu, nie tylko na
tych, którzy kierowali powstaniem listopadowym, lecz na cały naród, przodków, a
także i na samego poetę, który poczuwa się do winy.
“Bema pamięci żałobny rapsod” Rapsod - pieśń o bohaterze.
Utwór napisany po śmierci Józefa Bema (zmarł 10.XII.1850 w Aleppo w Syrii).
Obraz pogrzebu skonstruował Norwid na wzór pogrzebów dawnych wodzów
słowiańskich, a miarę wierszową wzorował na antycznym
heksametrze. Heksametr - w metryce
antycznej: wers sześciostopowy,
- polski: wiersz wzorowany na heksametrze antycznym,
występujący w rozmaitych formach rytmicznych, używany najczęściej w funkcji
stylizowanej jako sygnał archaicznej epickości i powagi (np. w “Konradzie
Wallenrodzie”: “Skąd Litwini wracali ? Z nocnej wracali wycieczki.”).
Norwid: “Czemu, cieniu, odjeżdżasz, ręce załamawszy na pancerz”
Cytat (pod tytułem): “Przysięgę złożoną ojcu po dzień
dzisiejszy tak zachowałem.”
(Słowa wodza kartagińskiego - Hannibala (247 - 183 p.n.e.) do
króla Antiocha o złożonej na żądanie ojca przysiędze, że nigdy nie pobrata się z
Rzymianami.) Dla Norwida postać Bema była
wzorem bohaterstwa w wieku XIX.
Wizja pogrzebu łączy cechy pogrzebów dawnych wodzów germańskich
i słowiańskich. Ale wiersz ma głównie charakter paraboli (przypowieść - utwór o
charakterze dydaktycznym przekazujący myśl moralną przez przykład, podobieństwo,
bądź alegorię. Odmiana ta, wzorowana na Bibli służyła głównie homiletyce,
popularna też była w literaturze staropolskiej (np. u Piotra Skargi: “Kazania
sejmowe”))
Według J.W. Gomulickiego:
- zwrotkę V tłumaczy - “przykład tak trudej sytuacji
historycznej, że trzeba będzie powrócić, wzorem Bema, do przejściowej walki
orężnej”,
- zwrotkę VI tłumaczy - “nie odnosi się już do pogrzebu Bema,
ale do potężnych i stale postępujących korowodów, wzorujących się na jego
bohaterstwie i rycerstwie bojowników wolności, którzy - podobnie jak Jozue z
Jerycha - zdobędą >>ujęte snem groby<< (czyli niedojrzzałe unysłowo
i moralnie społeczeństwo) nie za pomocą oręża, ale za pośrednictwem cierpliwego
i częstego powtarzania >>ciągle tych samych postępowych haseł społecznych i
politycznych<<“
- Wiersz powstał kilka miesięcy po zgonie generała w 1851 r.,
składa się z sześciu strof.
Stylizacja antyczna - przez wprowadzenie heksametru:
- pierwsza strofa: “Czemu cieniu odjeżdżasz ... - pytanie
retoryczne
ręce załamawszy... - ukazany ruch
przy pochodniach - światło
co skrami grają... - przenośnia, personifikacja, (światło,
ruch), onomatopeja miecz wawrzynem zielony - metafora
gromnic płakaniem... -
personifikacja
polan - (Polacy) - neologizm rwie się sokół i koń podrywa... - stylizacja średniowieczna, polowanie na
sokoły w królewskich gajach i na polach
(ruch)
jak tancerz. - porównanie
- Wieją, wieją proporce... - ruch
trąby długie we łkaniu... - uosobienie, przenośnia(kształt, ruch,
dźwięk)
... i znaki pokłaniają się z góry -
przerzutnia
z opuszczonymi skrzydłami - przenośnia
jak włóczniami przebite smoki,...” - porównanie
Na końcu strofy obecne niedomówienia.
- druga strofa:
“...panny żałobne... - nagromadzenie epitetów
ramiona
ze snopami wonnymi... - przerzutnia
choć przed wiekami zrobiona... - (chodzi o drogę na cmentarz)
niedomówienie
tłukąc o ziemię wielkie,
gliniane naczynia - onomatopeje, epitety czego klejnot we łkaniu jeszcze
smętności przyczynia.” - onomatopeje,
inwersja
- trzecia strofa:
“Chłopcy biją w topory - ruch
pobłękitniałe od nieba,... - neologizm (światło, barwa)
w tarcze rude od świateł... - barwa pod-niebne...” - niedomówienie, neologizm
przenośnia
- czwarta strofa:
“...toną... - niedomówienie
wchodząc w światło
księżyca - barwa 4 przenośnie w dwóch wersach
i czernieją na niebie... - barwa, światło
jak gwiazda... - porównanie
chorał ucichł był nagle... - inwersja (czas zaprzeszły)
chorał - muzyczny utwór żałobny
jak fala wyplusnął...” - niedomówienie, porównanie
- piąta strofa:
“...czeluście... - przerzutnia
aby przesadzić Ludzkość... - graficzne przeznaczenie, podkreślenie tego
istotnego fragmentu
rumaka zaprzem, jak starą
ostrogą...” - porównanie, niedomówienie
- szósta strofa:
“...w bramy bijąc...
gwizdając w szczerby toporów... - onomatopeje, (ruch, dźwięk)
mury Jerycha... - nawiązanie biblijne (biblijny Jozue obalił mury Jerycha za
pomocą grania trąb i krzyku swoich żołnierzy)
Serce zemdlałe ocucą - pleśń...” - elipsa
.................................................
“Dalej - dalej --” - końcowe niedomówienie
W czasie korowodu ciało wpada w czeluść (śmierć), dusza wędruje
dalej.
Jest to wiersz o przezwyciężeniu śmierci, o odrodzeniu się na nowo. Ponieważ
Bem bił się za wolność, ten korowód będzie budził takie właśnie
uczucia. Implikacja - składa się z
dwóch części: poprzednika zawierającego warunki (przesłanki) i następnika
(skutku, wniosku, tezy).
Tutaj: powiązanie, nastepstwo
Charakterystycznymi elementami wiersza są archaizacje,
stylizacje języka, a także sytuacji. Stylizacje antyczne: połączenie pierwiastka
antycznego z chrześcijańskim (stylizacja na pogrzeby dawnych (pogańskich)
herosów (np. w “Iliadzie”)).
“Nie Bemowi jest ten utwór w istocie poświęcony. Poświęcony
jest - “Bema pamięci”! Zbiorowej, społecznej, aktywizującej przyszłe pokolenia
pamięci o generale (...).
Zaczyna się nowa era w życiu najpierw tej zbiorowości, która w
“siebie bierze” idee Bema - ale też era, w której mają te idee ogarnąć.
Stopniowo cały ten świat, całą ludzkość, budzoną przez kroczący coraz dalej
pochód, aż “pleśń z oczu zgarną narody”. (...) Wiersz Norwida nie jest
zakończony. Uzywa
się w sposób znamienny: używa się anafory, rozpoczęcia nowej strofy - te i
następne strofy ma napisać nowa zbiorowość. Koniec wiersza pogrzebowego - staje
się początkiem wiersza o pochodzie, o dziejach pochodu, który przekroczy grób.”
J. Opacki |