Zamek kaniowski. Powieść

Zamek kaniowski. Powieść

• Goszczyński Seweryn •

• 1828 •

Podstawą fabuły są wydarzenia historyczne z r. 1768, tzn. koliszczyzna, bunt ukraińskiego chłopstwa (pod wodzą Iwana Gonty i

Maksyma Żeleźniaka) przeciw szlachcie polskiej. Jej krwawy przebieg znał autor przede wszystkim z ludowej tradycji ustnej i

rękopiśmiennej. Do utworu wprowadził wiele elementów ukraińskiego folkloru, wierzeń, zabobonów (większość objaśnił w

obszernych przypisach), czerpał ponadto inspiracje z europejskiej literatury romantycznej (powieść poetycka Byrona). Stworzył

niezwykle sugestywną poetycko wizję Ukrainy mrocznej i krwawej oraz interesującą kreację postaci głównej, w której zespoliły się

cechy bohatera ludowego i romantycznego.

Zbrodnia i... Nemezis

Bohaterem Zamku kaniowskiego jest ataman kozacki Nebaba, obarczony zbrodnią młodości: uwiedzenia i próby zamordowania

obłąkanej Kseni, która – niczym uosobienie przeznaczenia – prześladuje go, drażniąc sumienie, aż do śmierci. Nebaba kocha ze

wzajemnością Orlikę, kozacką dziewczynę. Tę jednakże podstępem odbiera mu i zmusza do małżeństwa rządca kaniowskiego

zamku, Polak. Ataman, urażony w swej dumie, łaknący zemsty, przyłącza się do zbuntowanego oddziału hajdamaków Szwaczki.

Skłania część Kozaków, umiejętnie podsycając żądzę odwetu za krzywdy doznane od polskich panów, by pod jego wodzą

wyruszyli na Kaniów. Wcześniej zamek opanowuje i podpala Szwaczka. Z rąk czerni hajdamackiej ginie w nim morderczyni męża

– Orlika. Nebaba, po przegranej walce z polskimi wojskami, umiera na palu, na wieki połączony z demoniczną Ksenią.

Kozacki bohater Zamku kaniowskiego ma znamiona byronicznego buntownika. Jest dumny, nieustępliwy w zemście, bywa też

czułym kochankiem i człowiekiem zdolnym do egzystencjalnych refleksji.

Romantyczne prekursorstwo i fatalizm dziejów

Powieść poetycka Goszczyńskiego uważana jest za pierwszy romantyczny utwór o rewolucji (M. Janion). Fakty historyczne

potraktował poeta swobodnie. Nie zmierzał bowiem do zobrazowania rzezi hajdamackiej, mimo iż umotywował rebelię pragnieniem

kozackiej zemsty na polskich panach oraz ukazał rozdźwięk między szlachecką samowolą i bezprawiem a ludowym marzeniem o

wolności. Zamek kaniowski pokazuje tragizm rewolucji i pułapki historii. Jej wyimek, epizod szczególnie krwawy, dał

Goszczyńskiemu możliwość egzemplifikacji fatalistycznej koncepcji ludzkiego losu. Nebaba, wplątany w wir wydarzeń

koliszczyzny, powodowany siłami, nad którymi nie może zapanować, nieuchronnie zmierza ku swemu przeznaczeniu. W

usuniętych przez cenzurę wersach końcowych: „Piekła za wojną zatrzaśnięto bramę. Znów ten sam pokój, i zbrodnie te same !”

kryło się przeświadczenie, iż zło wpisane jest w strukturę świata, historia zaś nieustannie zatacza zbrodnicze koło.

Swój utwór nasycił Goszczyński mocnymi środkami ekspresji. Jego koncepcja rewolucji znajduje wyraz także poprzez "estetykę

okropności”, dominujące w obrazie prezentowanego świata opisy gwałtów, morderstw, ognia, krwi, ciemności.

Zamek kaniowski zyskał wielkie uznanie współczesnej krytyki (M. Mochnacki), współuczestniczył w procesie kształtowania

polskiej powieści poetyckiej.