Wzorce osobowe średniowiecza i ich związek ze światopoglądem tej epoki.
W oparciu o poznaną literaturę średniowiecza możemy mówić o trzech wzorcach parenetycznych – czyli ideałach, wzorach do naśladowania propagowanych w tej epoce.
Filozofię średniowieczną cechował teocentryzm (sposób myślenia – Bóg w centrum). Ten chrześcijański światopogląd wpłynął na wszystkie dziedziny życia. Kościół przejął władzę, mimo iż istniał feudalny podział władzy świeckiej. Dzięki temu średniowiecze jest okresem uniwersalnej kultury dla całej Europy. Ta sama religia, ten sam język, itd.
W średniowieczu dominuje pogląd iż osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci. Wszystko, co ziemskie jest marnością, piękno i uroda jest złudzeniem, zaszczyty, majątek, sława są nietrwałe. Literatura średniowieczna miała szczególnie charakter moralizatorsko-dydaktyczny i religijny. Stąd częste przykłady wzorców osób i postępowań. Szczególną uwagę zwracano w nich na cnoty, wyolbrzymiając działanie i praktykowanie postaci. Miały one na celu stworzenie obrazu człowieka idealnego, w rozumieniu ludzi średniowiecza, i nakłanianie do jego naśladowania. Dzieła zawierające wzorce osobowe, związane z konkretną rolą społeczną, to tzw. dzieła parenetyczne.
Możemy zauważyć trzy główne wzorce do naśladowania, pojawiające się w literaturze średniowiecznej.
Ideał świętego (ascety) zauważamy w „Legendzie o św. Aleksym”. Opowiada ona historię Aleksego, człowieka z dostatniej rodziny, który ucieka od dobrobytu, szczęścia, dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności. Zrzeka się wszelkich dóbr materialnych, przywilejów, a nawet miłości oraz zaczyna prowadzić życie w surowej dyscyplinie zew. i wew. Aleksy prezentuje wzór świętego , który wybrał bardzo surowy model religijności. Ukrywając przed światem swoje imię, cierpiał głód, nędzę, zimno. Znosił upokorzenia i niewygody (przeleżał lata pod schodami swojego domostwa, gdzie wylewano na niego pomyje. Porzucił nowo poślubioną żonę i postanowił trwać w czystości ciała. Te wszystkie czyny wydawały mu się słuszne, bo wypełniał polecenia Ewangelii (ubóstwo), cierpienia miały doprowadzić do udoskonalenia jego duszy, odrzucenie dóbr ziemskich jest gwarancją zbawienia, a także dlatego, że tylko przez kontemplację i miłość do Boga można się do niego zbliżyć i doznać Laski. Jest to bezkompromisowa, nie akceptująca świata droga do świętości. Św. Augustyn, który obiecywal poznanie Boga przez iluminację (olśnienie z łaski Boga), rozumiałby pewnie te poczynania. Nie zgodziłby się z nimi św. Franciszek, który był przeciwny umartwianiu ciała, proponował akceptację świata, wręcz miłość do wszystkiego, co stworzył Bóg (łączył ich postulat ubóstwa, obaj odrzucili rodzinny majątek).
Św. Franciszek stworzył pogląd zwany franciszkanizmem, stanowiący niezwykłą, radosną filozofię wiary. Św. Franciszek głosił wszechogarniającą miłość do świata i braterstwo wszelkich istot żyjących. Był przeciwny okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości.
Św. Augustyn zalecał ascezę, czyli umartwianie ciała, w celu doskonalenia duszy, wyzbywanie się wszelkich wygód związanych z życiem na ziemi. Uważał on, że celem człowieka jest poznanie Boga. Może się to dokonać tylko w duszy człowieka, stąd ogromna rola modlitwy i kontemplacji. Człowiek może znaleźć prawdziwe szczęście jedynie w Bogu.
Św. Tomasz ukazywał człowieka mającego ściśle wyznaczone miejsce na ziemi. Każdy powinien kierować się cnotą pokory. Wyłamywanie się ze swojego miejsca w społeczeństwa jest wg niego grzechem. Św. Tomasz wysunął konieczność pohamowania pożądań cielesnych i zalecił doskonalenie wew.
Kolejnym wzorcem był wzorzec rycerza. Jest to mężczyzna waleczny, mężny, szlachetny, wierny swojemu władcy, ojczyźnie i kościołowi. Jest żądny walki, ale zawsze walczy z honorem. Idealnym przykładem jest tutaj Roland z francuskiej „Pieśni o Rolandzie”. Roland prezentuje obok ideału religijnego i feudalnego, ideał narodowy. Służąc Bogu i królowi ma zawsze w pamięci słodką Francję. Śmierć Rolanda to śmierć męczennika. Roland to rycerz chrześcijański walczący z poganami, poddany króla, patriota, nie chce hańby, woli umrzeć w nierównej walce, dokonuje czynu bohaterskiego, heroicznego – poświęca swoje młode życie służbie Bogu, królowi i Francji. Rolanda, jako rycerza idealnego, cechowała nadludzka siła, umiejętność walki, wierność w przyjaźni i męstwo.
Ideał władcy mamy doskonale pokazany w kronice Galla Anonima. W „Kronice Polski” Gall opisuje dzieje Polski od czasów legendarnych do wojny Bolesława Krzywoustego z Niemcami. Utwór rozpoczyna wiersz o cudownym poczęciu i narodzeniu Bolesława, jako skutek modłów do św. Idziego. Autor apoteozuje postać Bolesława. Wiódł on żywot chwalebny, był mężny. Spełniał doskonale funkcję władcy doskonałego:
• Srogi, lecz sprawiedliwy
• oddany krajowi, troskliwy
• dzielny, rycerski, posiada doskonałą umiejętność walki, jest dobrym wodzem
• jest wierzący
Takimi samymi cechami władcy jest opisywany przodek Bolesława Krzywoustego – Bolesław Chrobry. Za jego panowania w kraju panuje dobrobyt, spokój i radość. Opisując jego dzieje, moc Bolesława ukazuje np. w ilości wojsk, jakie posiada. Cnotę i szlachetność tego króla oraz jego pobożność obrazuje stosunkiem króla do duchownych, mówi „a sprawiedliwy był zarówno dla ubogich wieśniaków, jak i dla magnatów i rycerzy”. Szczodrobliwość króla – stół i bogactwo dworu, darowanie win. Bolesław Krzywousty – „Bolesław, który nie śpi” – postrach wrogów, Pomorzan i Niemców.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"