GATUNKI LITERACKIE
• fraszka
Z wloskiego slowa “frasca” co oznacza galazka. Od frasche co oznacza bagatela, drobnostka. Jest to krótki utwór poetycki bedacy odmiana epigramatu, najczesciej zartobliwy i na blahy temat, dotyczy jakiegos zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamkniety wyrazista puenta stanowiaca wyostrzenie mysli lub konkluzje. Nazwe wprowadzil Kochanowski w okresie renesansu. Fraszka renesansowa miala charakter glównie sytuacyjny, wspólczesna posluguje sie chetnie kontrastem form jezykowych.
• figlik
Jest to utwór osmiowierszowy o charakterze epigramatycznym, o tresci przede wszystkim obyczajowej, podajacy czesto anegdote bez puenty, dla samego zdarzenia. Taki tytul nadal Mikolaj Rej swoim wierszom, stanowiacym czesc “Zwierzynca”.
• dramat renesansowy
W Anglii w drugiej polowie XVI wieku nastapil rozkwit kultury pod Elzbieta I. Panowala tam monarchia absolutna. Byla ona dobrym mecenasem dla sztuki, dramatu i teatru. Wiazalo sie to ze sredniowiecznym teatrem (misteria, moralitety). Teatr byl rodzajem rozrywki dla dworu, mieszczanstwa i biedoty. Przedstawienia odbywaly sie pod golym niebem na dziedzincach oberzy, dopiero jakis czas pózniej wybudowano specjalne dla teatru budynki. Przedstawienia odbywaly sie popoludniu. Budynek teatru byl wieloboczny lub okragly. W ksztalcie podkowy. Zadaszone miejsca dla bogaczy. Wewnatrz na dziedzincu znajdowaly sie stojace miejsca dla biedoty. Scene stanowila zadaszona platforma. Wokól sceny znajdowaly sie pochodnie. Dekoracje byly skape (napisy - “Tu jest las”). Bohaterowie mówili gdzie sa, jaka jest pora dnia - nie trzeba bylo uzywac dekoracji. Kostiumy aktorów byly prywatna wlasnoscia. Byly bogate i strojne. Aktor byl to zawód, który mogli wykonywac tylko mezczyzni. Autorami sztuk czesto byli sami aktorzy. Twórcami epoki elzbietanskiej sa:
• Thomas Kyd
• John Lyly
• Christper Marlow
• William Shakespeare
Dramat Szekspira:
mistrzostwo w kresleniu charakteru czlowieka (dramat psychologiczny) i miotajacych nim sprzecznych uczuc (dramat ludzkich namietnosci)
nastrój grozy i niesamowitosci (sceny wizyjne i fantastyczne).
zerwanie z trzema jednosciami
rezygnacja z chóru
sceny zbiorowe
w tle akcji przyroda (zjawiska atmosferyczne potegujace nastrój)
swobodna i umowna inscenizacja
odejscie od zasady decorum
jezyk patetyczny pelen ozdób retorycznych, ale równiez zindywidualizowany. Dostosowany do postaci. Bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przyslowia, celne powiedzenia.
• piesn
Jest to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza sie ze starozytnej piesni obrzedowych, spiewanych przy akompaniamencie muzyki. Piesn cechuje uproszczenie budowy, prosta skladnia, uklad stroficzny, wystepowanie refrenów i paraleizmów (powtórzenie jakiegos elementu lub zasady budowy). Charakter piesni wynika z jej zwiazków z muzyka; ulatwia uksztaltowanie melodii. Do tradycji piesni Horacego nawiazal Kochanowski. Obok najczesciej uprawianej piesni jako wiersza lirycznego, czesto o tematyce milosnej, wyksztalcily sie rózne jej odmiany, zwiazane z rama sytuacyjna (powitalna, pozegnalna, pochwalna, biesiadna). Istnieja piesni popularne - ludowe, zolnierskie, powstancze, legionowe.
• tren
Od greckiego slowa “threnos” czyli lament, piesn zalobna, oplakiwanie. Jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze zalobnym, poswiecony wspomnieniu osoby zmarlej, rozpamietywanie jej zalet i uczynków. Gatunek ten uksztaltowano w antyku, a do poezji polskiej wprowadzil go Kochanowski.
• traktat
Rozprawa obszernych rozmiarów podejmujaca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy. Wystepuje czesto w tytulach prac filozoficznych.
• kazanie, homilia
Przemówienie o tresci religijnej, wyglaszane podczas nabozenstwa, objasniajace teksty religijne i zawierajace pouczenie moralne. Kazania sredniowieczne wprowadzaly realia zycia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych. W okresie reformacji zbiory kazan przybraly charakter utworów literackich niekoniecznie pelniace funkcje uzytkowe. Kazania sejmowe Skargi w proroczym tonie przeciwstawily idealy heroizmu i patriotyzmu wzorom zycia ziemianstwa.
• sielanka
Jest to gatunek poetycki wywodzacy sie z antycznej Grecji (idylla Teokryta), obejmujacy utwory utrzymane w pogodnym tonie.
Opowiadaja one o zyciu pasterzy lub wiesniaków. Gatunek ten w starozytnym Rzymie rozwinal Wergiliusz. Znany byl równiez w czasach nowozytnych i oznaczal wówczas wierszowany utwór o formie monologu wlozonego w usta postaci literackiej na ogól pasterza, z przewazajacym udzialem elementów dialogowych i opisowych. Do literatury polskiej ten gatunek wprowadzil Kochanowski. Obok sielanki narracyjne wystepowal równiez sielanka dialogowa, sielanka udramatyzowana. Tematyka z zycia pasterskiego lub wiejskiego przedstawiana byla w sposób realistyczny lub konwencjonalny (sielanka konwencjonalna). Dla sielanki staropolskiej charakterystyczna byla dwuplaszczyznowosc, polegajaca na wystepowaniu podmiotu wypowiedzi (i sytuacji) oraz wypowiedzi przytoczonej. W sielance wyrazala sie tesknota za zyciem natury i niecheci do miasta, charakterystyce to dla kultury dworskiej z wlasciwym jej pragnieniem zwrotu do ludowosci.
• nowela
Od wloskiego slowa “novella” co oznacza nowosc. Jest to krótki utwór epicki, który charakteryzuje zwiezlosc kompozycji (wyrazny punkt kulminacyjny, puenta), ograniczenie liczby postaci, wprowadzenie tylko jednego watku, skupienie sie na jednym tylko problemie, jeden punkt widzenia. Uksztaltowala sie ona we Wloszech w renesansie. Stala sie srodkiem wprowadzenia do literatury srodowiska mieszczanskiego z jego zyciem codziennym i ludzmi, problematyka obyczajowa i psychologiczna, co wyraznie odróznialo ten gatunek od epiki wierszowanej.
Religijnosc Mikolaja Sepa-Szarzynskiego
Mikolaj Sep-Szarzynski to twórca renesansu, ale wprowadza on elementy barokowe. W jego poezji zauwazamy brak pogody ducha czy afirmacji zycia. Na pierwszy plaan wysuwaja sie sprawy religijne. Stawia czlowieka wobec sily jaka jest Bóg. Utwory jego to zbiór sonetów. Wydal tomik “rymy, albo wiersze polskie”.
Sonet IV
Czlowiek walczy z pokusami i slabosciami swiata. Pierwsza strofa mówi o sytuacji czlowieka w swiecie. Ciagla walka z hetmanem ciemnosci-szatanem, który popycha ludzi do zla. Cialo dazy do przyjemnosci i szkodzi duszy. Pokój duszy jest szczesciem, ale dusza ludzka nie ma spokoju i musi walczyc. Jest to dramatyzm ludzkiego zycia. Czlowiek jest skazany na rozdwojenie miedzy pragnieniem, a niespelnieniem. Rózni sie to od humanizmu chrzescijanskiego w którym nie ma diabla w przeciwienstwie do liryki Sepa-Szarzynskiego.
Swiat jest miejscem gdzie czekaja na ludzi pokusy prowadzace do nieszczescia i braku zbawienia. Czlowiek uzalezniony jest od czynników zewnetrznych. Dusza i cialo to dwie czesci ludzkiej naatury. Cialo jest prymitywnie ziemskie i pragnie rozkoszy. Dusza zas dazy do doskonalosci, obce sa jej pragnienia ziemskie. Stad ból w czlowieku w pragnieniu rozkoszy i jednoczesnym dazeniu duszy do doskonalosci. Czlowiek moze zwyciezyc tylko przy pomocy Boga. Sam jest slaby i watly i nie radzi sobie z rozdwojeniem. W swiecie stworzonym przez Boga, panoszy sie szatan, a czlowiek skazany jest na walke, której patronuje Bóg. Swiat nie jest doskonaloscia. Bóg w swej wielkosci pozostaje niewzruszony i obojetny.
Sonet V - "O nietrwalej milosci..."
Czlowiek pragnie milosci, ale milujac traci z oczu cel zycia. Zaslepiony miloscia nie dostrzega prawdziwych wartosci. Gdy czlowiek nie kocha to cialo sie smuci, a dusza raduje. Milosc to wlasciwosc ludzkiego zycia. Jest nie trwala i prowadzi do cierpienia. Ponownie widzimy, ze czlowiek zawieszony jest miedzy pragnieniem, a nie spelnieniem. Czlowiek nie moze byc szczesliwy. Gdy kocha to tez czegos mu brakuje. Nie moze byc szczesliwy. Czy kocha czy tez nie kocha.
Czlowiek zawieszony jest pomiedzy dobrem, a zlem.
Czlowiek by byc w pelni czlowiekiem musi podjac walke. Dopiero w chwili smierci czlowiek zyskuje pokój.
Mikolaj Sep-Szarzynski tworzyl poezje bedaca pomostem renesansu i baroku. W utworach prezentowanych wyrzej elementy renesansu to:
milosc do zycia, fakt iz przemijanie nie umniejsza jego wartosci. Poeta pragnie zyc.
Walka z szatanem, ale nie odmalowuje strasznych obrazów szatana i smierci (pelnych grozy)
Czlowiek to istota godna i szlachetna chocby przez trud walki jaka podejmuje
Poeta doctus, uczony w rzemiosle poetyckim, na wzór humanistów.
Cechy baroku to:
Barokowy styl obrazowania, zmiennosc toku zdan, ozdobnosc wypowiedzi, gwaltownosc i uczciwosc wyrazu. Same tytuly sonetów tez to potwierdzaja: sa dlugie, ozdobne i rozbudowane.
Zmiana renesansowego swiatopogladu. Trwoga wynikajaca ze zmiennosci i znikomosci ludzkiego swiata. Czlowiek jest samotny i slaby. Zycie to zadanie do wypelnienia. Ciagla walka z szatanem, niepokój, przemijalnosc, zagubienie zastepuja lad i harmonie renesansu.
Barokowy motyw szatana, smierci, przemijalnosci i marnosci rzeczy doczesnych.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"