Trwałe wartości odrodzenia i oświecenia (co do dzisiaj przetrwało a co straciło aktualność)
Człowiek
współczesny często stawia sobie pytanie: Jak żyć godnie w świecie pełnym
sprzeczności, antagonizmów, świecie "wielogłosowym", polifonicznym?
Jakimi wartościami się kierować, by ocalić w sobie dobro, piękno, by zachować
człowieczeństwo, jakie wogóle wartości uznawać? Co jest istotną wartością
ludzkiej egzystencji? W poczuciu zagrożenia poszukuje trwałych wzorców;
wartości w literaturze różnych epok. Szuka wniej gwarancji "ładu
wewnętrznego" i bezpieczeństwa. Coraz częsciej spogląda na epokę
staropolską, obejmującą średnioweiecze, odrodzenie, barok i oświecenie,
studiuje jej filozofię, bada postawy światopoglądowe, odkrywa wartości wciąż
aktualne, które uznawali i którymi się kierowali jej wielcy twórcy. Mimo
przedziału wiek ow człowiek wwspółczesny dochodzi do wniosku, że ideały,
dążenia, zainteresowania człowieka epki staropolskiej są mu bliskie. Co więcej,
wartości które stworzył i którymi się kierował stanowiły gwarancję jego
"bezpiecznego bytowania", zapewniały mu szczęscie i przyniosły sławę.
Zdaniem historyków najwibitniejszą cechą literatury staropolskiej, poczynając
od Wincentego Kadłubka, który głosił, że: "szlachcicem jest ten tylko,
kogo uszlachciła własna cnota i że miłość ojczuzny "mocna jak
śmierć", kończąc na twórczości Juliana Ursyna Niemcewicza, który uczył, że
"dom zawsze ustępować powinien krajowi" jest duch chrzescijańsko-patriotyczny. Wierna służba
obywatelska była tematem zarówno prozy jak i poezji, która nie tylko
"sobie śpiewała a Muzom", ale przede wszystkim ojczyźnie.
Do
wybitnych twórców literatury staropolskiej niewątpliwie należeli: MIkołaj Rej,
Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski - w okresie renesansu, Ignacy
Krasicki, Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki, Julian Ursun Niemcewicz,
pisarze - publicyści, Franciszek Salezy-Jezierski i Hugo Kołątaj w okresie
oświecenia. Na podstawie ww. poetów, pisarzy publicystów stwierdzamy iż jedną z
trwałych zdobyczy odrodzenia i oświecenia jest obudzenie się mysli krytycznej;
człowiek krytycznie ocenia panujące stosunki międzyludzlie i uświęcone powagi.
Wiąże się to z humanistycznym dążeniem do wyzwolenia człowieka spod wpływu
wszelkich ideologii, m.in. średniowiecznej wizii śmiuerci i piekła. Dominujący
prąd umysłowy, filozofoczny, artystyczny w epoce renesansu - humanizm skierował
myśl człowieka ku rzeczom ludzkim, ziemski, zainteresował do sprawami
dotyczacymi stosunków społecznych, które trzeba reformować, naprawiać.
Wynalazki i odkrycia ukazywały człowiekowi nowy, inny, budziły zaufanie do
rozumu ludzkiego i jego nieograniczonych możliwości poznawczych. Ogarnął ludzi
niebywały zapał, entuzjazm, któremu towarzyszyła optymistyczna wiara w
możliwość przebudowy życia.
Krytycyzm
"człowieka myślącego" epoki renesansu znalazł wyraz zwłaszcza w
dziełach otreści społecznej i politycznej, takich jak: "Memoriał w sprawie
uporządkowania Rzeczypospolitej" Jana Ostronoga oraz pismach Andrzeja
Frycza Modrzewskiego; w mowie "O karze za mężobójstwo" i traktacie
"O poprawie Rzeczypospolitej". Wdziełach powyższych Modrzewski kreuje
się jako mądry reformator, jego myśl społeczna i polityczna uderza żarliwością
patriotyzmu, siłą przekonywania i śmiałością koncepcji. Pisarz zastanawia się
nad "poprawą", a raczej naprawą Rzeczypospolitej i formułuje program,
który swym nowatorstwem i radykalizmem wybiega poza własną epokę. Pisarz domaga
się uregulowania spraw wewnętrznych kraju, zapewnienia wszystkim obywatelom jak
naj szerzej pojętej sprawiedliwości. Definiuje pojęcie "państwa",
którego celem jest - zapewnienie wszystkim obywatelom spokojnego i szczęśliwego
życia, "obywatela", któremu państwo powinno zapewnić opiekę prawną,
zabezpieczyć go przed krzywdą i
wyzyskiem. Szczególnie dużo miejsca poświęca Modrzewski zagadnieniu
prawodawstwa i wyraxnie domaga się róności wobec prawa karnego. W ogóle funkcję
państwa widzi Frycz na sposób nowoczesny i żąda od niego kontroli różnych
dziedzin życia : handlu, budownictwa, opieki społecznej, szkolnictwa i
wychowania. Domaga się zmiany programów nauczania i udostępniewnia nauki
młodzieży męskiej wszystkich stanów. Celem nauczania ma być przygotowanie do
wzorowego pełnienia obywatelskich obowiązków. Pełen uznania dla trudnej i
odpowiedzialnej pracy nauczycieli, domaga się dla nich godnego wynagrodzenia.
Zaleca rodzicom i wychowawcom wpajanie przekonania, że człowiek nie narodził
się "sam dla siebie", że należy przyzwyczajać go do pracy. Rodziców
przestrzega, by dzieci nie przep[endzały pierwszych swych lat na próżniactwie.
Źąda rozsądnego kierowania wychowaniem swych dzieci, wpajania im cnót :
pracowitości, sprawiedliwości, uczciwości, zaleca rodzicom także, by wychowując
dzieci kierowali się rozsądkiem i prawami moralnymi. Sprawującym władzę
sernatorom udziela wskazówek kirowania się rozumem, podejmowania decyzji
przynoszących pożytek narodowi, żąda sprawiedliwości i beinteresowności. W
poglądach na sprawę wojny i pokoju guruje Modzrzewski na współczesnymi
pisarzami polskimi i zachodnioeuropejskimi. Ostrzega : wojna niesie ze sobą zło
i cierpienie, śmierći deprawację tych którzy biorą w niej udział, dlatego :
"...
Powszechnie się trzeba starać o pokój, z wszystkimi ludzmi, o pokój ...,
"który by był stateczny i trwały, i wolny od wszelkiej zdrady"...,
ale gdy nie można go osiognąć, państwo musi być przygotowane do obrony
zagrożonej niepodległości. Potępiwszy w sposób zdecydowany wojnę zaczepną,
niesprawiedliwą, uzasadnia Modrzewski szeroko potrzebę wojny
"uczciwej": "Jeśli jednak krzywdom nie można zapobiec, ani bez
broni zabliźnić, wtedy niechybnie trzeba prowadzić wojnę". Walka w obronie
zagrożonej ojczyzny jest szczególnym tytułem do sławy, a udział w niej - jednym
z najszczytniejszych obowiązków obywatela.
W
epoce staropolskiej rozwinęła się też sztuka pieknego mówienia, której
sprzyjały walki polityczne, dysputy i polemiki. Niedoścignionym wzorcem sztuki
oratorskiej są "Kazania Sejmowe" Piotra Skargi. Są też
najszlachetniejszym dziełem polskiej literatury politycznej szesnastego wieku.
Wyraźiła się w nich piękna osobowość twórcy, człowieka wielkiego serca, który
swoje życie poświęcił trzem ideałom: miłości Boga, mołości Kościoła i miłości
narodu. Obdarzy wspaniałą wymową jako kaznodzieja wywierał na słuchaczy wpływ
tak potężny, że nazwano go "tyranem dusz ludzkich". "Kazanie drugie"
Piotra Skargi jest wyrazem patriotycznej troski o losy ojczyzny. Autor wylicza
sześć chorób toczących organizm polski:brak miłości ojczyzny, brak zgody
politycznej, anarchia, osłabienie władzy któlewskiej, niesprawiedliwe prawa i
niekarność grzechów jawnych. Wiele uwagi poświęca Skarga "nierzyczliwości
ludzlkiej ku Rzeczypospolitej", wzruszająco mówi o własne miłości do
ojczyzny, któr jest świętym obowiązkiem każdego człowieka. Domaga się od
Polaków miłości ojczyzny szczerej i bezinteresownej. Pisarz ostrzega, że upadek
ojczyzny, o której interesy nikt nie dba, jaest równoznaczny z klęską jej
obywateli. Spadkobiercani i kontynuatorami modrych reformatorów XVI wieku byli
pisarze - publicyści oświecenia. Podobnie jak u pisarzy renesansowych trwałą
wartościa przedstawicieli myśli oświeceniowej był krytycyzm, kóry przejawiał
się w myśli filozofocznej i naukowej, dotyczył głównie tradycyjnych instytucji
społecznych, politycznych oraz uznawanych autorytetów: państwa, sejmowładztwa,
oświaty, różnych przejawów życia społecznego i moralnego narodu. Główną
wartością epoki oświecenia był rozum, pojmowany jako właściwa człowiekowi,
uniwersalna zdolność odróżniania prawdy od fałszu, dobra od zła, rozum, którym
kieruje się człowiek pozwala na optymistyczne spojrzenie na świat, rodzi
przekonanie o racjonalnym jego porządku. Ten porządek powinna odkryć i
realizować twórcza działalność ludzi. Rozum bowiem nakazuje oświecać ludzi,
wskazywać nieprawidłości we wszystkich dziedzinach życia. Stąd też wielki
znaczenie przypisywali ludzie epoki oświecenia nauczaniu, wychowaniu,
piętnowaniu wszelich przejawów zła.
W
1741 roku Stanisław Konarski zakłada Collegium Nobilium - nowoczesny zaklad
naukowy, szkołę dla synów szlacheckich mającą przygotować ich do przyszłej
służby publicznej. Zreformował program nauczania w duch najnowocześniejszych
tendencji pedagogocznych. W 1766 roku król Stanisław August powołał do życia
Szkołę Rycerską, pirwszą świecką wyższą uczelnię, przeznaczoną dla celów
państwowych. W 1773 roku sejm ustanawia Komisję Edukacji Narodowej, która
reformuje szkolnictwo na wszystkich szczeblach nauczania. Na łamach czasopizm
rozwija się dyskusja na temat spraw politycznych, społecznych i kulturalnych.
Mądrym reformatorem w dziedzinie oświaty był wybitny działacz, publicysta,
prdagog, Stanisław Konarski. Dzieło "O skutecznym rad sposobie"
wytyczylo kierunek rozwoju oświaty. Konarski postulował potrzebę wychowania
obywatelskiego w duchu patriotyzmu i zrozumienie praw państwowych. Idee
Konarskiego podoęła i rozwinęła KEN, która
wypracowała wzór człowieka obywatela: racjonalisty, eruduty, człowieka
wszechstronnego, posiadającego wiedze teoretyczną i praktyczną, moralnego,
uspołecznionego szlaczcica - obywatela o dużym poczuciu odpowiedzialności,
żołnierza, posła, urzędnika, bojownika o postęp polityczny, społeczny,
kulturalny. Reformy oświatowe KEN miały na celu podniesienie poziomu
wykształcenia w społeczeństwie.
Najwibitniejsi
ideolodzy polskiego oświecenia od Stanisława Leszczyńskiego, Stanisława
Konarskiego, Józefa Wybickiego do Stanisława Staszica i Hugona Kołątaja głosili
idee humanitaryzmu. Występowali w obronie chłopów i mieszczan. Stanisław
Leszczyński autor "Głosu wolnego, wolność ubezpieczającego", potępia
niewolę chłopa, widząc w niej główne przyczyny ubóstwa kraju. Doceniał
znaczenie ludu jako głównej siły narodu, na której opiera się potęga państwa.
Stanisław
Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie" skupiał się na reformie
sejmu, zaatakowa zasadę "liberum veto", widząc w niej najważniejszą
przyczynę zła. Jako pedagog dążył do wychowania mlodzieży w duchu humanitaryzmu
i gospodarności obywatelskiej.
Józef
Wibicki autor "Listów patriotycznych" domada się sprawiedliwych praw
dla chłopów, walczy o podniesienie poziomu ich życia, kreuje ideał dobrego pana
odnoszącego się do chłopa z uczucie życzliwości i miłosierdzia.
Stanisław
Staszic i Hugo Kołątaj upominają się o prawa dla człowieka, żądają praw
politycznych dla mieszczan i wolności dla chłopów, atakują magnatów
odpwiedzaialnych za upadek państwa. wysuwają propozyzje reformy kraju :
wzmocnienie władzy króla, likwidacja anarchi szlacheckiej. Gorąca atmosfera
Sejmu Wielkiego sprzyjała rozwojowi publicystyki. Pojawiały się wtedy
arcydzieła prozy publicystycznej przemawiające siłą argumentów i uczucia.
Publicysci odwołuywali się do rozumu i zdrowgo rozsądku, wskazywali korzyści
płynące z reform dla gospodarki kraju. Walka o przeprowadzenie rform w życiu
politycznym, gospodarczym i kulturalnym kraju dokonuje się w momęcie gdy nad
państwem polski zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Dążenie postepowych
działaczy zmierzają do ratowania kraju. Cechuje ich gorący patriotyam. Jeżeli,
że ralizacja wewnętrznych reform ocali niepodległość narodową.
Nieątpliwie
trwałą wartością epoki staropolskiej jest patriotysm pojmowany bardzo szeroko.
Jak już wspomniałem wyrażał się zaangażowaniem w sprawy publiczne,
obywatelskie, udziałem w życiu politycznym, szczerą troską o losy i przyszłość
kraju. Myśli o państwie, o stosunkach spoęcznych i politycznych przenikają
niemal wszystkie dzieła literatury pięknej epoki staropolskiej. Znajdujemy je u
Mikołaja Reja, słusznie zwanego "ojcem literatury polskiej", bo
nietylko pisał o sprawach polski, ale jako pierwszy pisał pa polsku. Jego
"Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem" jest satyrą na
stosunki w kraju i oroną chłopa przez wszystkich uciskanego. Rej nie był
humanistą (nie miał na to odpowiedniego wykształcenia), ale był człowiekiem
swojej epoki. "Żywot człowieka poczciwego" jest wyrazem szerokich
zainteresowań i znajomości świata. Rej rozumiał obowiązek służby dla kraju,
potrzebę dobrego wychowania dzieci, jego "człowiek poczciwy" to nie
tylko dobry gospodarz, który żyje zgodnie z naturą, poprzestając "na
małym", to wzorowy obywatel kierujący się powszechnie uznawanymi cnotami
roztropności, prawości, powściągliwości i umiaru. Rej uważał, że szlachcic
powinien angażować się w sprawy publiczne, sam przecież był posłem, ale nie
powinien przyjmować urzędów, bowiem niezależność osobista gwarantuje
człowiekowi wolność oraz spokój
wewnętrzny, który bardzo cenił.
Ponad
wszystkimi twórcami w literaturze odrodzenia góruje Jan Kochanowski
"ojciec poezji polskiej". Wysoko kształcony, bardzo utalentowany,
arcymistrz słowa poetyckiego był przede wszystkim myślicielem, intelektualistą
podejmującym podstawowe problemy filozoficzne i światopoglądowe swoich czasów.
Twóczość Kochanowskiego, niezwykle różnorodna i bogata stanowi przykład
renesansowych podstaw i poglądów o życiu człowieka. Ulubionymi przez niego
utworami były fraszki i pieni,w których poeta snuje rozważania o życiu ,
szczęściu,cnocie,
obowiązkach
i powinnościach obywatela.Zawsze pełno w nich piękna przyrody,ukochania świata
i
radości życia. Poetę interesowały sprawy ruchu religijnego i sprawy polityczne
jak przystało na
dobrego
obywatela.Mistrz z Czarnolasu uważał,że polityka powinna być nieodłączna od
moralności i
że
najmocniejszym filarem potęgi państwa jest moralność jego obywateli.W okresie
pobytu
na
dworach magnackich Kochanowski po raz pierwszy wyłączył się szerzej w nurt życia politycznego. Jana
Kochanowskiego interesowała nie tylko przeszłość , ale terażniejszość ówczesnej
Polski, czego dowodem sąjego utwory polityczne, tchnące duchem obywatelskim. Na
ich czele stoi "satyr". Poetę niepokoii dawnyuch cnut rycerskich
polskiej szlachty, jej przemiana w żądnych zysku i złota gospodarzy, jej
obojętność wobedz sprawy i obrony granic.Postuluje poprawę obyczajów i reformę
praw, poeta goszko wymawia polakom niezgodę i mędrkowanie w sprawach wiary,
poddaje krytyce sejmy i nadmierne na nich gadulstwo, narzeka na szlachecki
zbytek i postuluje zwiększenie wydatków na obronę państwa. W satyrze boleje
poeta nad zniewieściałością szlachty, piętnuje jej przywary, zepsucie
obyczajów, atakuje za obojętność na losy kraju. Poemat jest pierwszą humanistyczną
satyrą polską, a równocześnie pięknym świadectwem patriotyzmu Kochanowskiego.
Uczucia patriotyczne poety znajdują także żywy i mocny wyraz w "Pieśni o
spustoszeniu Podola". Aby ukazać szlachcie haniebną klęskę Kochanowski
ukazuje zniszczenia jakich dokonali tatarzy po napadzie na kraj. W utworze
poeta wyraża głębokie oburzenie na szlachtę, która obojętnie patrzy na hańbę i
poniżenie powagi ojczyzny. Apeluje do szlachty, aby zmyła hańbę klęski,
zorganizowała odwet, zmieniła swój stosunek do ojczyzny. Pieśń się kończy
gorzką ironią:
"
Cieszy mię ten rym: "Polak mądry po szkodzie... "
Lecz
jeśli praawda i z tego was zbodzie,
Nową
przypowieść Polak sobie kupi,
że
i przed szkodą i po szkodzie głupi."
Kochanowski
wykreował wzorzec człowieka epoki renesansowej, wzorowego obywatela
wypełniającego swe obowiązki, kochającego ojczyznę, działającego "ku
pożytkowi dobra wspólnego". Swiadom swoich ludzkich i obywatelskich
obowiązków, w dążeniu do pełnego człowieczeństwa pamięta o zasadach etycznych
"służu poczciwej sławie, troszczy się o uznanie społeczeństwa, postępuje
zgodnie z rozumem, elelminuje spory,
przestrzega "praw ojczystych i pięknej swobody". Jak już wspomniałem
Jana Kochanowskiego nurtuje szerszy problem wzajemnego stosunku moralniści
obywateli i potęgi państwa, problem interesów prywatnych i ogólnych. W
odniesieniu do wymienionych problemów poeta zajmuje stanowiskio moralisty,
opowiada się po stronie racji ogólnych, które powinny zwyciężyć interes ogólny.
W tragedii "Odprawa posłów greckich" ukazał państwo zagrożone zgubą z
powodu niemoralniści swych obywateli. Pod masską Troi twórca ukazał własną
ojczyznę, panoszącą się w niej anarchię , egizm możnowładców, kłótliwość
posłów, brak poszanowania prawa. Szcególnie surowe słowa kiruje do zwierzchników
państwa, na których spoczywa odpowiedzialność za jego losy. Kraj, w którym
zanika duch rycerski obywateli, w którym zapanowało zło, skazany jest na
zagładę. Swój lęk o przyszłość ojczyzny wypowiedział poeta słowami Ulissesa:
"O
nierządne królestwo i zginienia bliskie,
Gdzie
ani prawa ważą, ani sprawiedliwość
Ma
miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba."
Szczere
zaniepokojjenie przyszłością ojczyzny, troska poety o naród swiadczą, że
"Odprawa posłów greckich" jest tragedią narodową i zarazem
patriotyczną. Charakterystyczną cechą utworów patriotycznych Jana
Kochanowskiego było to, że wiązał on pochwałę życia aktywnego, ze zferą
obowiązków patriotycznych i obywatelskich. Stałym motywem przewijającym się w
jego utworach były apele do zgody, obawa przed walką stronnic, ostrzeganie
przed wrogiem zewnętrznym. Filozofia patriotyzmu, występująca w omówionych
wyżej przykładach literackich, stanowiła ważny składnik myślowy całokształtu
filozofii życiowej Jana Kochanowskiego.
Literatura
staropolska odegrała doniosłą rolę w kształtowaniu nowej świadomości narodowej
i społecznej,w szerzeniu wzorców i postaw obywatelskich oraz narodowych
ideałów. Charakterystyczną jej cechą był ścisły związek z życiem politycznym i
społecznym opoki. nawiązywała do aktualnych zagadnień życia publicznego,podejmowała tematy
interesujące społeczeństwo,współdziałałą w dziele reformy,wychowując w duchu
obywatelskim,patriotycznym,w duchu humanizmu i humanitaryzmu.
Wybitnymi
kontynuatorami spuścizny literackiej epoki renesansu byli w okresie oświecenia : Igancy Krasicki,
Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz, Franciszek Bohomolec, Franciszek
Zabocki, Julian Uryn Niemcewicz. Jedną z trwałych wartości literatury , którą
stworzyli jest to , że potrafiła odzwierciedlić życie polskie w różnych jego
przejawach.Odsłania wady, wszelkie ujemne strony życia szlachty i magnaterii,ukazywała drogi naprawy,
przedstawiała wzory cnót obywatelskich.
Literatura
oświecenia miała charakter satyryczny. Jak w ostym zwierciadle ukazywała świat
szlachty, świat odchodzącej epoki. Przewijała się w niej bogata galeria typów
szlacheckich: sarmatów, modnych fircyków, kapryśnych damulek. Pojawił się
szlaczcic oświecony, zwolennik reform społecznych i politycznych. Kreowała
obrazki obyczajowe kraju, w którym przepych i bogactwo kontrastują z nędzą i
wiedzą. Odzwierciedlając życie literatura oskarżała ustrój, w kktórym panował
ucisk feudalny, ukazywał chłopa bitego, niniżanego, jak np. wsatyrze Ignacego
Krasickiego "Pan niweart sługi". Literatura oświecenia przepjona była
dydaktyzmem i racjioinalizmem. Racjonalistycznemu przekonaniu że literatura
wychowuje i kształci odpowiadały warunki dydaktyczne: styry, bajki, listy
poetyckie, peematy heriokmicze, komedie styryczno-obyczajowe. Podstawową
kategorią estetuczną wymieniomych gatunków literackich jest żart, ironia,
kpina. Dewizą poetów polskiego oświecenia stało sie hasło:
"Nie
dość nauczyć, trzeba by się bawił."
Najwibitniejszym
przedstawicielem polskiego oświecenia zwanym "księciem poetów polskich,
człowiekiem, który "rozum uznawał i rozumem się szczycił" był bp.
warmiński Ignacy Kraśicki. Autor bajek, satyr, poematów heroikomicznych,
listów, nowoczesnych powieści, komedii, rozpraw o treści moralnej,
filozoficznej i estetycznej. W głośnych poematacz heroikomicznych
"Monachomachii" i "Antymonachomachii" Poeta dość ostro
zaatakował ciemnotę umysłową rzesz zakonnych, zacofanie oraz zamiłowanie do
życiu w zbytku i wygownictwie. Poprzez ośmieszenie, parodię i kpinę wytkną
zakonnikom nieuctko i próżniactwo. Poematy skrzą się dowcipem, zadziwiają błyskotliwością
i humorem. Niektóre sentencje wypowiedziane w nich weszły w świadomość
powszechną.
"Trzeba
się uczyć, upłyną wiek "złoty" lub:
"I
śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar nie z osób natrząsa".
Współczesne
Krasickiemu społeczeństwo odczytało "Monachomachię" jako krytykę
krasztoru i żart z uświęconej powagą instytucji religijnej. Wyżyny artyzmu
osiągnął Krasicki w "satyrach" oraz "bajkach i
przypowieściach". Satyry Kraśickiego odzanaczają się jasnością treści ,
czystością języka i klasyczną prostotą , tworzą obraz społeczeństwa
szlacheckiego XVIII w. ukazały od strony jego wad i śmieszności. Z satyr wyłania się Kraśicki - patriota,
Kraśicki - filozof zadumany nad poziomem moralnym społeczeństwa polskiego , nad
naturą ludzką . Poeta dostrzegał sprzeczności tkwiące we współczesnym świecie i
ujawniał je , krytykując to wszystko , co było złe i niebezpieczne dla
moralności indywidualnej i społecznej. Szczególną wymowę posiada satyra"
Swiat zepsuty", która dokonuje charakterystyki i oceny społeczeństwa osiemnastowiecznego " zepsutego"
moralnie. Zepsucie moralne społeczeństwa polskiego wyraża się w zaniku żywej
wiary, tradycyjnej pobożności, głupim mędrkowaniu w rzeczach wiary, obłudzie
religijnej , egoizmie i braku miłości ojczyzny , karierierowiczostwu ,
łapownictwu , jawnej zdradzie kraju , życiu nad stan , marnotrawstwu ,
pijaństwie , rozluźnieniu węzów małżeńskich , rozwiązłości i nierządzie - oto nie wszystkie , ale główne grzechy
oświeconego społeczeństwa polskiego, które napełniały serce Krasickiego
smutkiem , potęgującym się jeszcze na myśl o dawnej cnocie , dla tego wołal on
:
"Gdzieś
cnoto? Gdzieś prawdo? Gdzieście się podziały?
Tuście
niegdyś najmilsze przytulenie miały. Czciły was dodre nasze ojce i pradziady ,
a synowie co w bite stąpać mieli ślady , szydząc świętej poczciwych swych
przodków prostoty , za blask czczego poloru zamienili cnoty".
Krasicki
wierzył w wychowawczą rolę satyry i tak określał jej cel :
"Satyra
prawdę mówi względów się wyrzeka,
Wielbi
urząd, czci króla , lecz sądzi człowieka"
Posługując
się satyrą jako główną bronią, zwalczał Krasicki ponure dziedzictwo czasów
saskich - sarmatyzm i szkodliwe naleciałości cudzoziemszczyzny, np. w
"Żonie modnej" sktrytykował modne wówczas wychowanie kobiet w duch
kultury francuskiej, w "Pijaństwie" sportretował szlachcica pddanego
zgubnemu nałogowi, nie potrafiącego logicznie myśleć, wyzbytego hamulców
wewnętrznych, człowieka który stoczył się na dno moralnego upadku. Posługując
się żartem, ciętą ironią Krasicki pragną wychować moralnie zdrowe
społeczeństko, które był by zdolne, do przeprowadzenia reform w państwie. W
odrodzeniu moralnym, w odmianie obyczjów widział właściwą drogę ratowania
ojczyzny. On sam i jemu wspócześni dobrze rozumieli, że śmiech jest skuteczną
bronią w walce z ludzkimi wadami. Julian Ursyn Niemcewicz stwierdził, że :
"Szmieszność
jest najstraszniejszą jest dla miłości własnej bronią i taką jest bojaźń onej,
iż częstokrość ludzie wolą być godni nagany aniżeli śmiechu."
Ignacy
Krasicki był bystrym obserwatorem życia ludzkiego. Swoje uwagi i spostrzerzenia
na temat świata i ludzi zawarł również w "Bajkach i przypowieściach".
Świat przedstawia się w nich posępnie, żądzi w nich siła przed prawem. Władca,
a jest nim władca absolutny kieruje się interesem własnym, poddporządkowuje
sobie poddanych i czyni to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele
jest w życiu obłudy, zrówno w społeczny jak i osobistym. Trudno o prawdziwą
przyjaźń, która sprawdza się w chwilach próby. Poeta widzi, że ludzie, chociąż
tak hełpią się swoim rozumem, chociaż głoszą piękne hasła o miłości bliźniego,
i w ogóle cnoty, jednak czynami zaprzeczają swoim poglądom. Krasicki jest
moralista. Uczy skromności i umiaru, głosi zasadę "złotego środka",
ostrzega przed złudnymi pozorami. Chwali pracowitość, rzetelność, ceni zdrowy
rozsadek i doświadczenie, potępia zarozumialstwo. Praktyczna mądrość życiowa
płynąca zbajek streszcza się w przestrodze ; Nie bądź głópi, czyli miej rozum,
który dobry "po szkodzie", ale jeszcze leprzy "przed szkodą."
Trwała wartościa bajek Krascickiego jest ich ponad czasowość iaktualność; natura ludzka zmienia się bardzo wolno, lub
nie zmienia się wcale, wśród ludzi nie brak głupców, fałszywych przyjaciół,
samolubów, zarozumialców. Bajki posiadają nie tylko głęboką i piękną treść ,
zachwycają formą , zwięzłością i lapidarnością języka. Urzekają prostotą stylu,
jasnością konstrukcji. Ze względu na swój charakter uniwersalny , mądrość
płynąca z doświadczenia i rozumiena świata bajki Kraśickiego zdobyły uznanie w
skali europejskiej. Kraśicki to wychowawca narodu walczył z ciemnotą ,piętnował
ujemne zjawiska życia społecznego,kreował wzory pozytywnych obywateli. Nie był
rzecznikiem postawy heroicznej , w swych utworach wskazywał wartości
pracy,uczciwości i rozsądku. W powieści "Mikołaja Doświadczyńskiego
przypadki" stworzył wzór szlachcica , dobrego pana , demokraty , wzorowego obywatela.
Wzorzec ten przeciwstawiał tradycjonalizmowii , konserwatyzmowi szlachty
polskiej. Pozytywnych bohaterów epoki oświecenia wykreował wybitny publicysta ,
poeta J.U.Niemcewicz w komedii
politycznej "Powrot posła" .
Konserwatywnemu i ograniczonemu umysłowo
, chciwemu staroście Gadulskiemu , przeciwstawił szlachcica oświeconego , Pana
Podkomorzego , ktory nakazuje synowi , "kochać ojczyznę i trzyma się cnoty
"oraz młodego demokrate wcielającego ideały demokratyczne w życie , posła
, zwolennika reform w państwie. Z komedii Niemcewicza płynie dla wszystkich
przesłanie , brzniące jako nakaz moralny :
"Niech
każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci ,
J
miłość własną - kraju miłości poświęci".
Z
powyższych rozważań wynika , że praca ,
użyteczność , patriotyzm ,a także szczęście ludzi stanowiły trwae wartości
epoki oświecenia.
Poszukując
trwałych wartości w literaturze odrodzenia i oświecenia nie sposob pominąć
analizy zagadnień natury filozoficznej , światopoglądowej. J znów odwołam się
do najbardziej reprezentatywnych twórców epok , m.in. do filozofii J.
Kochanowskiego. Problematykafilozoficzna zajmuje w dziełach Mistrza z Czarnolasu miejsce szczególne,
profesor Grzeszczuk ryzykuje stwierdzenie , że jest to miejsce centralne.
Uprawiał ją Kochanowski od pierwszych
utworów aż po ostatnie ;od hymnu
"Czego chcesz od nas Panie " aż po "Treny". Problematyka ta
łączyla się z poglądem na zadania człowieka wobec państwa i wspłczesności. We "Fraszkach" i
"Pieśniach" Jana Kochanowskiego pobrzmiewają echa stoicyzmu i
epikureizmu. Poeta roztacza optymistyczną wizję świata , głosi radość życia ,
zachęca do korzystania z każdej chwili , bo "kto tak mądry , że zgadnie ,
Co
nam jutro przypadnie ?"pyta w Pieśni IX. Poeta świadomy zmienności i przemijalności losów człowieka ,
pragnie przeżyć życie spokojne i radosne, w miłym
towarzystwie przy muzyce i winie. Swój żartobliwy nastrój uzasadnia tym , że
nikt nie jest w stanie przeniknąć tajemnicy swego przeznaczenia,gdyż
"Wszystko dziwnie się plecie , na
tym biednym świecie". Dlatego nie tylko radość życia , ale też ból i
cierpienie są nieodłącznymi towarzyszami życia ludzkiego. Trzeba więc kierować
się w życiu haracjańską zasada "złotego środka " , stałością sumienia
i cnotę. J. Kochanowski potrafił połaczyć najpiękniejsze wartości filozofii horacjańskiej z
chrześcijańskimi. Obserwacja przyrody , jej piekna , budzily zaufanie do ładu
świata , ktorego stwórcą jest Bóg. Optymizm jego wynikał z przekonania , że ów
ład kosmosu i ziemskiej natury jest wieczny. Wyrazem optymistycznej wiary w
Boga jest hymn "Czego chesz od nas Panie". Optymistyczna wiara w Boga
i jego łaskawość , stoicka postawa wobec życia i wszystkiego co ze sobie uległy
załamaniu pod wpływem rozpaczy spowodowanej naglą , tragiczną śmiercią córki
poety , Urszulki , z którą łączył nadzieje . Widział ją bowiem jako
spadkobierczymię swego poetyckiego talentu . "Treny" pisane były na
granicy bólu i obłędu poety , sugerują utratę poczucia rzeczywistości przez
bohatera lirycznego , który nie potrafi odnależć się w świecie , który go
otacza. Cierpienie nie nakazuje poecie wypowiedzieć słowa nie do pogodzenia z
jego światopoglądem chrześcijańskim :
"Nieznajomy
wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy,
Nie
mając ani dobrych, ani złych na pieczy..."
Ów
"wróg", który zabrał poecie dziecko, jest siłą ciemną, tajemniczą i
złowrogą. Paradoksem staje się zatem wiara w dobrego i wszechstronnego Boga,
śmierć dziecka nie można pogodzić zdobrocią stwórcy. Peta staje przed zagadką
przerażającą : albo Bog nie jest dobry, albo nie jest wszechmocny. W
trenie IX poeta dokonuje rozrachunku z
filozofia stoicką. W obliczu śmierci córeczki ujrzał ruinę swego dotychczasowgo
systemu wartości. W trenie XI stwierdza, iż ludzi dobrych, poboznych,
cnotliwych także nie omija nieszczęście, wszystko zależy od ślepego losu. Czy
więc warto być dobrym, cnotliwym, pobożnym? - nasuwa się pesymistyczne pytanie.
Ostatnie "Treny" wyrazają wyciszenie uczuć poety, smutną zadumę nad
losem ludzkim i rezygnację. W trenie XIX poeta stara się spojrzec na życie
trzźwo. W zakończeniu parafrazuje maksymę Cycerona "humana,humane
fzrende". W myśl tej maksymy należy z godnością przerzywać wszystko, co
człowiekowi może się przydarzyć. O tym, że "Treny" są arcydziełem
poezji zadecydowała, nie tylko treść, bogactwo uczuć osobistych, ale również
mistrzoska forma i przemyślana kompozycja.
Na
przykładzie poznanych utworów J. Kochanowskiego stwierdzamy, iż trwałą
wartością literatury staropolskiej jest jej indywidualizm wyrażajhący się w
podejmowaniu tematyki osobistej, wypowiedzeniu osobistych uczuć i przeżyć,
wyraz w niezwykłej i orginalnej formie. O indywidaliźmie literatury świadczy
podejmowanie przez twórców zagadnień sztuki poetyckiej.
Jan
z Czarnolasu w dedykacji "Psałterza awidowego" ują swe własne
stanowiskiowobec sztuki,wobec własnej poezji.
W
słowach :" I wdarłem się na skałę pieknej Kalijopy,
Gdzie
dotychczas nie było Znaku polskiej stopy"
pobrzniewajaca
duma pisarza i poczucie własnej wartości, płynące zarówno ze zrozumienia swej
pracy twórczej, osiagniętych w niej wyników, jak z poczucia bardzo ścisłego
związku z własnym narodem, z jego językiem i kulrurą.
Wiersz
dedykacyjny jest triumfem polskości, zwycięstwem języka polskiego nad klasyczną
łaciną. Trwałą wartością epoki staropolskiej była walka o rozwój języka
narodowego. Duże zasługi na tym polu położyli polscy drukaże i pisarze
mieszczańscy np. Biernat z Lublina, Mikołaj Rej. Szczególnym blaskiem zajasniał
język polski pod piórem J. Kochanowskiego. Doskonałymi kontynuatoramii twórcami
literackiej polszczyzny byli poeci doby oświecenia reprezentujący nurt
klasycystyczny. Odnowiceilem poezji polskiej stał się I. Krasicki. Prostota i
jasność, porządek artystyczny, kunszt wersyfikacji, troska o czystość języka -
te cechy stawiają go w rzędzie najwibitniejszych poetów. Pisarze epokoki
staropolskiej świadomie wpływali na rozój literarury narodowej. Głosili w swych
dziełach naszczytniejsze ideały swej epoki. Dlateko i nasza, wspóczesna epoka
nawiązuje do kultury tamtych czasów. Wydobywa z niej to co stanowi
nieprzemijającą wartość, co uczy kochać piękno, dobro i człowieka. Nadal nie
staciły aktualności słowa wybitnego polityka oświecenia Robesperr'a:
"Chcielibyśmy
zastapic w naszym kraju egoizm - moralnościa, banalne poczucie
honoru
- uczciwością; przyzwyczajenie - zasadą;
ceremoniał
- obowiązkiem, tyranię obyczaju -
potęgą
rozsądku; wyniosłość - odwagą;
próżność
- tolerancją; umiłowanie pieniędzy-
umiłowaniem
chwały; intrygę - zasługą;
zarozumiałość
- talentem, pozory - prawdą ..."
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach