Treny Jana Kochanowskiego na tle konwencji gatunku

Treny Jana Kochanowskiego na tle konwencji gatunku.
 

Tren jest jednym z gatunków poezji żałobnej ukształtowanej w starożytnej Grecji; pieśń lamentacyjna o charakterze elegijnym, wyrażająca żal z powodu śmierci jakiejś wybitnej osobistości, rozpamiętująca jej czyny i myśli oraz zawierająca pochwałę jej zalet i zasług. Treny tworzyli poeci greccy - Simonides, Pindar; poeci rzemscy - Newiusz i Owidiusz.

Według antycznych zasad tren musiał być skonstruowany na następującym planie :

pochwała zmarłego
ukazanie straty, jej ciężar, smutek
pocieszenie
moralne wnioski
Do czasów Kochanowskiego utwory żałobne cechowała skłonność do rozbudowania uogólniającej, mniej lub bardziej melancholijnej refleksji. Najczęściej autorami trenów byli poeci których tragedia nie dotyczyła bezpośrednio. Często też pisali treny na zamówienie, na proźbę osoby zrozpaczonej.
Tymczasem Kochanowski - co jest pewnym novum - rozbił plan antyczny na cykl XIX trenów. Poświęcając cykl trenów swojej przedwcześnie zmarłej córce Urszuli, złamał zasadę pisania utworów żałobnych na cześć jednostek wybitnych.
Urszula nie jest główną bohaterką trenów. Opis jej życia jest pretekstem do ukazania przeżyć głównego bohatera, ojca - poety, jego rozpaczy, bólu, kryzysu wiary w dotychczasowe ideały i prób odnalezienia równowagi wewnętrznej. Aby ukazać wielkość straty oraz cierpienia poeta przypisuje Urszuli niezwykłe zdolności jak na niespełna trzyletnie dziecko. W trenie XII mówi, że potrafiła ona "Śpiewać, mówić, rymować". W trenie VI dokonuje uwznioślenia Urszuli poprzez porównanie jej z słynną grecką poetką Safoną - "Ucieszna moja śpiewaczko ! Safo słowieńska". W trenach Kochanowski przekreśla filozofię stoicką w bezpośredniej polemice z tekstami Cycerona, a także dokonuje rozrachunku z poglądami wyrażonymi w swoich wcześniejszych utworach :

w trenie IX atakuje mądrość (która obok cnoty jest naczelną wartością stoicką) w słowach:
Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze,
Która ( jeśli prawdziwie mienią ) wszytki żądze
Wszytki ludzkie frasunki umiesz wykorzenić
Tym samym podważa pogląd który sam wyraził w pieśniach, że mądrość "Jednaką myśl tak w szczęściu jako i w żałobie / zawżdy niesie" i pogląd Cycerona zawarty w Rozmowach tuskulańskich, że :
"człowiek mądry jest zawsze wolny od wszelkiego podniecenia duszy, które nazywamy niepokojem [...] Szczęśliwi są ci, których nie niepokoją żadne obawy, nie trapią żadne zmartwienia, nie podniecają żadne żądze"

w trenie XVIII obala kolejny stoicki dogmat mówiący że życie w ubóstwie zapewnia spokój ducha. Również zaprzecz recepcie którą wcześniej dał w pieśni Panny XII :
Prózno morzem nie pływamy,
Prózno w bitwach nie bywamy:
Ugodzi nieszczęście wszędzie,
Choć podobieństwa nie będzie
Tren XIX przynosi pocieszenie i odbudowę światopoglądu. Pocieszenie płynie z powołania się na wspólną ludzką dolę :
A co wszystkich jednako ciśnie, nie wiem czemu
Tobie ma być, synu mój, najciężej jednemu
z kojącego działania czasu :
A czas co ma za fortel? Dawniejsze świeżymi
Przypadkami wybija, czasem weselszymi