Powszechnie
uważa się średniowiecze za epokę rycerską. Rycerstwo, obok stanu duchowieństwo
zajmowała uprzywilejowane miejsce w strukturze średniowiecznej społeczności.
Kultura rycerska była po części wytworem świeckim, stworzyła rytuał związany z
grupą społeczną, która żyła na dworach w kręgach szlacheckich, jej podstawowym
zadaniem była służba w wojsku i obrona granic ojczyzny. Średniowieczny rycerz
cenił honor, który pojmowano jako godność osobistą i dobrą sławę. Cechowała go
ponadto tężyzna fizyczna, pochodzenie szlacheckie, biegłość we władaniu bronią,
lojalność wobec władcy, wierność danemu słowu i gotowość do obrony wiary chrześcijańskiej.
Rycerzem można było zostać dopiero po spełnieniu szeregu wymogów, najpierw
kandydat na rycerza służył na dworach jako paź, później pełnił rolę giermka,
dopiero po tych etapach życia mógł być pasowany na rycerza. Pojęcie rycerskości
łączyło się często z życiem zakonnym. Powstawały duchowne zakony rycerskie, które wyprawiały
się na wojny krzyżowe. W tym czasie z rycerzem łączono takie walory jak:
ubóstwo, wolność od ziemskich zobowiązań, gotowość do stawania na każde
żądanie i podążanie tam, gdzie wymaga
tego sprawa. Męska odwaga w boju szła w parze z litością i sprawiedliwością.
W
średniowieczu wykształcił się mit idealnych
rycerzy, stawali się oni bohaterami epiki rycerskiej, do której należą m.in.
francuska „Pieśń o Rolandzie” i cykl „Opowieści o królu Arturze i rycerzach
Okrągłego stołu”. Bohaterem pierwszego utworu jest bratanek Karola Wielkiego,
który zginął w 778r. w Roncesvalles. Roland dowodził tylną strażą wojsk
królewskich, które powracały po bitwie z królem Saragossy. W wyniku zdrady
Ganelona musiał stawić czoła przeważającym siłom wroga, towarzyszył mu wierny
przyjaciel Oliwier, do obrony miał niezastąpiony miecz -Durendal. Roland był
odważny. Tuż przed śmiercią zwrócił się twarzą do wrogów, „aby Karol powiedział
i wszyscy jego ludzie, że umarł jako zwycięzca i jako zacny hrabia”. Pożegnał
się z mieczem, własnym ciałem bronił
róg-oznakę dowódcy i miecz-atrybut rycerza. Umierając Roland nie zapomniał o
swojej ojczyźnie, pożegnał ją, swego pana oraz bliskich. Jako pobożny
chrześcijanin położył się twarzą do ziemi na znak pokuty, tym gestem uznał się
za wasala Boga, odmówił modlitwę i zmarł. Hrabia umarł ostatni, wcześniej
patrzył na śmierć swoich towarzyszy. Wielu zarzuca Rolandowi pychę, która
powstrzymała go przed wezwaniem na pomoc posiłków. Moim zdaniem postępowaniem
bohatera kierowało inne uczucie, gdyż trzeba pamiętać, że wezwanie pomocy
sprzeniewierzyłoby się kodeksowi rycerskiego honoru. Król Karol pomścił
bohaterską śmierć Rolanda oraz surowo rozprawił się ze zdrajcą. Innym wzorcem
rycerskim był idealny władca, ukazany np. w „Kronice Polskiej” Galla Anonima.
Dobry król musiał być doskonałym rycerzem, sprawiedliwym i miłosiernym opiekunem dla swych poddanych i przykładnym
chrześcijaninem. Takimi władcami byli według kronikarza Bolesław Chrobry i
Bolesław Krzywousty. Gall stworzył ideał władcy, troszczącego się o swoje wojsko,
a zarazem wspaniałego rycerza walczącego z wrogami kraju. Średniowieczny kodeks
rycerski regulował postępowanie, eksponował rycerską cnotę i ustalał szlachetne
zasady gry, kładł duży nacisk na pobożność. Rycerze jednak często zapominali o
tym, przyczyną sięgania po miecz stawała
się duma i żądza sławy, a czasem nawet zysk. Ideał dobrego władcy również nie
zawsze przemawiał do średniowiecznych władców, ich rządy pełne są przykładów
okrucieństwa, podstępnych mordów, bratobójczych walk o władzę. „A rycerze
bardzo często nie postrzegali kodeksu i ze szlachetnych, prawych wojowników zmieniali
się w rycerzy-zbójców”.
Tristan,
bohater średniowiecznej opowieści „Dzieje Tristana i Izoldy”, był rycerzem
króla Marka, władcy Kornwalii. Za sprawą czarodziejskiego napoju zakochał się w
małżonce swego władcy, uczucie łączące kochanków było silniejsze ponad normy
moralne i religijne, bowiem namiętność przewyższała poczucie obowiązku wierności
królowi i małżonkowi. Tristan musiał dokonać wyboru między namiętnością a posłuszeństwem
swojemu władcy. Dręczyły go wyrzuty sumienia i czuł się bezsilny wobec
przeznaczenia. Po dobrowolnej rozłące z ukochaną bardzo tęsknił za nią.
Postanowił pojął za żonę Izoldę Białoręką, by sam doświadczyć tych cierpień, co
kochanka związana z królem Markiem. Zmarł nie ujrzawszy ukochanej. Postępowanie
Tristana jest dowodem, jak wiele dla każdego rycerza znaczyła wierna służba
swemu panu. Wzorzec rycerza wykształcony
w średniowieczu był bardzo popularny w następnych wiekach.
Wiek
XVI w Polsce był czasem względnego pokoju zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego.
Kraj nasz stanowił wówczas potęgę polityczną, gospodarczą i ekonomiczną. W
czasach bez konfliktów militarnych szlachta porzuciła rzemiosło rycerskie, a
prowadziła osiadły tryb życia. Stał się popularny szeroko polaryzowany przez
literaturę wzór szlachcica-ziemianina. Potomkowie średniowiecznych rycerzy
zajęli się gromadzeniem dóbr materialnych. Odrzucili miecz dla uprawy ziemi i
hodowli zwierząt. Tragiczne w skutkach okazało się to w 1575r., gdy Tatarzy
napadli na Podole. Zostało spustoszonych wiele miast i wsi, a mieszkańcy tych
terenów pozbawieni życia lub uprowadzeni w jasyr. Z tego powodu Kochanowski
powodowany troską o ojczyznę zwrócił się z apelem do szlachty w „Pieśni o
spustoszeniu Podola”. Odwołuje się do rycerskiego pochodzenia szlachty:
„(...) Sami sobie
ku gwałtownej chowajmy potrzebie.
Tarczej niż piersi pierwej nastawiają,
Pozna puklerza przebici macają”.
Siedemnastowieczny
rycerz to szlachcic Sarmata. Sarmata wywodził swoje pochodzenie od starożytnego
plemienia. Był przywiązany do ideałów wolności szlachetnej i równości
wewnątrzstanowej („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”), przekonany o
wyższości szlachty nad innymi stanami. Pobożność jego objawiała się w
przywiązaniu do zewnętrznych objawów religijności i przekonany o szczególnej
opiece Boga, Matki Boskiej i świętych nad Polską.
Pijaństwo
Sarmatów potępione zostało w utworze Jana Andrzeja Morsztyna „Pieśń w obozie
pod Żwańcem”. Poeta w tej wadzie
szlachty widzi niebezpieczeństwo dla
całej ojczyzny. Nawet w czasie pospolitego ruszenia nie chcą oni iść do ataku,
wolą hulać i bawić się:
„Nie pójdę do potrzeby,
Chociaż trwogę biją,
Ale nastawię gęby,
Kiedy czop nabiją.”
Sarmaci
to bohaterowie komedii Juliana Ursyna Niemcewicza pt. „Powrót posła”. W utworze
przedstawieni przedstawiciele są dwóch obozy na Sejmie Czteroletnim: konserwatywnego
i postępowego. Reprezentantem pierwszego jest starosta Gadulski, zwolennik
wolnej elekcji. Uważa, że „liberum veto” jest jedynym gwarantem szlacheckiej
wielkości, nazywa je „źrenicą wolności”. Zaślepiony wizją dawnej świetności
swego stanu, nie dostrzega niebezpieczeństw, które wiążą się z utrzymaniem
istniejącej w Polsce sytuacji. Owe niebezpieczeństwa to utrata niepodległości,
utrata możliwości obrony i zastój
gospodarczy. Pozytywnymi postaciami w utworze, reprezentującymi obóz
reformatorski, są Podkomorzy i jego syn Walery. Pierwszy z nich jest Sarmatą,
tak jak Gadulski jest ślepo zapatrzony w tradycje, lecz czerpie z nich to co
dobre, a odrzuca to co złe. Jest wielkim patriotą, nie lubił obcych mód, a co
najważniejsze uważał za słuszne zwolnienie chłopów z poddaństwa. Jego syn
Walery jest człowiekiem szlachetnym i uczciwym, dla którego dobro ojczyzny jest
najważniejszą sprawą.
Odmienną
od dotąd ukazanych [*1]postawą
rycerską wykazał się tytułowy bohater powieści Adama Mickiewicza Konrad
Wallenrod. Konrad jest rycerzem średniowiecznym, ponieważ akcję utworu autor
umieścił w XIV wieku w czasach wojen litewsko-krzyżackich. W dzieciństwie
bohater został uprowadzony przez rycerzy zakonnych. Wychował na dworze
krzyżackim, z dala od Litwy, ojczyzny. O rodzinnym kraju nie zapomniał tylko
dzięki swojemu opiekunowi Halbalowi, uczył on go bowiem patriotyzmu i
nienawiści do wrogów Litwy. Pewnego dnia stary wajdelota wraz z Konradem ucieka
z Zakonu i przechodzi na stronę Litwinów. Bohater, przebywając na dworze
księcia Kiejstuta zakochuje się w jego córce Aldonie. Nie może jednak zaznać
szczęścia i spokoju. „Szczęścia nie znalazł w domu, bo go nie było w
ojczyźnie.” Wraz z Halbanem przedostaje się na powrót do Krzyżaków, zdobywa
sławę mężnego rycerza, i dzięki dziwnej przepowiedni zostaje wielkim mistrzem
krzyżackim. Swoim sprytem i podstępem doprowadza do klęski Zakonu. Zostaje
skazany przez tajny trybunał na śmierć, lecz wcześniej zadaje ją sobie sam.
Konrad przedstawia nowy wzór rycerza, nowy rodzaj walki, która jest sprzeczna z
kodeksem rycerskim, walki „lisiej”, podstępnej i ukrytej. Do końca nie był
jednak przekonany czy dobre intencje i
słuszne motywy mogą usprawiedliwić działanie nie zgodne z zasadami od wieków
pielęgnowanymi i uważanymi za główny przymiot rycerstwa. Jego sytuacja jest
dramatyczna, ocalając swą ojczyznę równocześnie sam siebie skazał na
potępienie, gdyż średniowieczne zwyczaje pod żadnym pozorem nie dopuszczały
walki podstępnej. Uwłacza ona godności prawdziwego rycerza, z tego powodu
Konrad poniósł klęskę, klęska ta jest klęską osobistą i moralną. Nawet zwycięstwo
Litwy nie przynosi mu ulgi i spokoju.
W
„Konradzie Wallenrodzie Mickiewicz pokazuje zgubny i niejako destrukcyjny wpływ
poświęcenia się dla innych. Konrad realizuje jeden z podstawowych postulatów
literatury romantycznej, poświęca szczęście osobiste i wartości prywatne dla
dobra ogółu. To, zdaniem romantyków świadczyło o wartości człowieka. W
rzeczywistości poemat Mickiewicza mówił o współczesności i pod maską
historyczną ukrywał polską problematykę narodową. Najznamienitszy poeta polski
stworzył kolejną ciekawą postać bohatera w postaci Jacka Soplicy-księdza
Robaka, którego można nazwać rycerzem w sutannie. Jacek to młody szlachcic, zawadiaka,
porywczy, zakochany w córce Stolnika Horeszki, Ewie. To ostatnie zgubiło
bohatera poematu pt. „Pan Tadeusz”. Gdy Stolnik odmawia mu ręki swej córki,
wpada w rozpacz i gniew. Z powodu
urażonej dumy, w porywie gniewu zabija magnata, a że działo się to podczas
bitwy Moskalami, zostaje okrzyknięty zdrajcą. Rozumiejąc powagę swego czynu,
chcąc odpokutować ciężką zbrodnię wdziewa zakonny habit i przybiera imię Księdza Robaka. Od tego czasu zmienia
swe postępowanie, oddaje się całym serce służbie ojczyźnie, dzięki temu żmudną
pracą powoli naprawia błędy przeszłości. Nie mogąc walczyć otwarcie z wrogiem
ojczyzny, Rosją, wybrał inną metodę walki-działalność ukrytą, podstępną, walka ta
była w pełni usprawiedliwiona, gdyż Polska gnębiona przez zaborcę nie miała
możności innej obrony. Choć postawa Jacka jest podobna do postawy Konrada nie
można jej traktować tak samo, gdyż dwaj bohaterowie poematów Mickiewicza żyli w
całkiem innych czasach.
Rycerzem
konspiratorem jest Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego. W Warszawie
zawiązuje on spisek mający na celu zabicie znienawidzonego cara Mikołaja I. W
czasie zebrania młodych żołnierzy w podziemiach kościoła doszło do konfrontacji
różnych racji politycznych, dyskusja spowodowała zerwanie spisku. Kordian postanowił
zabić cara bez pomocy innych, ale był jednak za słaby psychicznie, ten heroiczny
czyn okazał się być ponad jego siły. Przed sypialnią władcy jego umysłem zawładnęła
Imaginacja i Strach. Kordian ponosi klęskę, jest to nie tylko klęska fizyczna,
ale i moralna. Bohaterowi zabrakło zdecydowania i odwagi, by zamordować cara,
kierował się w swym postępowaniu motywem zemsty. Rycerz romantyczny charakteryzował
się inną postawą niż średniowieczny, zerwał całkowicie z ideą honorowej walki,
jego działalność była podstępna i kierowała się sprytem. Odnowa postawy rycerza
„honorowego” nastąpiła w pozytywizmie. W
literaturze tej epoki powstają najwybitniejsze kreacje rycerzy. Są oni bohaterami
powieści historycznych Henryka Sienkiewicza: „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan
Wołodyjowski” i innych. W „Trylogii” autor za tło powieści wybrał wiek XVII,
obfitujący w zmagania i walki, wiek, w którym było dużo zwycięskich dla Polaków
bitew.
W
„Ogniem i mieczem” odżywa mit dobrego
wodza, którego do polskiej literatury wprowadził Gall Anonim, tym wodzem jest
magnat, książę Wiśniowiecki. Jest on niezwyciężony,
uwielbiany przez żołnierzy, emanuje blaskiem i siłą. Staje się wręcz bohaterem
baśniowym. Wygrał wszystkie bitwy.
Na
szczególną uwagę zasługują trzej rycerze, którzy wiedli główne role w
„Trylogii” : Andrzej Kmicic, Onufry Zagłoba i Michał Wołodyjowski.
Pierwszy
z nich jest głównym bohaterem „Potopu”, powieści historycznej o czasach wojen
szwedzko-polskich. Jest szlachcicem pełnym odwagi i fantazji. Ma liczne wady : łatwo wpada w gniew, jest
pyszny, prowadzi hulaszczy tryb życia. Jest zakochany w Oleńce Billewiczównie,
ale ich miłość napotykała na liczne przeszkody. Jest całkowicie oddany swoim
przełożonym, w pewnym momencie nawet otumaniony przez księcia Janusza Radziwiłła, staje się zdrajcom narodu.
Jednak po jednej z rozmów z Bogusławem Radziwiłłem poznał swój błąd i odtąd
stara się odpokutować swoje wcześniejsze złe postępki. Przyjął nazwisko Babinicz
i walczył z poświęceniem. Ma swój doniosły udział w obronie klasztoru na Jasnej
Górze. Wszędzie daje dowody swego poświecenia, w końcu jego zasługi przynoszą
mu uznanie. Ukochana kobieta, pełna uwielbienia dla bohatera, godzi się pozostać
jego żoną. Warto podkreślić, że Kmicic, podobnie jak ksiądz Robak przeszedł
przemianę wewnętrzną.
Onufry
Zagłoba to typowy Sarmata. Ma wiele cech negatywnych, ale budzi sympatię, ma
pewną zdolność, która służy zawsze bohaterom „Trylogii” do wychodzenia z
opresji. Uwielbia się bawić, lecz nad życie ceni ojczyznę. Postać ta oddaje
atmosferę czasów sarmackich, jest jakby nagromadzeniem cech charakteru, które
cechowały szlachtę w tamtym czasie.
Miano
doskonałego rycerza można nadać Michałowi Wołodyjowskiemu, który jest bohaterem
wszystkich części „Trylogii”. Jest niezrównanym fechmistrzem. Swoją odwagą, dzielnością i męstwem zjednał
sobie miłość swoich podwładnych i szacunek wrogów. Zginął jak patriota, broniąc
„ostatniej” twierdzy Rzeczypospolitej- Kamieńca Podolskiego przed poganami.
W
„Trylogii” obok idealnych rycerzy pojawiają się postaci rycerzy-zdrajców: Bogusława
i Janusza Radziwiłłów, Krzysztofa Opalińskiego, Radziejowskiego i innych. Są
oni ukazani w bardzo negatywnym świetle.
Poeci
lat wojny i okupacji również powracali do motywu rycerskiego. Współczesnymi im
rycerzami byli żołnierze.
Krzysztof
Kamil Baczyński w wierszu pt. „Z lasu” ukazał sytuację młodych chłopców, którzy musieli od
najmłodszych lat walczyć z wrogiem. Ich sytuacja jest dramatyczna, ponieważ nie
są przygotowani psychicznie do walki. Są oni zbyt słabi, by przeciwstawić się
potędze zła. Mogą tylko kochać, ale to za mało. Miłość nie uratuje świata. Mogą
też zginąć, jednak to będzie świadczyć o ich słabości. Sytuacja tych młodych
"rycerzy" jest bez wyjścia. Są oni z góry skazani na niepowodzenie
oraz śmierć.
Wraz
z rozwojem każdego państwa powstawał wzór obywatela-obrońcy, który miał za
zadanie dbać o bezpieczeństwo kraju. W średniowieczu tę grupę ludności nazwano
rycerstwem. Rycerz był skłonny do wyrzeczeń, by w ten sposób okazać swą odwagę,
gotowość do znoszenia cierpienia w imię wyższych celów. Oddanie życia za
ukochanego władcę i ojczyznę było najwyższym szczęściem dobrego rycerza. Ale od
więzi narodowych silniejsze były powiązania religijne, dlatego w kręgach
uznający taki ideał osobowy kładziono szczególny nacisk na ascezę.
Rycerz
w swoim postępowaniu kierował się niepisanym kodeksem rycerskim, którego
treścią m.in. była zasada honorowej walki i życia w ubóstwie oraz kierowania
się dobrem ojczyzny. W ciągu wieków ideał dobrego rycerza był zacierany,
ponieważ często ludzie w swoim życiu dopuszczali się podstępu i zdrady. Były to
metody niezgodne z etyką. Jednak zwykle nie byli oni potępiani, ponieważ mieli
na uwadze fakt, że ich działanie przyniosło korzyść ojczyźnie. Rośli oni zatem
do rangi wybawicieli kraju, taką postacią jest Konrad Wallenrod.
Słowa
wypowiedziane przez Mikołaja Kopernika powinny być mottem dla rycerza-żołnierza
czasów obecnych:
„Nie
ma obowiązków większych nad obowiązki względem ojczyzny, dla której nawet życie
należy poświęcić”.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach