|
|
|
|
Niezbyt świetnie skończył
się okres piastowski dla polskiego państwa i narodu. W porównaniu z
początkami za Bolesławów sprzed czterech niemal wieków była spuścizna
Kazimierzowa okaleczonym zrębem bez najbujniejszych, najkonieczniejszy do
życia konarów. Straciła Polska ówczesna swe pobrzeże morskie na rzecz
kolonialnego państwa kościelno-niemieckiego, straciła Śląsk na rzecz korony
czeskiej w obrębie świętego rzymskiego imperium niemieckiego narodu",
straciła Grody Czerwieńskie, zajęte przez Węgrów. Taki był obraz państwa u
progu XV-go wieku. Polska potrzebowała silnego władcy oraz męża dla młodej
królowej Jadwigi. 11. stycznia 1386 roku posłowie polscy podpisali w
Wałkowysku pergamin, będący stwierdzeniem ze strony Korony, że Jagiełło
(wielki książę litewski; syn Olgierda) obrany został królem i panem" i
że dostanie Jadwigę za żonę. Dopiero 2. lutego 1386 roku zjazd obu stron w
Lublinie dokonał pierwszej rzeczywistej unii Polski z Litwą. Tradycja
zarezerwowała jednak nazwę unii lubelskiej" dla układu końcowego i
ostatecznego, zawartego w bez mała 200 lat później w tym samym mieście.
Rozpatrzmy jakie były racje zarówno strony litewskiej jak i polskiej do
zawarcia tego aktu. Po pierwsze w grę wchodziło wzajemne zabezpieczenie się
przed agresją krzyżacką. Drugim ważnym czynnikiem był problem Rusi. Panowie
małopolscy dążyli do utrzymania czy rozszerzenia swych wpływów na Podolu i Wołyniu.
Ale jeszcze wyraźniej występowały tu interesy bojarów litewskich. Trzecim
czynnikiem działającym na rzecz unii były interesy Kościoła katolickiego,
który chciał zdobyć dla swoich wpływów olbrzymie obszary pogańskie lub
związane z Kościołem bizantyjskim. Czwartym czynnikiem popierającym związek
było mieszczaństwo. Tak na terenie Księstwa Litewskiego jak i na obszarze
Polski wielkim handlem zajmował się w XIV wieku patrycjat dość jednolity
społecznie i ze względu na silne wpływy niemieckie dość jednolity
kulturalnie. Ważną przyczynę stanowiło dążenie feudałów litewskich do
zapewnienia sobie praw analogicznych z prawami feudałów polskich. Wreszcie w
80-tych latach XIV wieku działały jeszcze inne przyczyny. Wielki książę
litewski przez zdobycie korony zapewniał sobie wyjątkową pozycję wśród
rozrodzonych przedstawicieli dynastii. Kierownikom polityki polskiej
natomiast unia pozwalała na zdobycie większej pozycji na arenie
międzynarodowej, uniezależnienie się od aliansu z Węgrami, zabezpieczenie się
od Luksemburgów. Wszystkie te przyczyny złożyły się i na powstanie, i na jej
trwałość, mimo że różne przyczyny czynników poszczególnych fazach, w różnym
stopniu wpływały na jej treść i stale zmieniające się formy. Znamy już
przyczyny. Możemy zatem przejść do postanowień. W Krewie za poślubienie
Jadwigi Władysław Jagiełło zobowiązał się wraz z całą Litwą przyjąć chrzest w
obrządku łacińskim, a ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego przyłączyć do
Korony Królestwa Polskiego. Ta ostatnia sprawa nie była jednak jasna dla obu
stron, Jagiełło bowiem rozumiał przez przyłączenie (słowo applicare w
dokumencie krewskim) połączenie Litwy i Polski pod jego panowaniem,
możnowładztwo zaś polskie jako wcielenie Litwy do Polski. Nowy król
zobowiązał się również do odzyskania ziem utraconych przez Królestwo Polskie.
Państwo
litewskie było jednak zbyt silne, by podporządkować się Polsce, mimo że już w
XIV wieku rozpoczął się proces unifikacji szlachty - bardzo przecież różnych
- krajów. Rzecznikiem samodzielności Litwy i zerwania unii z Polską stał się
Witold ( wielki książę litewski; syn Kiejstuta i Biruty, brat stryjeczny
Władysława II Jagiełły), pragnący całkowitej niezależności i korony. Dążył on
do stworzenia państwa obejmującego wszystkie ziemie kultury ruskiej. W latach
1389-90 podjął próbę przejęcia władzy na Litwie. Odniósł porażkę i zbiegł do
Krzyżaków. Wraz z nimi wyprawiał się na Litwę. 4. sierpnia 1392 roku doszło
do ugody ostrowskiej. Na jej podstawie Jagiełło Witoldowi nie tylko całą jego
ojcowiznę ustępował i Wołynia z Łuckiem, ale powierzał mu także reprezentację
na Litwie właściwej władzy królewskiej. Podłożem zasadniczym tego
porozumienia było utrzymanie w całej pełni nie naruszonego niczym dzieła z
lat 1385/86. Jednak już w 1398 roku zawarł układ soliński z Krzyżakami, na
mocy którego odstąpił im Żmudź w zamian za pomoc w walce z Rusią i Tatarami.
Jednakże na przeszkodzie realizacji tych planów stanęła klęska, jaką poniósł
(wraz z posiłkującymi go panami polskimi) w 1399 roku nad rzeką Worskla w
bitwie z wojskami tatarskimi. Klęska ta oraz powstanie ludności litewskiej
doprowadziły do ponownego zbliżenia z Polską. W 1401
roku została zawarta nowa umowa, w Wilnie i Radomiu, uznająca odrębność Litwy
i Witolda (magnus dux wielki książę) jako dożywotnio panującego księcia
Litwy, pod zwierzchnią władzą Jagiełły (supremus dux najwyższy książę). Pod
bezpośrednim wpływem stosunków społecznych panujących w Polsce akty unii
zostały zatwierdzone nie tylko przez króla, księcia i panów polskich, ale i
przez bojarów litewskich. W 1401 roku Litwa przystąpiła też do walki z
Krzyżakami, która zakończyła się dla Witolda niezbyt pomyślnie w 1404 roku.
Sprawy krzyżackie i konieczność położenia kresu nowym niepokojom na granicach
obu państw leżały też u podstaw nowego układu między Polską a Litwą. Na
zjeździe, który odbył się w październiku 1413 roku w Horodle, obie strony
zmodyfikowały prawny stan rzeczy. Przede wszystkim ostatecznie stwierdzona
została odrębność Litwy. Po śmierci Witolda na tron wielkoksišżęcy miał
wstąpić - w porozumieniu z Polską - nowy władca. W tej sytuacji unia
oznaczała sojusz między dwoma równorzędnymi państwami., Litwa zobowiązywała
się do niełączenia się z wrogami Polski. Równość obu stron potwierdzona też
była przez kolejne postanowienia. Katolickie rody bojarskie uzyskały od
Jagiełły i Witolda takie same przywileje, jakimi cieszyła się polska
szlachta. Zewnętrznym tego przejawem i manifestacją było przyjęcie 47
największych rodów do herbów szlachty polskiej. Sam akt unii wymienia przy
tym stanowiska państwowe, które odpowiadać miały analogicznym polskim -
wojewodom, kasztelanom, starostom. Znaczenie tego nie polegało jedynie na
naśladowaniu wzorów polskich. Sytuacja polityczno-społeczna istniejąca w
Koronie odpowiadała najistotniejszym potrzebom bojarów litewskich. Unia
horodelska była wynikiem wspólnych interesów w zakresie kolonizacji ziem
ruskich, kontroli polityki państwowej przez wielkie rody możnowładcze obu
krajów. Była też utwierdzeniem różnic społecznych, ustroju państwowego, roli
władcy. Zapadło też postanowienie o wspólnych zjazdach, na których miano
decydować o problemach istotnych dla obu państw. Unia w Horodle nie
rozwiązała jednak wszystkich przeszkód na drodze do ściślejszego związku obu
krajów. Do częstych sporów dochodziło między Polską a Litwą z powodu Wołynia,
Podola i Podlasia (oba państwa rościły sobie prawo do dominacji na tych
obszarach). Litwini obawiali się przewagi Polaków, zaniku starych,
miejscowych zwyczajów na rzecz nowych. Czynnikami dzielącymi oba kraje były
ponadto silne różnice społeczne, językowe i kulturalne. W 1429 roku Witold
zamierzał nawet (mimo oporu Polaków) przyjąć koronę królewską ofiarowaną mu
przez Cesarza Zygmunta Luksemburskiego w czasie zjazdu w Łucku. Dšżenia te
przerwała jednak Witoldowi śmierć. Wznowienie
sojuszu, jednak krótkotrwałe, nastąpiło w 1437 roku w Grodnie. Jednak już od
1440 roku, po objęciu władzy na Litwie przez Kazimierza, zerwany został nawet
formalny związek dwóch państw. Śmierć Władysława w 1440 roku w bitwie pod
Warną postawiła przed polską szlachtą problem wyboru następcy tronu. Zjazd w
Sieradzu w 1445 roku zwrócił się do księcia Litwy - Kazimierza Jagiellończyka
o przyjęcie berła. Młodszy syn Jagiełły oparł się na opozycji wobec
Oleśnickiego ( biskupa krakowskiego, który stał na czele panów krakowskich)
wygrywając atut , jaki dla polskich panów stanowiła ponowna unia z Litwą.
Umiejętnie grając na zwłokę doprowadził do tego, że udało mu się w 1447 roku
objąć tron nie zobowiązując się do żadnych ustępstw. Jeszcze przed wyjazdem do
Polski Kazimierz wydał w 1446 roku akt regulujący wzajemne stosunki obu
krajów. Na zasadzie całkowitej równości miały utrzymywać swój braterski
związek" poprzez osobę panującego, przy czym Litwie zagwarantowano
nienaruszalność jej granic, a szlachcie litewskiej prawa, analogiczne do
polskich. Mimo więc formalnie luźnego związku proces jednoczenia obu
organizmów państwowych posunął się naprzód. W 1499 roku podpisano akt tzw.
unii wileńskiej zacieśniającej przymierze Litwy z Polską. Zgodnie z umową oba
kraje miały sobie wzajemnie pomagać przeciw wrogom i współdziałać w elekcjach
swych władców. Kolejną unię podpisano w Mielniku w 1501 roku, jednak nie
weszła ona w życie. Wybuch
wojen inflanckich stał się tym czynnikiem, który postawił na porządku
dziennym sprawę formalno-prawnego określenia wzajemnych stosunków
polsko-litewskich. Zagrożenie północnych granic Litwy miało miejsce po niemal
dwustuletnim okresie zrastania się ustrojów obu krajów. Ostatnimi czynnikami
hamującymi unię było stanowisko Jagiellonów, którym zależało na utrzymaniu
pozycji jedynego łącznika Polski i Litwy, oraz możnowładztwa litewskiego
broniącego społeczno-politycznego priorytetu w swym kraju. W 1565 roku
Zygmunt II August nie liczący już na następcę tronu, a związany z ruchem
egzekucyjnym, zrezygnował z dziedzicznych praw do Litwy i podjął żywe
starania o przyspieszenie unii. W latach 1562-1563 nastąpiła likwidacja
ostatnich ograniczeń prawnych szlachty prawosławnej, co zjednało ją dla
sprawy związku. Możnowładztwo litewskie zmuszone do ustępstw politycznych
(rezygnacja z odrębnych sądów), było atakowane przez szlachtę Wielkiego
Księstwa, uczestniczącą w obradach sejmów polskich. Kolejny sejm zebrał się w
roku 1568 w Lublinie. Zjechali się również posłowie sejmu litewskiego. Przy
silnym nacisku szlachty polskiej dążącej do unii, magnateria litewska pod
wodzą Mikołaja Radziwiłła Rudego starała się odwlec lub nie dopuścić do
ściślejszego związku obu krajów. W 1569 roku przedstawiciele oligarchii
litewskiej opuścili potajemnie obrady, licząc na ich zawieszenie, tym
bardziej że wraz z magnatami wyjechała większość przedstawicieli litewskiej
izby poselskiej. Wyjazd przedstawicieli Wielkiego Księstwa wbrew oczekiwaniom
przyspieszył zawarcie unii, bowiem pod naciskiem sejmu polskiego Zygmunt August
zgodził się inkorporować do Polski terytoria sporne: województwa podlaskie,
wołyńskie i bracławskie, a następnie na wniosek posłów z Wołynia, jeszcze i
kijowskie. W kilkanaście dni później uchwalono akt unii, którego brzmienie
ogłoszone na Litwie znalazło uznanie tamtejszej szlachty. Zmusiło to możnych
litewskich do ponownego przybycia na sejm lubelski wraz z posłami ziemskimi i
podjęcia rokowań z Polakami w sytuacji już dużo mniej korzystnej. W dniu 28
czerwca 1569 roku została uchwalona ostatecznie unia między obydwoma
państwami. Założenia jej oparte były na zasadzie równości stron. Polska i
Litwa istnieć miały jako dwa państwa, posiadające odrębną administrację,
urzędy, prawo, wojsko, skarb. Związek wzajemny zabezpieczony był wspólnym
sejmem, elekcją wspólnego władcy, prowadzeniem wspólnych wojen i polityki
zagranicznej. Unia lubelska stwarzała możliwość swobodnego nabywania dóbr w
obu państwach przez szlachtę i polską i litewską, co przyczyniało się do
ujednolicenia stanu szlacheckiego. Nastąpiła polonizacja szlachty litewskiej,
przejęcie wielu zwyczajów, praw i urzędów (niezależnie od trwającego stale
poczucia odrębności). Unia wieńcząc długoletni etap stosunków
polsko-litewskich, jednocześnie stwarzała prawne podstawy dalszego ich
rozwoju na okres przeszło dwustu lat. Odrębność
prawnopaństwową Litwy i Korony zniosła w 1791 roku Konstytucja 3-go maja
łącząc je w jeden organizm państwowy. Stosunki Polski z Litwą były
niewątpliwie jedną z najistotniejszych treści dziejów polityki okresu
jagiellońskiego. Jakkolwiek w ciągu wieków zmieniały się formy więzi
łączących oba kraje. Zwišzek utrzymywał się jedynie na zasadzie bądź unii
personalnej, kiedy to Kazimierz Jagiellończyk, Aleksander, Zygmunt Stary i
Zygmunt August byli jednocześnie królami i wielkimi książętami, bądź na
zasadzie luźnych umów międzypaństwowych. Tak np. w 1499 roku układ w Wilnie w
ciężkim dla Litwy okresie wojen moskiewskich zawarty przez Aleksandra i Jana
Olbrachta jako dwóch równorzędnych władców. Były też okresy silnej
współzależności jak np. po unii lubelskiej. Śledząc losy obu krajów i
ówczesnej Europy odnajdujemy jak istotne były stosunki polsko-litewskie, nie
tylko w polityce wewnętrznej, ale przede wszystkim na arenie międzynarodowej.
Bibliografia:
Ludwik
Kolankowski Polska Jagiellonów" Olsztyn 1991 Paweł
Jasienica Polska Jagiellonów" tom I i II Warszawa 1967 Witold
Sienkiewicz Mały słownik historii Polski" Warszawa 1991 Praca
zespołowa Historia - Encyklopedia Szkolna" Warszawa 1995 Nowa
encyklopedia powszechna PWN" Warszawa 1997 Halina Manikowska, Julia Tazbirowa Średniowiecze - Podręcznik dla szkół średnich" Warszawa 1995 |
|
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach