Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

SPIS ZAGADNIEŃ 1. Zagadnienia wstępne 1.1. Finanse 1.2. Zasób pieniężny 1.3. Fundusz pieniężny 2. Kategorie zjawisk finansowych 2.1. Kryterium przedmiotowe 2.2. Kryterium podmiotowe 3. Różnice między finansami publicznymi i prywatnymi 4. Państwo jest suwerenem w dziedzinie polityki pieniężnej 5. Finanse publiczne pełnią następujące funkcje: 5.1. Alokacyjna 5.2. Redystrybucyjna 5.3. Stabilizacyjna 6. System finansowy państwa - polityka i gospodarka finansowa 6.1. System finansowy państwa czy innego podmiotu publicznego to zespół 6.2. System finansowy państwa obejmuje elementy 6.3. System finansowy państwa może być uporządkowany 6.4. Polityka finansowa 6.5. Gospodarka finansowa 6.6. Prawo finansowe 7. Optymalny system finansów publicznych 8. Budżet Państwa 8.1. Definicje Budżetu Państwa 8.2. Funkcje budżetu państwa 8.3. Cechy instytucji budżetu państwa 8.4. Zasady budżetowe 8.5. Formy organizacyjne gospodarki budżetowej 8.6. Środki celowe (środki specjalne) 8.7. Dochody budżetowe 8.8. Wydatki budżetowe 8.9. Prawna klasyfikacja dochodów i wydatków 8.10. Procedura uchwalania budżetu 9. Skarb Państwa i jego funkcje 10. Deficyt budżetowy 11. Podatki 11.1. Zasady podatkowe 11.2. Funkcje podatku 11.3. Konstrukcja podatku 11.4. Podział podatków 11.5. Rynkowe relacje podmiotu do podatku 11.6. Przyczyny ucieczki przed podatkami 11.7. Cechy dobrego systemu podatkowego 12. Pieniądz 12.1. Pieniądz – „król towarów” 12.2. Funkcje pieniądza: 12.3. Jakość pieniądza 12.4. Formy pieniądza 12.5. Kreacja pieniądza 12.6. Podmioty, cele instrumentów polityki monetarnej 13. Bank centralny. 13.1. Podstawowe zadania Banku Centralnego 13.2. Funkcje Banku Centralnego: 14. Waluta EURO ( jako jednostka pieniężna) 14.1. Argumenty za wprowadzeniem EURO 14.2. Argumenty przeciw wprowadzeniu EURO 1. Zagadnienia wstępne 1.1. Finanse FINANSE - to ogół zjawisk ekonomicznych związanych z ruchem pieniądza w procesie podziału i wymiany wartości. Na ruch pieniądza składa się: gromadzenie, podział i wydatkowanie środków pieniężnych. Przedmiotem zainteresowania finansów jest pieniądz będący w ruchu, czyli jego emisja poprzez system bankowy, cyrkulacja miedzy różnymi podmiotami gospodarczymi oraz gromadzenie w nim oszczędności i rezerw. Finanse zajmują się analizą zjawisk pieniężnych na tle i w związku z przebiegiem takich zjawisk realnych w gospodarce jak: produkcja, podział, spożycie indywidualne i zbiorowe, inwestycje oraz wymiana z zagranicą. 1.2. Zasób pieniężny Zasób pieniężny – to ogół środków pieniężnych w dyspozycji danego podmiotu gospodarczego, którymi podmiot może względnie swobodnie dysponować, gospodarować, ponieważ środki te nie mają z góry narzuconego zastosowania. 1.3. Fundusz pieniężny Fundusz pieniężny – to zasób pieniężny przeznaczony na realizację określonego celu. Budżet centralny, regionalny, budżet towarzystw emerytalnych - operują one głównie funduszami. Nie mają one pełnej swobody w dysponowaniu środkami pieniężnymi. Firmy tworzą lub zmuszone są przez określone prawo do tworzenia funduszy, np. funduszu socjalnego. 2. Kategorie zjawisk finansowych Zjawiska finansowe mają złożony i zróżnicowany charakter, najogólniej można je podzielić wg kryterium: przedmiotowego i podmiotowego. 2.1. Kryterium przedmiotowe Pozwala ono wyodrębnić różne rodzaje zjawisk pieniężnych (przepływów, strumieni pieniężnych) niezależnie od tego jakie podmioty biorą w nich czynny udział. Wg tego kryterium wyróżnia się: 1. Przychody i wydatki materialne i osobowe (Są one również często nazywane przychodami, przepływami ekwiwalentnymi lub rynkowymi). Cechy charakterystyczne przychodów i wydatków materialnych:  Ruchowi środków pieniężnych towarzyszy równoczesny ruch wartości materialnej (usługi, dobra)  Są one regulowane głównie przez mechanizm rynkowy zgodnie z relacjami podaży i popytu.  Czasami mogą podlegać innym wpływom (opodatkowanie towarów, ustawowe określenie płacy minimalnej) Popyt i podaż na rynku pracy Cena płacy minimalnej znajduje się powyżej punktu równowagi rynkowej Płaca Ilość Bezrobocie spowodowane płacą minimalną 2. Przychody i wydatki redystrybucyjne (są też nazywane transferami, płatnościami transferowymi) Cechy charakterystyczne przychodów i wydatków redystrybucyjnych:  Występują wtedy, gdy ruchowi pieniądza nie towarzyszy ruch wartości materialnej.  Nie podlegają regułom rynkowym, lecz są regulowane przez prawo finansowe.  Charakteryzuje je brak wzajemnego świadczenia ze strony podmiotu gospodarczego, otrzymującego środki pieniężne od innego podmiotu.  Do typowych transferów należą: np. podatki, opłaty, zasiłki, emerytury, renty, dotacje, subwencje, darowizny. 3. Przychody i wydatki kredytowe Cechy charakterystyczne przychodów i wydatków kredytowych:  Związane są z działalnością gospodarczą banków  Funkcje kredytowe spełniają przede wszystkim banki komercyjne  Poza kredytem bankowym występuje również kredyt towarowy. Dla banku udzielenie kredytu nie jest wydatkiem pieniężnym (nie pomniejsza on własnych zasobów pieniężnych), natomiast kreuje nowy zasób pieniądza kredytowego. Spłata kredytu przez pożyczkobiorców nie jest przychodem pieniężnym (nie powiększa to zasobów banku, wykreowane wcześniej dla dłużnika zasoby ulegają likwidacji). 4. Przychody i wydatki ubezpieczeniowe Wyróżniamy dwa rodzaje ubezpieczeń: społeczne i gospodarcze. Ubezpieczenia społeczne – cechy charakterystyczne:  Są najczęściej obowiązkowe i powszechne  Mają chronić przed niedostatkiem, zapewnić niezbędne minimum  Najczęściej są to ubezpieczenia na koszt pracodawcy i państwa Ubezpieczenia gospodarcze– cechy charakterystyczne:  Mają charakter ubezpieczeń osobowych i majątkowych  Zawierane są dobrowolnie i na koszt pracownika  Suma ubezpieczeń oraz inne elementy ustalone są na wniosek ubezpieczającego.  Częściowo występuje brak ekwiwalentności tych płatności oraz brak ich związku z rynkowym mechanizmem podziału i wymiany. 2.2. Kryterium podmiotowe Podmiotowa systematyka zjawisk finansowych oparta jest na kryterium rodzajowego zróżnicowania jednostek dokonujących operacji pieniężnych. Wg tego kryterium wyróżnia się: 1. Finanse gospodarstw domowych – realizowane są poprzez przepływy / strumienie:  strumienie materialne przychody: wynagrodzenia za pracę wydatki: zakup dóbr i usług konsumpcyjnych  strumienie redystrybucyjne przychody: darowizny, renty, emerytury, dywidendy, zasiłki, procenty od obligacji wydatki: podatki, składki ubezpieczeniowe  strumienie kredytowe przychody otrzymany kredyt bankowy wydatki spłata tego kredytu 2. Finanse publiczne – tj. finanse państwa, samorządu terytorialnego oraz organizacji nie nastawionych na zysk, realizujących funkcje państwa (fundacje, instytucje charytatywne).  strumienie materialne przychody: z tytułu sprzedaży mienia publicznego, czy świadczenia różnego rodzaju usług wydatki: płace pracowników sektora publicznego, zakup broni dla wojska oraz zapłata za usługi dla sektora w ramach systemu zamówień publicznych.  strumienie redystrybucyjne przychody: grzywny, dywidendy, składki na ZUS, część zysku banku centralnego wydatki: subwencje, dotacje, wypłacone odsetki od dotacji państwowych, odszkodowania z tytułu ubezpieczeń społecznych podatki, składki ubezpieczeniowe  strumienie kredytowe przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych wydatki zwrot zaciągniętych kredytów 3. Finanse banków i instytucji kredytowych  strumienie materialne przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych, prowizje od usług maklerskich wydatki: płace dla pracowników, zakup środków dla bieżącej działalności, rozbudowy infrastruktury przestrzenno - technicznej  strumienie redystrybucyjne przychody: procenty od kredytów, dywidendy, opłaty, prowizje z tytułu obrotu bezgotówkowego wydatki: procenty od depozytu, podatki i opłaty, dywidendy dla właścicieli banków  strumienie kredytowe przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych wydatki zwrot zaciągniętych kredytów 4. Finanse towarzystw ubezpieczeniowych  strumienie materialne przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych wydatki: wynagrodzenia pracowników, zakup dóbr inwestycyjnych  strumienie redystrybucyjne przychody: otrzymane składki ubezpiecz., procenty od depozytów bankowych i obligacji wydatki: wypłacone odszkodowania, procenty od otrzymanych kredytów, podatki i opłaty  strumienie kredytowe przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych wydatki zwrot zaciągniętych kredytów 5. Finanse przedsiębiorstw zarobkowych - mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania finansów jako całości  strumienie materialne przychody: z tytułu sprzedaży dóbr i usług konsumpcyjnych i produkcyjnych wydatki: z tytułu zakupu czynników produkcji, płace dla pracowników  strumienie redystrybucyjne przychody: subwencje, dotacje, darowizny, procenty od depozytów bankowych, dywidendy od akcji innych przedsiębiorstw wydatki: podatki i opłaty, procenty od zaciągniętego kredytu, procenty od wyemitowanych obligacji, dywidenda dla właścicieli, składki ubezpieczeniowe  strumienie kredytowe przychody otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych wydatki zwrot zaciągniętych kredytów 3. Różnice między finansami publicznymi i prywatnymi Finanse publiczne Finanse prywatne Opierają się na władztwie finansowym podmiotu publicznego (powstają przymusowo) Tworzone są na podstawie czynności cywilno – prawnych Są narzędziem realizacji interesu ogółu społeczeństwa Zorientowane są na korzyści indywidualne – realizację zysków. Funkcjonują wg planów sporządzonych na przyszłość Podmioty gospodarują dostosowują swoje działania do stale zmieniających się warunków rynkowych Rozmiary publicznych zasobów i operacje za ich pośrednictwem przeprowadzane, dokonują się na znacznie większej skali niż zasoby podmiotów prywatnych Rozmiary prywatnych zasobów i operacje za ich pośrednictwem przeprowadzane, dokonują się na znacznie niższej skali niż zasoby podmiotów publicznych 4. Państwo jest suwerenem w dziedzinie polityki pieniężnej. Suwerenność wyraża się w nie podleganiu żadnym innym władzom zewnętrznym i wewnętrznym. Władztwo finansowe wyraża się w trzech atrybutach:  Prawo do ustanawiania i emitowania pieniądza państwowego jako obowiązującego środka płatniczego  Prawo do ustanawiania i pobierania w trybie publicznym dochodów  Prawo do dokonywania wydatków związanych z wykonywaniem funkcji publicznych Współczesne państwo często przekazuje innemu wewnętrznemu podmiotowi publicznemu, prawo do stanowienia dochodów publicznych. Konstytucyjne przekazywanie uprawnień do poboru danin publicznych oraz stosowania z tym polityki finansowej określa się mianem decentralizacji finansowej. Decentralizacja finansowa może mieć postać: 1. Reglamentacji pozytywnej - polega na konstytucyjnym i ustawowym wyliczeniu kompetencji niepaństwowych podmiotów publicznych w zakresie gromadzenia dochodów i dokonywania wydatków. 2. Reglamentacji negatywnej - opiera się na zasadzie domniemania kompetencji we wszystkich sprawach niezastrzeżonych do wyłącznej właściwości organów państwowych 5. Finanse publiczne pełnią następujące funkcje: 5.1. Alokacyjna Wyraża się w oddziaływaniu finansów publicznych, na proces rozmieszczania czynników produkcji i na strukturę produkcji. Finanse publiczne są instrumentem alokacji wszędzie tam gdzie zawodzi rynek. Ingerencja państwa w życie gospodarcze powinna sprowadzać się wyłącznie do:  Ustanawiania odpowiednich przepisów prawnych wyznaczających dopuszczalne granice funkcjonowania wolnego rynku (zakazy i nakazy)  Pobierania danin publicznych w postaci podatków, ceł i opłat  Prowadzenia polityki pieniężnej  Wydatkowania uzyskanych środków finansowych na zakup dóbr i usług w sektorze prywatnym, zatrudnianiu pracowników administracji państwowej i świadczeniu usług, które oferowane są społeczeństwu w zasadzie bezpłatnie lub za opłatą nie pokrywającą kosztów. 5.2. Redystrybucyjna Podział dochodu zgodnie z tym, co społeczeństwo w danym okresie uważa za "sprawiedliwy" i "słuszny" podział. Funkcję tą realizuje przede wszystkim budżet, natomiast uzupełniającą rolę odgrywają banki, system ubezpieczeń społecznych, giełda papierów wartościowych. 5.3. Stabilizacyjna Polega na utrzymaniu :  Wysokiego stanu zatrudnienia  Określenia (utrzymania) racjonalnego poziomu stabilności cen  Utrzymania właściwej stopy wzrostu gospodarczego z uwzględnieniem jego efektów dla bilansu płatniczego 6. System finansowy państwa - polityka i gospodarka finansowa 6.1. System finansowy państwa czy innego podmiotu publicznego to zespół: instytucji prawnych połączonych w sposób celowy i logiczny w całość, służący gromadzeniu środków pieniężnych i ich rozdysponowaniu. System ten powinno cechować poszanowanie i ochrona własności prywatnej oraz zasadę wolności gospodarczej. 6.2. System finansowy państwa obejmuje elementy: • Stałe - System budżetowy - System finansowy banku centralnego • Zmienne - Systemy finansowe przedsiębiorstw publicznych (państwowych i komunalnych) oraz zakładów użyteczności publicznej - System finansowy instytucji publicznych o charakterze para fiskalnym (takie, których dochody gromadzone są całkowicie lub częściowo dzięki władztwu finansowemu, zaś zadania statutowe należą do zadań, za które państwo całkowicie lub częściowo bierze odpowiedzialność np. ZUS) 6.3. System finansowy państwa może być uporządkowany: według (przy zastosowaniu) trzech kryteriów podziału  Podmiotowego  Prawnego  Instytucjonalnego Według kryterium podmiotowego elementami polskiego systemu finansowego są: - Władze ustawodawcze szczebla centralnego i samorządowego (parlament, rada gminy) - Władze wykonawcze wyżej wymienionych szczebli (rząd, zarząd gminy) - Aparat finansowy zajmujący się realizacją: 1. dochodów i wydatków publicznych 2. ich kontrolą 3. zarządzaniem budżetem, funduszami - Jednostki sektora publicznego, które finansowane są z funduszów publicznych Według kryterium prawnego podział systemu zdeterminowany jest przez: - Konstytucje - Ustawy - Rozporządzenia rady ministrów i ministra finansów - Uchwały rady gminy - Akty normatywne prawa międzynarodowego (np. unikanie podwójnego opodatkowania) Według kryterium instytucjonalnego system finansów publicznych to fundusze o określonej formie organizacyjnej i prawnej: - Budżet państwa - Budżet gmin - Fundusze ubezpieczeń społecznych - Tak zwane pozostałe fundusze publiczne (pozabudżetowe) - Fundacje publiczne 6.4. Polityka finansowa To celowa i świadoma działalność ludzi oraz instytucji polegająca na wyznaczaniu i realizacji celów za pomocą środków pieniężnych. Jest zawsze częścią składową polityki państwowej. Politykę finansową uważa się za prawidłowo prowadzoną, jeżeli jej cele są ogólnie akceptowane i skutecznie realizowane. Prawidłowo prowadzona polityka finansowa powinna spełniać następujące warunki: - Cele muszą być realne - Cele nie mogą być sprzeczne - Cele i środki ich realizacji powinny być jasno sformułowane i przekazane do realizacji konkretnym adresatom - Musi respektować określone, nieprzekraczalne granice minimalnej stabilności i konsekwencji - Wymaga kompetentnych kadr i odpowiedniego wyposażenia technicznego 6.5. Gospodarka finansowa To działalność polegająca na gromadzeniu i wydatkowaniu środków pieniężnych. Obejmuje przygotowanie operacji pieniężnych, poprzez dokonanie wyboru źródeł gromadzenia dochodów pieniężnych, wyboru sposobu przeprowadzenia rozliczeń pieniężnych oraz obejmuje również działalność organizatorską w postaci tworzenia zespołu ludzi, ustalania zakresu czynności poszczególnych pracowników, oraz odpowiedzialności za czynności związane z wykonywaniem operacji pieniężnych. Realizacja gospodarki finansowej odbywa się za pomocą trzech metod: - Samofinansowania (przychody powinny pokrywać koszty) - Finansowaniu bezzwrotnego (wyposażenie jednostki budżetowej w środki pieniężnej) - Finansowanie zwrotne (kredyty) 6.6. Prawo finansowe To zespół wszystkich norm prawnych regulujących stosunki finansowe. Prawo finansowe to jest gałąź prawa w ramach, której wyróżnia się następujące działy - Prawo budżetowe - Prawo podatkowe - Prawo celne - Prawo walutowe - Prawo bankowe - Prawo finansowe samorządu terytorialnego Ogół norm prawnych dzieli się na: - Normy prawne ustrojowe - określają organizację, kompetencje oraz formy prawne ich realizacji poprzez organy wyspecjalizowanej administracji państwowej • Ministerstwo finansów • Urzędy i Izby skarbowe - Normy prawne materialne (w zakresie podatków) - tworzą obowiązki i uprawnienia podatkowe osób prawnych i fizycznych - Normy procesowe - określają reguły postępowania w procesie stosowania norm materialnych. 7. Optymalny system finansów publicznych Finanse publiczne szukają odpowiedzi między innymi na następujące pytania: 1) Dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz w takiej, a nie w innej wysokości? 2) Jakie czynniki kształtują wielkość tego popytu? 3) W jaki sposób popyt na pieniądz powinien być zaspokojony (czy podatki, czy pożyczki) i jakie są granice ciężarów fiskalnych? 4) Jakie skutki dla gospodarki i społeczeństwa spowoduje kreowanie popytu na pieniądz przez władze publiczne? 5) Jakie skutki dla społeczeństwa i gospodarki przynoszą wydatki dokonywane przez władze publiczne? 6) Jakie instrumenty tworzenia funduszy publicznych powinny być zastosowane aby ograniczyć do minimum negatywne skutki redystrybucji dochodów przez władze publiczne? 7) Jaka formę organizacyjną preferować w stosunku do gromadzonych i wydatkowanych pieniężnych środków publicznych (fundusze budżetowe, celowe, fundacje)? 8) Jakie dziedziny życia publicznego i gospodarczego powinny być finansowane z funduszy publicznych i w jakich proporcjach? 9) Jaki techniki wydatkowania finansów publicznych powinny być zastosowane, aby wyznaczone cele społeczne, ekonomiczne, polityczne były najlepiej realizowane? 10) Jakie powinny być relacje między różnymi szczeblami władz publicznych, aby ich działalność była należycie skoordynowana z punktu widzenia realizacji celów społecznych i gospodarczych? 11) Do jakiego stopnia możliwe jest akceptowanie przez społeczeństwo nierównomiernego rozkładu dochodów jako skutku działania mechanizmu rynkowego? 12) Jak powinien być zbudowany aparat skarbowy, aby możliwe było skuteczne ściąganie danin publicznych i aby akceptowane były przez społeczeństwo zasady ponoszenia ciężarów publicznych? 8. Budżet Państwa 8.1. Definicje Budżetu Państwa Budżet Państwa może być definiowany jako: AKT PRAWNY budżet jest określony na dany rok w ustawie budżetowej. Ustawa budżetowa określa dochody i wydatki państwa na okres roku kalendarzowego. Dochody i wydatki ustalone są na podstawie obowiązujących norm prawnych. Pamiętać należy, iż Rząd musi otrzymać absolutorium, tj przekazać najpierw informacje Sejmowi i otrzymać od niego absolutorium. Jeżeli nie uda się przygotować budżetu do 31.03. – to Parlament zostanie rozwiązany – nastąpią nowe wybory do Sejmu i Senatu. PLAN FINANSOWY Najbardziej popularne określenie budżetu to plan przyszłych dochodów i wydatków państwa. Budżet jest planem dyrektywnym, tj nakłada na organy finansowe i innych wykonawców obowiązek zrealizowania dochodów w zaplanowanej wysokości, a także dokonania wydatków określonych w planie czyniąc jednocześnie te organy odpowiedzialnymi za wykonanie zadania. FUNDUSZ Zasób środków pieniężnych – to strumienie dochodów i wydatków, które w danym czasie równoważą się / redukują. 8.2. Funkcje budżetu państwa Budżet państwa spełnia dwie podstawowe funkcje: Funkcja ekonomiczna - redystrybucyjna, - stabilizacyjna, - alokacyjna Funkcja polityczna 8.3. Cechy instytucji budżetu państwa 1. Budżet jest scentralizowanym funduszem redystrybucyjnym, służącym realizacji zadań albo funkcji państwa. 2. Gromadzenie środków w budżecie z pewnymi wyjątkami ma charakter przymusowy i bezzwrotny. 3. Ma charakter ustawy. 4. Proces gromadzenia i wydatkowania ma charakter ekonomiczny i społeczny. 5. Jest urządzeniem planistycznym w zakresie kształtowania dochodów i wydatków w określonym z góry czasie. Rok budżetowy i handlowy pokrywają się (w Polsce) 6. Budżet określają strumienie dochodów i wydatków Państwa. 7. Budżet nie odzwierciedla całokształtów finansowych operacji państwa, wobec tego nie może być jedynym kryterium oceny działalności państwa. 8.4. Zasady budżetowe Zasady budżetowe – to pewne postulaty które mają zapewnić najbardziej prawidłowe tworzenie budżetu oraz działanie gospodarki budżetowej. Najistotniejsze zasady dotyczące konstruowania budżetu: 1. Zasada jedności budżetu (zasada jedności formalnej i materialnej) Jest to postulat obejmowania całości dochodów i wydatków budżetowych w jednym akcie prawnym. Naruszeniem tej zasady jest występowanie budżetów nadzwyczajnych oraz funduszów pozabudżetowych. Zasada ta jest ciągle naruszana. 2. Zasada zupełności (powszechności) W klasycznym ujęciu, jest to postulat aby wszystkie jednostki powiązane z budżetem wchodziły do niego całością swoich dochodów i wydatków; współcześnie występuje często budżetowanie netto, 3. Zasada równowagi budżetowej Postuluje wyrównanie dochodów z wydatkami budżetowymi. Zdecydowana większość ustalanych budżetów – to z założenia budżety deficytowe. 4. Zasada roczności budżetu Postuluje uchwalenie przez Sejm budżetu przed rozpoczęciem roku w jakim ma on być wykonywany. Budżet powinien być ustalony w połowie listopada/na początku grudnia. Później można wprowadzać ew. zmiany do tego budżetu, po ustaleniach komisji sejmowych. 5. Zasada jasności i przejrzystości Budżet powinien być przedstawiony Parlamentowi i społeczeństwu w możliwie przejrzystym układzie, spopularyzowany w środowisku masowego przekazu, ułatwiając przez to ocenę jego wykonania. 8.5. Formy organizacyjne gospodarki budżetowej Działalność budżetowa jednostek organizacyjnych Państwa nie jest jednolita. Wyróżnia się działalność budżetową: 1. działalność budżetowa brutto – prowadzą ja tylko i wyłącznie jednostki budżetowe. Cechy jednostki budżetowej: - dochody i wydatki jednostki budżetowej objęte są w pełnej wysokości budżetem państwa, - realizacja planów wydatków jest niezależna od osiąganych dochodów, - środki finansowe przekazane do dyspozycji tych jednostek i niewykorzystane w ciągu roku wygasają z jego końcem, - jeżeli jednostka uzyskuje dochody, to przekazuje je do budżetu, - całkowity brak autonomii budżetowej. 3. działalność budżetowa netto – jest prowadzona w określonych formach organizacyjnych. Jest bardziej elastyczna od jednostki budżetowej. Struktura organizacyjna przybiera dwie formy:  formę zakładu budżetowego,  formę gospodarstw pomocniczych Formę zakładu budżetowego nadaje państwowej jednostce organizacyjnej dysponent określonej części budżetu. Najczęściej na zasadzie zakładów budżetowych prowadzone są żłobki, przedszkola, niektóre szkoły. Gdy planowane dochody zakładu budżetowego są wyższe od planowanych wydatków, to planowana jest także wpłata nadwyżki dochodu nad wydatkami do budżetu. Jeżeli sytuacja jest odwrotna, to zakład otrzymuje dotacje. Zakłady te nie mają osobowości prawnej, korzystają wyłącznie z samodzielności organizacyjnej i ograniczonej samodzielności finansowej (mogą zaciągać kredyty, niewykorzystane środki finansowe nie przepadają). Formę gospodarstw pomocniczych cechuje m.in. to, że: 1. obsługuje ona przede wszystkim macierzystą jednostkę budżetową, która prowadzi działalność uboczną, 2. gospodarstwo pomocnicze powinno uzyskiwać dochody ze sprzedaży towarów lub usług zewnętrznych odbiorcom, 3. jest tworzone przez kierownika jednostki budżetowej, 4. cechuje je odrębność organizacyjna – polega na wyodrębnieniu majątkowym i posiadaniu własnej struktury, 5. posiada tez odrębność finansowa – ma własny plan i rachunek bankowy, Przykładem gospodarstw pomocniczych są warsztaty szkolne, szczególnie prowadzone przy szkołach zawodowych. Mogą być płatnikami podatku dochodowego i od towarów i usług. 8.6. Środki celowe (środki specjalne) Środek – to rodzaj dochodów pobieranych przez jednostkę budżetową. Środek jest odrębnym rachunkiem, na który wpływają dochody z danego rodzaju działalności i z którego finansowane są koszty. Przykład: wprowadzenie przez Izby Skarbowe akcji badania bilansów przez biegłych rewidentów 8.7. Dochody budżetowe To środki pieniężne pobierane przez państwo lub gminy od osób fizycznych, podmiotów gospodarczych oraz z innych źródeł na sfinansowanie wydatków związanych z realizacja zadań państwowych. Mogą być klasyfikowane wg kryterium: A) Kryterium ekonomiczne – czyli wg źródeł pochodzenia Źródła dochodów budżetu państwa określa ustawa „Prawo budżetowe”. Dochodami budżetu państwa m.in. są: - podatki, - opłaty, - obowiązkowe wpłaty z zysków przedsiębiorstw państwowych, - cła, - zyski z NBP, wpłaty z NBP, - dochody ze sprzedaży, najmu, dzierżawy składników majątkowych skarbu państwa, - pieniężne darowizny, spadki i zapisy na rzecz Skarbu Państwa, - inne wpłaty i wpływy A) Kryterium prawne – dochody mogą być: - bezzwrotne i przymusowe (zdecydowana większość) - zwrotne i dobrowolne (obligacje i darowizny) - odpłatne (opłata taryfowa) - nieodpłatne (zdecydowana większość) - zasadnicze (podatki, opłaty, cła – zdecydowana większość) - uboczne (mandaty, grzywny, kolegia) B) Kryterium organizacyjne – dochody mogą być: - dochody budżetu państwa - dochody budżetu gminy Częściowo dochody te powtarzają się. Dominują tutaj: • dochody podatkowe gmin, • dochody z opłat, • dochody z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa • (ważne w 2001r) • subwencje oświatowe, • dochody z pożyczek i kredytów, • wpływy z emisji papierów wartościowych, • inne wpływy należne gminom na podstawie odrębnych przepisów 8.8. Wydatki budżetowe Wydatki budżetowe, to środki pieniężne przekazywane z budżetu państwa na finansowanie zadań państwa, gminy. Możemy je podzielić wg kilku kryteriów: A) Kryterium ekonomiczne - wydatki nabywcze – związane są z dokonywaniem przez państwo zakupów dóbr i usług o charakterze materialnym i określają wysokość udziału państwa w produkcie społecznym. - wydatki redystrybucyjne (transfery) – wydatki te decydują o wykorzystaniu produktu społecznego B) Kryterium z punktu widzenia zadań realizowanych przez podmiot publiczno-prawny - działalność niezbędna dla funkcjonowania państwa (policja, wojska, administracja) - wydatki socjalno-kulturowe (oświata, służba zdrowia), - wydatki na gospodarkę w celu zapewnienia równomiernego wzrostu gospodarczego, - wydatki na obsługę długu publicznego, C) Kryterium ze względu na konieczność ponoszenia wydatków - wydatki konieczne – wynikają z obowiązującego prawa – sądy, wojsko, - wydatki pożądane – kwestia infrastruktury – budowa dróg, urządzeń związanych z ochroną środowiska naturalnego D) Kryterium ze względu na charakter ponoszonych wydatków - charakter inwestycyjny, - wydatki bieżące sfery budżetowej – służba zdrowia, oświata, dotacje do jedn. budżetowych W praktyce gospodarczej mówi się o prawie Vagnera – czyli prawie „nieustannego wzrostu wydatków publicznych” Wzrost wydatków publicznych zdeterminowany jest: - czynnikami socjologicznymi (nieustanne rozszerzanie zakresu działalności podmiotów publiczno-prawnych) - czynnikami historycznymi (zdecydowana większość państw obciążona jest długiem publicznym, a jego obsługa powoduje zwiększające się z roku na rok wydatki. - czynnikami politycznymi - program partii politycznych (partie socjal-demokratyczne – myślą sercem, rozdają na lewo i prawo) - czynnikami ekonomiczno-społecznymi – postęp techniczny, proces urbanizacji, wzrost dochodu na 1 mieszkańca, przyczyny o charakterze demograficznym. Co należy zrobić aby zmniejszyć wydatki budżetu? PRYWATYZACJA Optymalny poziom wydatków publicznych jest przekroczony wówczas, gdy społecznie niekorzystne konsekwencje wzrostu opodatkowania wskutek wzrostu wydatków, zaczynają przeważać nad społecznymi korzyściami ze wzrostu wydatków. 8.9. Prawna klasyfikacja dochodów i wydatków Klasyfikacja dochodów i wydatków oznacza odpowiednio skonstruowany system ich grupowania wg jednolitych zasad dostosowanych do potrzeb projektowania, uchwalania, wykorzystywania i kontroli wykonania budżetu. Klasyfikacja grupuje dochody i wydatki wg ustalonych kryteriów: Kryterium podmiotowe części Kryterium przedmiotowe działy / rozdziały Kryterium organizacyjne (rodzajowe) Paragrafy 1) Władza ustawodawcza - kancelaria Sejmu (cz.10) - kancelaria Senatu (cz.11) Działy odpowiadają podstawowym dziedzinom aktywności gospodarczej, takim jak: Przemysł, rolnictwo, leśnictwo, itd. W poszczególnych działach mogą występować rozdziały. Mają one charakter przedmiotowo – podmiotowy. Z praktycznego punktu widzenia ze względu na zasadę jasności i jawności podziałka na rozdziały ma niewielkie znaczenie Inne paragrafy występują po stronie dochodów, ponieważ wskazują one na źródła dochodów budżetowych. Inne paragrafy występują po stronie wydatków. Np. po stronie dochodów paragrafy wskazują na takie źródła jak podatki, czy inne dochody majątkowe, natomiast jeśli chodzi o wydatki – to mogą dotyczyć wynagrodzeń sfery budżetowej, czy innych usług o charakterze materialnym (energia, stypendia) 2) Władza wykonawcza - kancelaria Prezydenta (cz.1) - Urząd Rady Ministrów (cz.5) - Ministerstwa - Wojewodowie 3) Władza sądownicza - Sad Najwyższy (cz.3) - Sąd Administracyjny (cz.4) - NIK (cz. 2) Obecnie w budżecie jest ok. 80 części 8.10. Procedura uchwalania budżetu Procedury – to zasady postępowania w trakcie: 1) przygotowywania projektu budżetu Minister Centralnego Urzędu Planowania wspólnie z Ministrem Finansów oraz innymi ministrami przygotowuje projekt. Ten projekt następnie uchwalany jest przez Radę Ministrów, a następnie przez Sejm i Senat. Do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy Rada Ministrów przedkłada projekt Sejmowi. Jeśli Sejm nie zatwierdzi projektu - obowiązuje Prowizorium Budżetowe. 2) uchwalania budżetu Uchwalenie budżetu leży w kompetencjach Sejmu i Senatu i odbywa się w 3 czytaniach projektu budżetu. Ustawa budżetowa uchwalona jest zwykłą większością głosów, jeżeli frekwencja jest większa niż 50%. Jeśli ustawa nie zostanie uchwalona w ciągu 3 miesięcy od dnia złożenia w Sejmie projektu, to Prezydent może rozwiązać Sejm. 3) wykonywania budżetu Wykonywanie budżetu polega na pobieraniu dochodów i dokonywaniu wydatków. Wśród podmiotów wykonujących budżet można wyróżnić: - podmioty bezpośrednie (organy państwowe i podlegające im jednostki budżetowe), - podmioty pośrednie (tylko i wyłącznie sprawujące nadzór i kontrolę nad wykonywaniem budżetu), - banki (sprawują kontrolę kasową, obsługują budżet) 4) kontroli wykonywania budżetu funkcję tą sprawuje Sejm. 9. Skarb Państwa i jego funkcje Spełnia on w gospodarce następujące funkcje: 1) Jest kasjerem Tzn., że ma za zadanie inkasowanie i wypłacanie środków pieniężnych podczas wykonywania operacji finansowych oraz czuwanie nad prawidłowością wykorzystywania tych środków. Skarb Państwa powinien zapewnić bieżącą płynność finansową w tej funkcji. 2) Jest bankierem - środki pieniężne deponowane są na rachunkach Skarbu Państwa, - Skarb Państwa może udzielać krótkoterminowych pożyczek - Skarb Państwa może emitować drobne znaki pieniężne (bilon) w celu pokrycia deficytu budżetowego, 3) Jest inwestorem Skarb Państwa dostarcza kapitału, wtedy gdy rynek pieniężno – kapitałowy oferuje go na mniej korzystnych warunkach. 4) Jest poręczycielem Skarb Państwa dysponuje wyodrębnionym majątkiem – może więc występować jako podmiot poręczający w różnych operacjach finansowych. 5) Pełni funkcję majątkową Skarb Państwa z reguły jest jednym z zarządców majątku państwowego. 10. Deficyt budżetowy Występuje on wówczas, gdy dochody ze źródeł zwyczajnych nie mają pokrycia w zaplanowanych wydatkach budżetowych. W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się 4 podstawowe teorie równowagi budżetowej: 1) Teoria klasyczna - opiera się na matematycznej różności między dochodami a wydatkami budżetowymi, - „pamiętaj przychodzie – bądź z rozchodem w zgodzie”, - teoria ta wywodzi się z finansów prywatnych, - ma ona dwie wady: a) trudno jest osiągnąć stan idealnej równowagi, ponieważ budżety uchwalane są jako zrównoważone a realizowane jako deficytowe, b) bardzo często tę idealną równowagę osiągano w sposób sztuczny , „zapominając czasami o niektórych wydatkach”. Często niedoszacowano tych wydatków. 2) Teoria systematycznego deficytu Oparta jest na trzech założeniach:  deficyt nie jest złem, o ile nie współistnieje z deficytem bilansu płatniczego,  deficyt jest korzystny ponieważ jego finansowanie powoduje zwiększanie krajowej siły nabywczej,  deficyt jest pożądany, ponieważ może spowodować zmniejszenie bezrobocia Teorię tą krytykuje się z kilku względów, gdyż: 1) Deficyt musi być finansowany ze źródeł nadzwyczajnych, wobec tego może być powodem inflacji, 2) Przy systematycznie utrzymującym się deficycie Państwo zmuszone jest do przyjęcia kredytu na coraz to gorszych warunkach, 3) Systematyczny deficyt powoduje obciążenie gospodarki wysokimi kosztami. 3) Teoria budżetów cyklicznych Opiera się na założeniu, że deficyt jest dopuszczalny w pewnym okresie, o ile zostanie on skompensowany nadwyżkami w przyszłych okresach / latach. W praktycznym stosowaniu tej teorii powstają następujące trudności: 1) nadwyżki mogą być przechwytywane przez lobby polityczne w związku z realizacją np. celów wyborczych, 2) cykle są nieregularne, a stosowanie tej teorii wymaga stabilnej koniunktury gospodarczej, 3) nie istnieją żadne gwarancje, że wysokość nadwyżek w okresie dobrej koniunktury, wystarczy na pokrycie późniejszych deficytów. 4) Teoria impasu Opiera się na przypuszczeniu, że rozwój koniunktury będzie taki, a nie inny. Impas jest nadwyżką, zaplanowanych w budżecie wydatków nad zaplanowanymi dochodami ze źródeł zwyczajnych. Większość współczesnych budżetów uchwalona jest z impasem. 11. Podatki PODATEK jest głównym źródłem dochodów państwa, pobieranym w celu pokrycia jego wydatków. Podatek, to pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa, które jest ustalane na podstawie prawa, określającego warunki, wysokość i terminy płatności. Przymusowość – trzeba płacić podatki, państwo nie dyskutuje i nie robi wyjątku, Bezzwrotność - jeśli został prawidłowo naliczony, Ogólność - im mniej wyjątków – tym lepiej, dotyczy on wszystkich. 11.1. Zasady podatkowe Są one postulatami, określającymi warunki, jakie powinien spełniać system podatkowy: równość, pewność, dogodność i taniość. (określił je Adam Smitch). Równość - to proporcjonalność do zdolności płatniczej podatnika (np. proporc. do zarobków pracow.), Pewność - każdy z góry powinien wiedzieć, jaki ciąży na nim obowiązek podatkowy , Dogodność - podatek powinien być pobierany w czasie i w sposób dla podatnika najdogodniejszy, Taniość - głosić, by dążyć do najoszczędniejszego wymiaru i poboru podatków. Współcześnie zasady te uzupełniane są o fiskalne, ekonomiczne, sprawiedliwości i techniczne 11.2. Funkcje podatku Podatki spełniają 3 podstawowe funkcje 1) Funkcja fiskalna Podatki sa głównym źródłem dochodów państwa, gwarantują finansowanie wydatków publicznych 2) Funkcja stymulacyjna Podatki sa wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki gospodarczej i społecznej państwa. 3) Funkcja redystybucyjna Podtki sa instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi. Zjawisko rozkładóu dochodów z punktu widzenia kryterium rówmności ananlizuje się za pomoca tzw. krzywej Lorentza. Frzywa te reprezentuje idealny / absolutny rozkład dochodu w społeczeństwie. Wykres: Krzywa rozkładu dochodów ludności dochody % 100 C 80 krzywa absolutnej równości pole nierówności dochodów po opodatkowaniu 60 E pole nierówności dochodów przed opodatkowaniem 40 J’ J 20 B 0 20 40 60 80 100 ludność % Jeżeli dochody znajdujące się w dyspozycji społeczeństwa równają się 100%, to zgodnie z krzywą absolutnej równości procentowy udział ludności w tych dochodach odpowiada idealnie strukturze dochodów. Skrajnym przeciwieństwem idealnej równości jest idealna nierówność. Jednak te skrajności należy odrzucić. Nie istnieją one. W rzeczywistości gospodarczej rozkład dochodów nie jest równomierny, np. krzywa OJC oznacza, że 75% ogółu społeczeństwa dysponuje zaledwie ok. 45% dochodu. Krzywa nierówność ma w przykładzie kształt hipotetyczny (umowny). Kształt jej jest różny w różnych krajach i okresach. W przykładzie widać, że krzywe nierówności dochodów mogą być i są zmieniane za pomocą podatków. W wyniku podatków pole nierówności OJCP zmniejsza się o pole półksiężyca OJ’CJO. W praktyce w Polsce obowiązuje podatek liniowy i wynosi on 19%. Ok. 6% płatników o najwyższej stawce gwarantuje dochody fiskusa w wysokości ok. 45% dochodów z tytułu podatku. 11.3. Konstrukcja podatku Obejmuje ona następujące elementy: Podmiot podatku - podatnik (osoba fizyczna, lub prawna ponosząca ciężar podatku) - płatnik (osoba fizyczna, lub prawna zobowiązana do pobierania i wpłacania zaliczki podatkowej) Przedmiot podatku Rzecz lub zjawiska, zdarzenia, z którymi prawo wiąże powstawanie obowiązku podatkowego. Podstawa podatku Przedmiot podatku wyrażony wartościowo lub ilościowo Stawka podatku Stopa podatkowa – to część podstawy opodatkowania, która jako podatek podlega odprowadzeniu na rzecz budżetu Państwa lub gminy. Skala podatkowa Zbiór stawek podatkowych stosowanych przy wymiarze określonego podatku. Może być określona procentowo lub kwotowo. Zwolnienia, ulgi Częściowe lub całkowite wyłączenie z podatku określonego podmiotu lub przedmiotu. 11.4. Podział podatków Systematyka podatków polega na pogrupowaniu ich wg określonego kryterium: A) Kryterium przedmiotu opodatkowania 1. podatki przychodowe (od przychodów) – np. podatek rolny. Leśny Są cenotwórcze (wkalkulowane w cenę), płaci się je w związku z działalnością gospodarczą i osiąganymi przychodami 2. podatki dochodowe (od dochodów) – np. podatek od osób fizycznych i prawnych Mają one następujące cechy: - są przykładem zawłaszczania przez władze publiczne dochodów prywatnych, - nawiązują do nadwyżki finansowej, wypracowanej przez podmioty, - są korzystniejsze dla podatnika, niż dla władz publicznych (istnieje możliwość manipulowania podstawą opodatkowania) 3. podatki majątkowe (od praw majątkowych) – np. podatek od obrotu majątkiem, podatek od spadków i darowizn. Obciążają one ogólną wartość majątku lub jego przyrost. Jeżeli podatki uszczuplają substancję majątkową, to są to podatki realne. Jeśli płacone są z dochodu – to nazywamy je podatkami nominalnymi. 4. podatki od wydatków (podatki konsumpcyjne) – VAT, akcyza, podatek od gier Są one zbliżone do podatków przychodowych. Przedmiotem opodatkowania są wydatki ponoszone na zakup dóbr luksusowych B) Kryterium wg stosunku przedmiotu opodatkowania do źródeł podatku 1. podatki bezpośrednie - podatek dochodowy od osób fizycznych Istnieje precyzyjnie określona zależność między płaceniem podatku, jego wysokością, trybem płacenia a podatnikiem. 2. podatki pośrednie – podatek VAT Obciążają podatnika w sposób nie pozostający w ścisłym związku z jego sytuacją dochodową i majątkową. Są podatkami ukrytymi, a ciężary ponoszone przez podatników są bardziej anonimowe. C) Kryterium związane z władztwem podatkowym 1. podatki nakładane przez Państwo 2. podatki nakładane przez władze samorządowe PODATEK VAT Charakteryzuje się następującymi właściwościami: powszechność opodatkowania, wielofazowość, potrącalność, przerzucalność,; wpływa na poziom cen finalnych wyrobów i usług „Firma liczy – fiskus kontroluje a konsument płaci” Zalety podatku VAT 1. jest neutralny z punktu widzenia konkurencji krajowej, ponieważ nie wpływa na cenę, 2. jest neutralny z punktu widzenia konkurencji międzynarodowej, dlatego, że występuje stawka „0”, 3. zapewnia budżetowi wysokie dochody, mniej wrażliwe na recesje gospodarczą, 4. motywuje do zwiększenia wydatków inwestycyjnych w związku z całkowitym jego zwrotem dla inwestorów od zakupów inwestycyjnych, 5. zapewnia swoistą samokontrolę podatników, co częściowo uszczelnia system podatkowy, 6. ułatwi inwestowanie w Polsce i integrację z Unia Europejską, 7. istnieje niewiele stawek tego podatku i stosunkowo mała ilość zwolnień. 8. (Ideałem byłyby dwie stawki „0” i stawka podstawowa – równa stawce podatku dochodowego). Wady podatku VAT 1. jego infacjogenność zwłaszcza w okolicznościach podnoszenia stawek na niektóre usługi i towary powszechnego użytku, 2. stosunkowo wysokie koszty poboru i kontroli podatników, 3. rozbudowana ewidencja, 4. możliwość oszustw podatkowych, 5. niesprawiedliwość w sytuacji istnienia niewielkiej ilości stawek, 11.5. Rynkowe relacje podmiotu do podatku W ujęciu mikroekonomicznym należy analizować skutki nakładania podatku przez pryzmat rynku, tzn. wpływ na kształtowanie się popytu i podaży, czyli w ostateczności na decyzje producentów, konsumentów i inwestorów. Rysunek przedstawia wpływ podatków na popyt i podaż oraz ceny dobra A. Rys. 2 Podatek a kształtowanie się popytu i podaży na rynku dobra Cena dobra A Sa’ Da Sa T R’ N R N’ 0 B C llość dobra A W punkcie równowagi (R) dobro osiąga cenę równą odcinkowi ON i przy tej cenie producent gotów jest sprzedać produkt, a konsument zapłacić. W momencie nałożenia produktu maleje popyt i podaż na rynku dobra A. Jednocześnie wzrosła cena brutto, odpowiada ona odcinkowi OT, natomiast spadła cena netto (cena producenta) ON’. Nałożenie podatku wywołuje następujące skutki: 1) dla producenta dotkliwy jest spadek popytu na dobro A oraz spadek wpływów ze sprzedaży netto 2) podwyższona cena brutto na jednostkę dobra A jest skutkiem nałożenia podatku. Nowa cena jest częściowo pokryta przez sprzedającego (producenta) i pokrywa on część NN’, a konsument pokrywa część NT. Podatek jest więc dodatkowym kosztem. 11.6. Przyczyny ucieczki przed podatkami 1. tzw. przyczyny o charakterze moralnym – występuje bardzo często dualizm postępowania pod względem norm etycznych. 2. powody o charakterze politycznym – partie polityczne na które nie chcemy płacić, 3. powody o charakterze ekonomicznym – jeżeli ludzie nie mają możliwości przerzucenia podatku na kogoś innego, zaczynają pracować w szarej strefie. 4. powody o charakterze technicznym – skomplikowane formularze do wypełniania. Ludzie w Polsce pracują na podatek ok. ½ roku !!!!!!! 11.7. Cechy dobrego systemu podatkowego 1. powinno się wprowadzić kilka podatków, przy czym 3 lub 4 winny stanowić podstawę finansów publicznych. 2. powinno się sięgać do różnych przedmiotów opodatkowania. 3. podstawowe rodzaje podatków powinno się ustalać na szczeblu władz centralnych. 4. z psychologicznego punktu widzenia łatwiej jest zwiększyć ciężary podatkowe przez podwyższenie istniejącego już podatku niż wprowadzenie nowego i po drugie – łatwiej jest zwiększyć ciężary podatkowe przez podatki pośrednie niż bezpośrednie. 5. w różnych proporcjach należy stosować podatki bezpośrednie i pośrednie. 6. w opodatkowaniu przedsiębiorstw należy stosować skale progresywne i degresywne. 7. w celu przeciwdziałania oszustwom podatkowym należy stosować rozwinięty system kontroli i kar. 8. Zjawisko ucieczki przed podatkami ogranicza się przede wszystkim poprzez uproszczenie systemu podatkowego. 12. Pieniądz Procesy gospodarowania maja charakter pieniężno-finansowy 12.1. Pieniądz – „król towarów” – to specyficzny towar pełniący funkcję (rolę) powszechnego ekwiwalentu. Powszechnym ekwiwalentem może być każdy towar jeżeli: - jest podzielny - jest dobrem trwałym - jest społecznie akceptowalny - musi być to towar rzadki (występowanie) - łatwy w przechowywaniu W przeszłości pieniądzem były różne towary, np. bydło, bursztyn, złoto 12.2. Funkcje pieniądza: FUNKCJE CECHA KORZYŚĆ miernik wartości 1. Mierzy wartość wszystkich towarów i usług; 2. nadmierna ilość pieniądza w obiegu prowadzi do zwiększenia przeciętnego poziomu cen 1. Pojawiła się kategoria ceny, która jest wartością towary wyrażoną w pieniądzu wymiany (cyrkulacji) 1. Obsługuje transakcje pomiędzy kupującymi a sprzedającymi. 2. Wymiana zostaje rozdzielona na odrębne akty sprzedaży i kupna, które nie muszą się pokrywać w czasie ani miejscu. 1. Można sprzedawać każdemu kto posiada odpowiednią ilość pieniądza i kupować za pieniądze wszystko to co jest nam potrzebne. środka płatniczego 1. Zdolność pieniądza do regulowania różnych zobowiązań. 1. Rozwój systemu kredytowo-pieniężnego co stało się siłą napędową rozwoju gospodarczego. środka tezauryzacji (oszczędności) 1. Traktowanie zasobu pieniądza jako skarbu. 2. Najlepiej tę funkcję spełnia pieniądz pełnowartościowy czyli złoto. 1. Pojawienie się funkcji akumulacji (w przypadku przedsiębiorstw) i oszczędności (w przypadku gospodarstw domowych). pieniądza światowego 1. Pieniądz krajowy może pełnić funkcję pieniądza światowego pod warunkiem, że Państwo prawnie gwarantuje jego wymienialność zewnętrzną po kursie tynkowym. 1. Wszystkie wymienione na rynku światowym. 12.3. Jakość pieniądza O jakości pieniądza decyduje przede wszystkim płynność. Może być ona rozpatrywana w trzech układach: - płynność aktywu finansowego - łatwość zamiany aktywu w pieniądz bez straty; - płynność jednostki gospodarczej – w której jednostka gospodarcza jest zdolna do pokrywania swoich bieżących zobowiązań oraz tych zobowiązań, które powstaną z podejmowania nowych decyzji finansowych; - płynność systemu gospodarczego – czyli ogólny stan płynności – polega on na zdolności pokrywania przez rynek pieniężny wszelkich potrzeb płatniczych i jednostek gospodarczych tworzących sektor gospodarczy; W Polsce za ogólny stan płynności odpowiada bank centralny. 12.4. Formy pieniądza Najbardziej rozpowszechniony podział form pieniądza obejmuje jego postać towarową i kredytową Pieniądza towarowego (pełnowartościowego) – praktycznie już nie ma. W gospodarce światowej występuje pieniądz kredytowy, który charakteryzuje się tym, pieniądz ma wartość płatniczą znacznie większą niż wartość nominalną. Inny podział pieniądza wyodrębnia jego dwie podstawowe formy – gotówkową i bezgotówkową: a) pieniądz gotówkowy – banknot, bilon i moneta (numizmatyczna) banknot – znak pieniężny drukowany na papierze, który na mocy decyzji władzy państwowej ma na określonym terytorium charakter prawnego środka płatniczego, stanowiący powszechny ekwiwalent towarów; bilon – drobne znaki pieniężne moneta – to jedynie wartość numizmatyczna b) bezgotówkowy – coraz większe ma znaczenie w gospodarce ma pieniądz żyrowy lub wkładowy. Na pieniądz żyrowy składają się; depozyty na żądanie lub terminowe w bankach, które jako środek płatniczy nie będący prawnym środkiem płatniczym są używane w obrocie bezgotówkowym w postaci polecenia przelewu, czeku, karty kredytowej lub płatniczej. Ze względu na pochodzenie można wyróżnić: - pieniądz żyrowy (bezgotówkowy) emitowany przez Bank Centralny – powstaje on z wkładów na żądanie instytucji publicznych (banków, przedsiębiorstw) poprzez obniżenie stopy rezerw obowiązkowych, udzielanie kredytów lombardowych i dyskontowych oraz operacji otwartego rynku. - pieniądz żyrowy Banków Komercyjnych tworzony jest z lokat gospodarstw domowych i innych podmiotów w bankach komercyjnych na rachunkach bieżących i terminowych pomniejszony o wysokość rezerw obowiązkowych oraz powiększony o mnożnik kreacji pieniądza. Współcześnie występują również substytuty pieniądza (quazi pieniądze, surogaty) – to udokumentowane lub nieudokumentowane wierzytelności pieniężne, które w każdym momencie lub po określonym czasie mogą być przekształcone w środki płatnicze gotówkowe lub bezgotówkowe. Jakość substytutów pieniądza zależy od: - stopnia płynności przekształcenia w pieniądz odpowiednio do możliwości i terminu; - ryzyka utraty wartości podczas przekształcania w pieniądz; - poziomu / wysokości oprocentowania tych substytutów Substytuty pieniądza to np.: papiery wartościowe, akcje i obligacje, dzieła sztuki, działki budowlane, znaczki pocztowe, sztabki złota, itp. 12.5. Kreacja pieniądza Dawniej pobierano pieniądze zarówno od deponujących jak i od pożyczkobiorców. Później z czasem wprowadzono obowiązek rezerwy obowiązkowej. Banki mogą tworzyć, kreować pieniądz bezgotówkowy. Pieniądz bezgotówkowy w wyniku operacji czynnych tworzą (kreują) banki. Ograniczenia w zakresie kreacji pieniądza dotyczą: - stopy rezerw obowiązkowych – pieniądz nie ucieka z systemu bankowego, występuje idealna równowaga ilości pieniądza. - chęci utrzymania przez klientów części zasobów pieniężnych w gotówce – banki cały czas muszą pamiętać o tzw. współczynniku preferencji gotówki. BANK WKŁAD Rezerwa obowiązkowa 10% Rezerwa nadobowiązkowa 1 2 3 4 1000 900 810 729 100 90 81 73 900 810 729 656 Suma 10 000 1 000 9 000 9.000 wykreowały banki przez system bankowy Mnożnik kreacji pieniądza mierzy wzrost podaży pieniądza na skutek powiększenia bazy monetarnej o jednostkę. Przy założeniu że: M - podaż pieniądza M =G + D k = współczynnik preferencji gotówki B – baza monetarna B = G + R r = stopa rezerw G – gotówka; m = mnożnik D – depozyty; R - rezerwy Przykład 1 Rezerwy depozytowe r = 10% - 0,1 Współczynnik preferencji gotówki k = ½ - 0,5 Baza monetarna B = 1000 Jaka jest podaż pieniądza? M = jeśli k=0,8 to podaż pieniądza zmniejsza się. O ilości pieniądza w obiegu decyduje wielkość rezerw obowiązkowych i współczynnik preferencji gotówkowej. 12.6. Podmioty, cele instrumentów polityki monetarnej. Polityka pieniężna – to przedsięwzięcia mające na celu kształtowanie ustroju walutowego lub pieniężnego kraju. Cele i zadania polityki pieniężnej są określone w Konstytucji, Ustawach, Rozporządzeniach i Zarządzeniach. Najważniejsza jest ustawa o NBP. Podmiotami systemowymi polityki pieniężnej jest Parlament (Sejm i Senat)), Bank Centralny oraz Rząd. Narzędziami realizacji systemowej polityki pieniężnej są wytyczne i decyzje, zlecenia Prezesa Banku Centralnego, układy międzynarodowe i przyjęte zwyczaje oraz inne umowy. Stosowanie narzędzi systemowej polityki pieniężnej jest skuteczne jeżeli: - są one zgodne z całym systemem finansowym Państwa - jeżeli są dostosowane do celów tej polityki - jeżeli można je wprowadzić bezkonfliktowo Realna stopa procentowa = Instrumenty polityki monetarnej można podzielić na trzy grupy: a) instrumenty kontroli ogólnej – operacje otwartego rynku, polityka rezerw obowiązkowych, polityka refinansowania banków b) instrumenty kontroli selektywnej – instrumenty sterowania bezpośredniego, wykorzystywane wtedy gdy mechanizm rynkowy nie zapewnia właściwego przepływu funduszy w gospodarce np. kontrola stóp procentowych, wskazywanie bankom komercyjnym celów na które kredyty mogą być uzyskiwane lub też całkowity zakaz udzielania kredytów. c) Oddziaływanie przez perswazję – tym bardziej skuteczne im mniej banków funkcjonuje w gospodarce. Są to bardzo często propozycje nie do odrzucenia składane przez Prezesa Banku Centralnego. 13. BANK CENTRALNY. 13.1. Podstawowe zadania Banku Centralnego: - utrzymywanie wartości pieniądza krajowego - ochrona stabilności systemu finansowego - podnoszenie efektywności polityki pieniężnej 13.2. Funkcje Banku Centralnego: 1. Centralny Bank Państwa - formułuje i realizuje politykę pieniężną; - organizuje i czuwa nad sprawnym przebiegiem procesów rozliczeń i rozrachunków w systemie bankowym; - jest współodpowiedzialny za politykę kursu walutowego i politykę dewizową; - prowadzi obsługę kasowo-rozliczeniową instytucji rządowych – kredytuje budżet oraz rejestruje i obsługuje dług rządowy; - zarządza rezerwami dewizowymi Państwa 2. Bank Emisyjny - wypuszcza w obieg znaki pieniężne; - organizuje obieg pieniężny; - reguluje ilość pieniądza w obiegu rynkowym 3. „Bank Banków” - oddziaływuje na cały system bankowy w taki sposób aby została zrealizowana polityka pieniężna. Wypełnianiu tej funkcji służą następujące narzędzia Banku Centralnego: a) Stopa Interwencyjna (referencyjna) – minimalna stopa rentowności 28-dniowych papierów wartościowych kupowanych przez Bank Centralny; w praktyce wyznacza dolny pułap stóp na rynku międzybankowym. Obecnie wynosi 17,5% w skali roku. b) Stopa Lombardowa – podstawowa stopa N.B.P. po której Bank Centralny skłonny jest udzielać pożyczek innym Bankom pod zastaw papierów wartościowych. Wyznacza ogólny kierunek zmian polityki pieniężnej i górny pułap kosztów banków przy zdobywaniu środków finansowych. Obecnie wynosi 21,5% w skali roku. c) Stopa Redyskontowa – stopa oprocentowania kredytu redyskontowego, stosowana przez Bank Centralny przy zakupie weksli innych banków i firm. Obecnie stopa interwencyjna wynosi 20% w skali roku. 14. Waluta EURO ( jako jednostka pieniężna) 14.1. Argumenty za wprowadzeniem EURO: - większa wiarygodność władz finansowych - stopy procentowe byłyby zbieżne ze stosowanymi przez Europejski Bank Centralny - zaufanie zagranicznych inwestorów - czytelność transakcji, które obecnie przeprowadzane są w różnych obcych walutach - niższe kwoty transakcji zagranicznych - przyśpieszenie członkostwa w Unii Europejskiej 14.2. Argumenty przeciw wprowadzeniu EURO: - utrata suwerenności N.B.P. - nadmierny wzrost lub spadek rodzinnej waluty - odebranie przyjęcia EURO jako znaku pogorszenia gospodarki - wystąpiłoby zagrożenie polityki finansowej i reform strukturalnych, których przed zewnętrznymi kryzysami nie ochroni kurs walutowy.