SARMATÓW PORTRET WŁASNY W LITERATURZE XVII w. PRZEDSTAW ODWOŁUJĽC SIĘ DO WYBRANYCH UTWORÓW J.CH.PASKA I W.POTOCKIEGO

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Okre?la ono obyczajowo?ć oraz kulturę duchowš i umysłowš Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI, aż po czasy rozbioru. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia: rubaszno?ć, bujno?ć obyczaju, a także mentalno?ć polskiej szlachty. Sarmatyzm można również opisywać w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce stanu szlacheckiego w społecznej strukturze Rzeczypospolitej .

Całš brać szlacheckš jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o ?wietno?ci polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto ?wiadomo?ć tradycji rodowej i starodawno?ci sarmackiej, co wišzało się z ideš pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłšcznš cechš barokowej mentalno?ci. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane okre?lenie sarmatyzm oznaczajšce całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolš, zacofaniem, pogardš, niechęciš do cudzoziemców, dewocjš i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcš złotej wolno?ci, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko?ciół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególnš rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrze?cijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Naj?więtszej Marii Panny stawał na straży suwerenno?ci chrze?cijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrze?cijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze pó?nego baroku (Potocki, Wespazjan , Kochowski) podjęli zdecydowanš krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentujšc zwłaszcza nierealizowanie przez niš podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale wła?nie odstępstwa od niej. Literatura sarmacka opanowała polskie szlacheckie dworki i charakteryzowała się przykładaniem ogromnej wagi do rodzimych tradycji, wręcz tworzšc własnš szlacheckš ideologię. Jednocze?nie uznawała ona swój polski rodowód za najważniejszy.

Podkre?leniu idei patriotyzmu i jej polsko?ci "służyły": niechęć do cudzoziemszczyzny, tradycjonalizm, gloryfikacja dawnych praw, obyczajów.

Wiarygodny dokument mentalno?ci szlacheckiej zawarł w " Pamiętnikach " Jan Chryzostom Pasek malujšc szlachcica jako osobę fanatycznie przywišzanš do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pełnš niechęci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, o płytkiej ?wiadomo?ci religijnej skłonnej do dewocji i zabobonu. Pasek próbuje pominšć zagadnienia stawiajšce szlachtę w złym ?wietle. Czasem jednak opisujšc rozmaite wydarzenia, nie?wiadomie kre?li obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucieństwa (opis sporu: kto zetnie pojmanego oficera). " Pamiętniki " przedstawiajš fakty w sposób żywy i barwny. Czę?ć pierwsza " Pamiętników " dotyczy wojennych do?wiadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica-żołnierza. Walczy on na ogół dzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki dostarcza mu nie tyle miło?ć do ojczyzny, ile ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Ciekawo?ć i żšdza przygód sš też prawdopodobnie przyczynš udziału Paska w wyprawie do Danii. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiajšc niekiedy swš rolę ?wiadka i uczestnika tych wydarzeń. Zaskakuje też współczesnego czytelnika religijna postawa szlachcica tamtych czasów. Posłuszny nakazanym przez Ko?ciół postom, jałmużnom i odpustom nie brał ich sobie głęboko do serca, skoro nie zmieniały jego obyczajów i nie łagodziły stosunku do człowieka, nad którym był górš. Gło?ny opis mszy ?więtej, do której służył Pasek majšc ręce zbroczone krwiš wrogów, jest tego dowodem. Ksišdz-celebrant u?więca to barbarzyństwo słowami: "nie wadzi to nic, nie brzydzi się Bóg krwiš rozlanš dla imienia swego". " Pamiętniki " zawierajš również szeroki obraz pokojowego życia zimiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor my?li kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedołę chłopa uważa za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmackš mentalno?ciš odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa z godnš przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troskš o dobrobyt i korzy?ci materialne. Wystarczy przypomnieć znakomity fragment "Pamiętników", w którym Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łšckiej. Bardziej przypominajš one układy handlowe niż wyznania miłosne. Utwór pisany jest stylem barwnym, potocznym, dosadnym, wskazujšcym na gawędziarskie talenty autora, nasycony anegdotami i przysłowiami. Szczególnymi warto?ciami wyróżniajš się opisy batalistyczne.

Wraz z Janem Ch.Paskiem w okresie tym tworzył także Wacław Potocki . Wrósł on w bliskš im szlacheckš codzienno?ć , którš utrwalał w swej twórczo?ci .U Potockiego zwišzek z krajem , ze swoim stanem , ziemiańskim bytowaniem wyraził się najsilniej .

Postawa Wacława Potockiego posiada charakter reformistyczny. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego, a krytyka dotyka jego realizacji.

" Transakcja wojny chocimskiej " nawišzuje do wzorów eposu antycznego (przebieg przygotowań i bitwa polsko-turecka), co miało służyć apoteozie męstwa i dzielno?ci polskiego rycerstwa - szlachty, a postać wodza hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta prawie do rangi sarmackiego Marsa.

Wiersz " Pospolite Ruszenie " - dobosz usiłuje bez skutku dobudzić ?pišcš szlachtę i zmusić jš do walki.

Wiersz " Zbytki polskie " z gorzkš ironiš mówi o przepychu w jakim żyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy.

Twórczo?ć Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje społeczne i moralizatorskie.

W swych licznych dziełach, pisanych poprawnš i klasycznš polszczyznš, Wacław Potocki zawarł:

- pouczenia w kwestiach społecznych w wierszu :

" Nierzšdem Polska stoi " - jest to realny obraz ówczesnej Polski, prawa państwowe zmieniajš się nieustannie, co godzi najbardziej w najbiedniejszš cze?ć społeczeństwa, która płaci podatki, ubożejšc coraz bardziej, ludzie nie my?lš o przyszło?ci. Wacław Potocki okazuje dużš troskę o dobro ojczyzny ;

"Nierzšdem powiedział kto? dawno, Polska stoi .

Gdyby dzi? pojrzał z grobu po ojczy?nie swojej,

Zawołałby co gała: Wracam znowu, skšdem,

Żebym tak srogim z Polskš nie ginšł nierzšdem ! "

" Natura wszystkim jednaka " - prawa dla każdego człowieka powinny być takie same, powinna panować równo?ć, tak jak wszyscy jeste?my równi wobec natury. Różnice społeczne wytworzyli?my sobie sami. Autor ma ciepły stosunek do chłopa, okazuje mu współczucie. Jednocze?nie krytykuje szlachtę, która jest grzeszna i ulega pokusom. Odwołuje się do jej religijnego sumienia i w ten sposób pragnie wymusić na nich zmianę postępowania.

" Wolne kozy od pługu " - współczucie dla chłopa, który pracuje cały dzień, a w niedziele odbywa niezasłużonš karę w pańskich dybach. Szlachta żyje konsumpcyjnie, nie chce zobowišzać się wobec państwa, zbytkuje, a chłopi muszš na niš pracować. Potocki ostrzega szlachtę przed dniem sšdu ostatecznego.

" Czuj! Stary pies szczeka " - topos ojczyzny - dom; Potocki jako podmiot liryczny podszywa się pod psa i próbuje ostrzec gospodarza przed zbliżajšcym się niebezpieczeństwem. Ten jednak lekceważy ostrzeżenie. Twórca ponownie krytykuje szlachtę, którš uważa za wewnętrznego wroga ojczyzny. Szlachta działa na niekorzy?ć kraju, kradnie, zbytkuje i hula podczas, gdy chłop umiera z głodu. Za taki stan rzeczy odpowiedzialne jest również duchowieństwo, które także wyzyskuje chłopów i tym samym przyczynia się do upadku kraju. Pesymistyczne zakończenie - ludzi ?wiatłych jest za mało i majš oni za małš siłę przebicia.

- postulaty patriotyczne:

" Nierzšdem Polska stoi " - bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i niesprawiedliwo?ć ...

" Pospolite ruszenie " - szlachta wobec zagrożenia zachowuje się beztrosko, nie słucha rozkazów, osłabia kondycję balujšc, rozprawia o dumie i prywacie uważajšc, że ich sprawy sš najważniejsze. Wniosek: pospolite ruszenie złożone z takiej szlachty nie zda egzaminu.

" Transakcja wojny chocimskiej ... " - piszšc epos rycerski (heroiczny), Potocki powrócił do wydarzeń sprzed 50 lat. Utwór jest napisany jako kronika wojny (na podstawie pamiętników). Autor ubolewa nad szlachtš, która zatraca ducha rycerskiego, a przecież do jej obowišzków należy bronienie płci niewojennej, kierowanie się troskš o własnš rodzinę. Również wiara chrze?cijańska, król oraz ojczyzna, która pokłada w nim duże nadzieje, powinny obligować szlachcica do wywišzywania się ze swojego obywatelskiego obowišzku. Topos ojczyzny - matka. Wacław Potocki deprecjonuje wroga, który jest dla niego niczym (poganie). Szlachta powinna bronić swoich przywilejów i dorobku wcze?niejszych pokoleń, zrehabilitować się za wcze?niejsze klęski i jednocze?nie wzbogacić wypracowywanš przez wieki tradycję.

- pouczenia o tolerancji wyznaniowej:

Wacław Potocki poczštkowo wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prze?ladowań przeszedł na katolicyzm. W swych dziełach potępia nietolerancję i podział na wiarę dobrš i złš, protestujšc przeciwko szykanom.