Różnorodny sens cierpienia w życiu człowieka, na podstawie poznanych w szkole utworów literackich
Problem cierpienia i zła – wymykający się
racjonalnym kategoriom, niezbadany, trudny. Towarzyszy on człowiekowi od
zarania dziejów, budząc lęk, wątpliwości, powodując tragedie, ale również
wywołując postawę pokory, zawierzenia Bogu. Tragiczny wymiar ludzkiej egzystencji,
jakim jest cierpienie, zwłaszcza
to niezawinione, rodził i będzie rodzić nadal
pytania o jego sens, znaczenie. Człowiek od zawsze próbował zrozumieć, dlaczego
tak wiele jest w życiu zła, rozpaczy, bólu. Zagadnienie to na gruncie naszej
kultury judeochrześcijańskiej często rozpatrywane było kontekście głoszonej
przez religię chrześcijańską wszechmocy i nieskończonej dobroci Boga dla
człowieka.
Jednym z pierwszych w historii utworów literackich,
w którym spotykamy się z tym problemem, jest biblijna Księga Hioba. Jej główny
bohater, żyjący uczciwie i bogobojnie Hiob, jest doświadczony ogromnym
cierpieniem fizycznym i duchowym. Jest to swoista próba zaufania sprawiedliwego
Hioba względem obdarzającego go do tej pory dobrobytem i szczęściem rodzinnym
Boga. Sens niezasłużonego cierpienia, które spotyka Hioba, polega na próbie
wiary. Utwór ten zarazem pokazuje, że ludzkie myślenie o cierpieniu jest zawodne
i schematyczne. Rozmawiający z cierpiącym Hiobem przyjaciele próbują za wszelką
cenę zracjonalizować cierpienie; jeden twierdzi, że Hiob musiał zgrzeszyć,
drugi zaś uważa,
że cierpienie jest wynikiem przypadku ze względu
na rządzący światem chaos. Hiob jednak nie przyjmuje ich poglądów, wie, że nie
zgrzeszył, i nie wierzy w przypadkowość swojego położenia. Nie chce się wyrzec
Boga, mimo że nie rozumie, dlaczego znalazł się w takiej sytuacji, heroicznie
trwa w postawie wiary. Kończące Księgę mowy Boga alegorycznie pokazują, że Bóg
panuje nad siłami zła – symbolizowanymi tutaj przez olbrzymie dzikie zwierzęta
i że jego zamiary, plany względem ludzkości mają ukryty sens, który jednak
zawsze będzie niepojęty dla człowieka. Pokorna postawa Hioba jest zatem
właściwa.
Kolejnym dziełem literackim, w którym ukazane
jest znaczenie cierpienia w życiu człowieka, jest średniowieczna Legenda o św.
Aleksym. Tytułowy Aleksy w noc poślubną opuszcza swoją żonę, by oddać się
praktykom pokutnym, polegającym na umartwianiu ciała; chce w ten sposób
zasłużyć na życie wieczne. Dobrowolna
zgoda na cierpienie była w zdominowanym przez
teologię średniowieczu formą ekspiacji. Asceza polegająca na przezwyciężeniu
materii, od której pochodzi wszelkie zło, miała gwarantować zbawienie. Sława
świętego, którą został otoczony, ze względu na występujące po jego śmierci
nadprzyrodzone zjawiska, jest potwierdzeniem tego, że obrana przez Aleksego
droga była słuszna.
Swoistą kontemplacją cierpienia był występujący
w literaturze i sztuce średniowiecza motyw Stabat Mater Dolorosa, którego
polską wersją jest Lament świętokrzyski. Cierpienie stojącej pod krzyżem
Chrystusa Marii było łatwiejsze do wyobrażenia, identyfikacji dla człowieka niż
bardziej metafizyczna męka Chrystusa. Wymowa tego motywu jest podobna do
przesłania Księgi Hioba – cierpienie Matki Bożej jest konieczne do realizacji
planu zbawienia ludzkości.
Maria jest wzorem postawy bezgranicznej ofiary,
poświęcenia i pokory w stosunku do Boga.
Inaczej wyglądały próby rozwiązania problemu
cierpienia w renesansie. Humanistyczne fascynacje stoicyzmem i epikureizmem
spowodowały wytworzenie innej od średniowiecznego teocentryzmu wizji świata i
człowieka. Przywiązywano dużo większą wagę do życia doczesnego i autonomii
człowieka. Odpowiedzialnością za ludzkie niedole obarczano nie Boga, lecz
obojętną na wszystko, zimną fortunę; Bóg pozostawał jedynie wielkim architektem
i budowniczym pięknego świata. Przed jakże często okrutną „fortuną” miała
bronić niewzruszona postawa stoicka. Jak więc zatem tłumaczono sens cierpienia?
Myślę, że warto w tym miejscu odwołać się do Trenów Jana Kochanowskiego,
których genezą jest tragiczne wydarzenie, śmierć ukochanej córeczki poety. Cykl
Trenów ukazuje ewolucję postawy autora, od kryzysu dotychczas wyznawanego
renesansowego światopoglądu, po odbudowę humanistycznego poglądu na życie.
Kochanowski pozostaje humanistą, gdyż ratunek odnajduje nie w Bogu, lecz polega
na siłach człowieka, który ma nosić ludzkie przygody – czyli z godnością znosić
ludzki los pełen kaprysów fortuny. Nie jest to jednak powrót do poglądów
zawartych we wcześniejszym utworze Kochanowskiego
Pieśniach, humanizm Trenów jest inny, pozbawiany
złudzeń co do ideałów, filozofii, które miały rzekomo obronić człowieka przed
cierpieniem. Cierpienie dla Kochanowskiego nie ma ukrytego znaczenia, mimo
wstrząsającego przeżycia, jakim jest śmierć jego dziecka, pozostaje on wierny
laickim postawom. W Trenach mówi, że cierpienie należy znosić po ludzku, bez
odwoływania się do transcendencji.
Z bardzo szczególnym sposobem pojmowania sensu
cierpienia spotykamy się w Dziadach Adama Mickiewicza. Cierpienie narodu
polskiego – niewola pod zaborami – zostało uzasadnione przez koncepcję
mesjanizmu narodowego. Polska i Polacy mieli do spełnienia szczególną misję powierzoną
im przez Boga, polegającą na wyzwoleniu narodów Europy spod ucisku tyranów. W
III części Dziadów w scenie widzenia księdza Piotra Polska występuje jako
Chrystus narodów ukrzyżowany na krzyżu trzech zaborców. Upadek państwa
potwierdzał jego szczególne posłannictwo, a cierpienia symbolizowane przez
opisywany proces Filomatów i spotykające
ich represje były koniecznym elementem wypełnienia
się misji dziejowej Polski i jej przyszłego odrodzenia.
Myślę, że przy okazji rozważań na temat różnych
znaczeń nadawanych przez literaturę cierpieniu warto zwrócić uwagę na Zbrodnię
i karę Fiodora Dostojewskiego. Cierpienie odgrywa bardzo ważną rolę w tej
powieści. Główny bohater Rodion Raskolnikow po popełnieniu ciężkiej zbrodni,
targany wyrzutami sumienia, przeżywa dezintegrację osobowości – dramatyczny
konflikt wewnętrzny dotyczący przyznania się do winy. W takim stanie „spotyka
się” z miastem ludzkiego cierpienia, Petersburgiem, w którym panuje nędza moralna
i materialna. Przykład postawy Soni, pokornie znoszącej cierpienia,
realizującej przesłanie chrześcijańskiej miłości bliźniego, jest jednym z
głównych powodów przemiany wewnętrznej bohatera, który decyduje przyznać się do
winy. Doświadczenie cierpienia innych oraz własne cierpienie duchowe,
dramatyczny konflikt rozum – wartości wypływające z wiary powodują przemianę
bohatera.
Wiele ludzkich poglądów na cierpienie ukazuje
Dżuma Alberta Camusa. Doktor Rieux w rozmowie z jezuitą Panelouxem mówi:
inaczej rozumiem miłość i nigdy nie będę kochał tego świata, gdzie dzieci są
torturowane. Doktor nie nadaje cierpieniu metafizycznego znaczenia, nie wierzy
w Boga, cierpienie traktuje jako bezwzględne zło, będące stałym elementem
ludzkiego losu, któremu trzeba się mężnie przeciwstawiać, polegając wyłącznie
na własnych siłach, nie licząc na Boga, jego łaski i miłosierdzie. Ksiądz
reprezentuje pogląd głoszący, że dżuma jest karą Bożą za ludzką pychę. W
rozmowie z doktorem jest mu trudno pogodzić wszechmoc Boga z jego dobrocią.
Próbuje przekonać doktora Rieux do swoich
racji, mówiąc, że należy nauczyć się kochać to,
czego nie rozumiemy. Znamienną jest postać dziennikarza Ramberta, u którego
doświadczenie dżumy owocuje przemianą wewnętrzną, faktycznym
przewartościowaniem dotychczasowej filozofii życia. Podobnie dzieje się z urzędnikiem
Grandem. U Camusa wszystkie różniące
się postawy i poglądy reprezentowane przez
poszczególnych bohaterów realizują się w bezinteresownej, ofiarnej walce z
dżumą – złem, solidarności i współczuciu cierpiącym, przemianie pojmowania
świata i człowieka.
Cierpienie zawsze rodziło i będzie rodzić dramatyczne
pytania, wątpliwości, tragedie. Współczesna kultura masowa, starając się przede
wszystkim dostarczyć rozrywki, jakby zapomniała o tym „bolącym” problemie.
Literatura na przestrzeni epok prezentuje przykłady różnych postaw, nie dając
uniwersalnego klucza do rozwiązania tego wymykającego się racjonalnym
kategoriom zagadnienia. Fryderyk Nietsche powiedział: nie wiem, czy cierpienie
czyni nas lepszymi, ale na pewno czyni nas głębszymi.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach