Patriotyzm to
wielkie słowo. Oznacza umiłowanie kraju ojczystego, a także gotowość
poświęcenia się dla własnego narodu. Literatura polska jest prawdziwą szkołą
uczuć patriotycznych, bo niemal od początku swego istnienia wyrażała głęboką
troskę o losy ojczyzny, tworzyła wzorce osobowe prawdziwego patrioty i
obywatela. Renesans: Poczucie odrębności narodowej pojawia się już we wczesnym
Renesansie, kiedy to Mikołaj Rej pisze: A niechaj narodowie wżdy postronni
znają, Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają. Mikołaj Rej: Krytyka wadliwej
gospodarki finansowej, rozpusty i pijaństwa szlachty, przekupstwa w sądach,
nieudolności sejmów. Krytyka kleru zaniedbującego swe obowiązki duszpasterskie.
("Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem a Plebanem")
Jan Kochanowski: Poeta mówi o powinnościach każdego obywatela i istocie
patriotyzmu. Człowiek całe życie powinien zabiegać o swe dobre imię. ("Pieśń
o dobrej sławie") Służmy poczciwej sławie, a jako kto może, Niech ku
pożytku dobra wspólnego pomoże. Kochanowski apeluje do Polaków, aby opamiętali
się i ze względu na pamięć minionych wieków i postarali się naprawić
Rzeczpospolitą. Nawołuje do zmiany polityki i wprowadzenia radykalnych reform w
dziedzinie finansów (podatki) jak i polityki wojennej. ("Pieśń o
spustoszeniu Podola") Córy szlacheckie (żal się mocny Boże) Psom
bisurmańskim brzydkie ścielą łoże (...) Skujmy talerze na talary, skujmy, A
żołnierzowi pieniądze gotujmy (...) Dajmy, a naprzód dajmy! Sami siebie Ku
gwałtowniejszej chowajmy potrzebie. Obywatele swe siły powinni poświęcać
ojczyźnie. ("O cnocie") A jeśli komu droga otwarta do nieba Tym co
służą ojczyźnie. Wzór prawdziwego obywatela i patrioty przedstawił poeta z
Czarnolasu w "Odprawie posłów greckich" i jest nim Trojańczyk
Antenor, który nie daje się przekupić Parysowi, przeciwstawia się Priamowi
proponując politykę ugodową (oddać Helenę Grekom). Oczywiście sytuacja jest tu
kostiumem artystycznym i rzecz rozgrywa się w oparciu o sytuację Polski. Piotr
Skarga: W "Kazaniach sejmowych" autor analizuje "sześć
chorób", które gnębią państwo polskie: brak miłości do ojczyzny, brak
zgody politycznej, anarchię religijną, osłabienie władzy króla, niesprawiedliwe
prawa i niekarność grzechów jawnych. Krytyka szlachty i duchowieństwa. Andrzej
Frycz Modrzewski: W "O poprawie Rzeczypospolitej" krytykuje ustrój
Polski i organizacje, które powinny działać na korzyść obywateli, a tymczasem
są powodem zepsucia. Barok: Wacław Potocki: "Transakcja wojny
chocimskiej" ma za zadanie pokrzepić serca Polaków przez ukazanie walk pod
Chocimiem (50 lat wcześniej) i męstwa hetmana Karola Chodkiewicza. We
fragmencie pt. "Przedmowa Chodkiewicza do rycerstwa" naczelny wódz
zwraca się do żołnierzy apelując do ich sumień i dodając otuchy by zachęcić ich
do ofiarnej walki. Porównanie ojczyzny do "matki utrapionej". Patrzmy
też, co za ludzi miały tamte wieki, Którzy nam tę ojczyznę dali do opieki!
(...) Przebóg! cóż nas w tak drobne przerobiło mrówki? Zbytkami nieszczęsnymi,
łakomymi garły Samiśmy się w pigmejów postrzygli i karły. Fraszka
"Pospolite ruszenie" wyśmiewa głupotę szlachty i jej ciemnotę oraz
zadufanie. Natomiast we fraszce "Zbytki polskie" autor ostro atakuje
sarmackie zamiłowanie do życia w przepychu i ponad stan. We fraszce "Czuj!
stary pies szczeka" poeta mówi o tym, że jego głos troski o państwo nie
trafia do obywateli, a co niektórym nawet przeszkadza. Oświecenie: Ignacy
Krasicki: "Hymn do miłości ojczyzny" - autor nakazuje czcić i kochać
ojczyznę, powinno się to przejawiać w gotowości do bezgranicznych poświęceń.
Święta miłości kochanej ojczyzny, Czują cię tylko umysły poczciwe (...) Byle
cię można wspomóc, byle wspierać, Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.
Satyry i bajki Krasickiego ganią złe przyzwyczajenia narodu polskiego.
("Świat zepsuty" [ojczyzna - okręt tonący], "Ptaszki w
klatce", "Wilczki") Julian Ursyn Niemcewicz: "Powrót
posła" - komedia przedstawiająca dwa obozy: konserwatywny (starosta Gadulski,
Kawaler Szarmancki) i postępowy (rodzina Podkomorzych). Po zachowaniach
bohaterów odbiorca domyśla się, którzy z nich są prawdziwymi patriotami. W
utworze piętnowana jest ludzka głupota, pycha, zarozumialstwo, chciwość,
naśladowanie cudzoziemskich wzorów, pijaństwo, a szlachetność, uczciwość,
troska o kraj, mądrość są stawiane na najwyższym szczeblu. Romantyzm:
Franciszek Karpiński: Nadeszła katastrofa zapowiadana przez wcześniejszych
pisarzy. Ojczyzno moja, na końcuś upadła! Zamożna kiedyś i w sławę, i w siłę!
Ta, co od morza aż do morza władała Kawałka ziemi nie ma na mogiłę. Adam
Mickiewicz: "Grażyna" - bohaterka tego poematu widząc zdradę swego
męża sama wdziewa zbroję i staje na czele wojska. Dopiero po śmierci żony
Litawor pojmuje swoją ohydę i w ramach zemsty rzuca się w wir walki.
"Konrad Wallenrod" - Konrad zmuszony jest kroczyć drogą podstępu i
zdrady dla ratowania Litwy. Posuwa się nawet do zabicia prawdziwego Konrada
Wallenroda, bo wie, że w otwartej walce Litwini nie mają szans z Krzyżakami. W
tym przypadku cel uświęcał środki i Konrad stał się wzorem do naśladowania dla
uczestników powstań narodowych. "Dziady" część III - główny bohater
Konrad jest wzorem patrioty, bo jak Prometeusz jest gotów zginąć za ojczyznę i
swój lud. Ja kocham cały naród (...) Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić, Chcę nim
cały świat zadziwić. W widzeniu księdza Piotra: z syberyjskiego transportu
ucieka "jedno dziecię", z którego wyrośnie przyszły wskrzesiciel
narodu: Z matki obcej, krew jego dawne bohatery, A imię jego czterdziści i
cztery. "Pan Tadeusz" - tragiczne losy młodego zawadiaki Jacka
Soplicy, który pragnie się zrehabilitować ojczyźnie i wciela się w postać
księdza Robaka. Wszystkie jego grzechy lat młodzieńczych zostały wybaczone, bo
resztę swego życia poświęcił walce z wrogami ojczyzny. Juliusz Słowacki:
"Kordian" - tytułowy bohater po okresie młodzieńczych poszukiwań,
wahań i rozterek staje się romantycznym kochankiem i bojownikiem o wolność
narodu. Słowacki jednak bardziej krytycznie patrzy na naród polski niż Mickiewicz
i nie pozwala swemu bohaterowi osiągnąć celu (morderstwo cara), gdyż Kordian
jest zbyt słaby psychicznie (nie umniejsza to jednak jego patriotyzmu). Poza
tym nie można zbrukać polskiego tronu krwią. "Grób Agamemnona" -
Słowacki mówi, że Polacy nie mają prawa stanąć nad grobem Spartan pod
Termopilami, bo nie zginęli w walce lecz pozwolili sobie założyć kajdany.
Krytyka szlachty i wiara w powstanie nowej, silnej Polski. Pozytywizm: Eliza
Orzeszkowa: "Gloria victis" - nowela pełna narodowych świętości.
Drzewa szumiące nad mogiłą opowiadają historię Marysia Tarłowskiego, który
ginie w jednej z potyczek powstania styczniowego. Autorka składa hołd poległym
bohaterom i patriotom, których poświęcenie nie były daremne i docenią je
potomni. "Nad Niemnem" - stosunek do powstania w tej powieści jest
najważniejszym kryterium oceny bohaterów. Symbolem powstania jest mogiła w
lesie. Pani Andrzejowa, żona poległego powstańca, traktuje swego męża jak
bohatera, niestety tych uczuć nie podziela syn Zygmunt. [ brak przykładów
patriotów, wzorów do naśladowania, są tylko ludzie pamiętający o poległych i
znający wagę powstania i ci, którzy chcą szybko zapomnieć i nic ich to nie
interesuje ] Bolesław Prus: "Omyłka" - wspomnienia z dzieciństwa
narratora. Pan Leon zajmuje się działalnością konspiracyjną, a tymczasem
małomiasteczkowa elita ogranicza się do śpiewania zakazanych piosenek w domowym
zaciszu. "Lalka" - Stanisław Wokulski jest człowiekiem, który jako
młodzieniec musiał przerwać naukę i zająć się działalnością konspiracyjną. Po
klęsce powstania zostaje zesłany na Syberię i do Warszawy wraca w 1870 roku.
Maria Konopnicka: Poetka czasów niepoetyckich. Autorka "Roty" jednego
z najpiękniejszych utworów patriotycznych. Utwór ma charakter uroczystego
apelu, przyrzeczenia, w którym Polacy przysięgają wierność ideałom narodowym.
Nie rzucim ziemi skąd nasz ród Nie zaprzepaścim mowy. Autorka nawiązuje do
symbolu złotego rogu wyrażając nadzieję, że naród polski stanie jeszcze do
zwycięskiej walki z wrogiem: Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg Tak nam dopomóż
Bóg! Młoda Polska: Jan Kasprowicz: "Księga ubogich" - w tym wierszu
poeta wyraża przekonanie, że ojczyzna to rzecz święta, to słowo najdroższe,
choć krwią przepojone: Rzadko na moich wargach - Niech dziś ta warga ma wyzna -
Jawi się krwią przepojony, Najdroższy wyraz: Ojczyzna. Poeta atakuje ostro
tych, którzy nadużywają słowa, wyrażającego patriotyzm, 'ojczyzna' mając na
uwadze prywatne, osobiste korzyści: Widziałem, jak między ludźmi Ten się
urządza najtaniej, Jak poklask zdobywa i rentę, Kto krzyczy, iż żyje dla Niej
Stanisław Wyspiańaski: "Wesele" - autor dramatu zaniepokojony jest
losami ojczyzny i głęboko przeżywa niewolę swego narodu. Ukazuje nam stan
społeczeństwa, w którym integracja mieszczaństwa i chłopów nie jest możliwa i
ostro krytykuje je za to, że nie potrafi podjąć walki o niepodległość (
obalenie mitów narodowych dotyczący zarówno szlachty jak i chłopów oraz
wykazanie, że żadna z tych warstw nie jest zdolna do spełnienia dziejowej
misji, walki o wolność). Motyw Złotego Rogu, który stał się narodowym symbolem
zjednoczenia do walki: Miałeś, chamie, złoty róg, miałeś, chamie, czapkę z
piór: czapkę wicher niesie, róg huka po lesie, ostał ci się ino sznur.
Dwudziestolecie Międzywojenne: Zaraz po odzyskaniu niepodległości, poeci
chcieli zerwać z poezją programową i ideową narodowo. Antoni Słonimski w
wierszu "Czarna wiosna" pisał: Ojczyzna moja wolna, wolna ... Więc
zrzucam z ramion płaszcz Konrada. Również Jan Lechoń w wierszu
"Herostrates" wyraża znamienne życzenie: A wiosną - niechaj wiosnę,
nie Polskę zobaczę. Jednak poeci ci długo nie wytrwali i wkrótce Lechoń napisał
wspaniały, patriotyczny wiersz pt. "Mochnacki" (wizja koncertu
pianisty- Mochnackiego, który odbył się zaraz po upadku powstania listopadowego
w Metzu, na emigracji). Władysław Broniewski: Uprawiał ten sam nurt poezji
patriotycznej, bo związał swą twórczość z ruchem rewolucyjnym nawiązując często
do tradycji romantycznej. Mnie ta ziemia od innych droższa, ani chcę ani umiem
stąd odejść, tutaj Wisłę, wiatrami Mazowsza przeszumiało mi dzieciństwo i
młodość. "Mój pogrzeb" Literatura wojenna: Natomiast przed katastrofą
wrześniową (początek II wojny światowej), która wydawała się nieuchronna,
Broniewski wystosował apel do narodu w wierszu "Bagnet na broń":
Kiedy przyjdą podpalić dom, ten, w którym mieszkasz - Polskę, Kiedy rzucą przed
siebie grom, Kiedy runą żelaznym wojskiem i pod drzwiami staną, i nocą kolbami
w drzwi załomocą - ty ze snu podnosząc skroń, stań u drzwi. Bagnet na broń!
Trzeba krwi! Obowiązek walki ma każdy obywatel - nawet poeta powinien rzucić
pióro i chwycić za broń. Ten apel podjęło także wielu poetów młodego pokolenia,
którzy ginęli na barykadach powstańczej Warszawy. Wśród nich był Krzysztof
Kamil Baczyński, który zginął 4 sierpnia w okolicach pałacu Blanka. Dzień czy
noc - matko, ojcze - jeszcze ustoję w trzaskawicach palb, ja żołnierz, poeta,
czasu kurz pójdę dalej - to od was mam: śmierci się nie boję! W tym samym
nurcie mieści się wiersz "Mazowsze". W czasie wojny i zaniku wszelkich
norm moralnych jedyną szansę ocalenia człowieczeństwa upatrywał poeta w
postawie patriotycznej. Mówi o tym wyraźnie w wierszu "Wiatr": Wołam
cię, obcy człowieku co kości odkopiesz białe, Kiedy wystygną już boje, Szkielet
mój będziesz miał w ręku sztandar ojczyzny mojej. Baczyński czynem potwierdził
słuszność idei, o których pisał. Ukochanie rodzimego kraju jest głównym źródłem
natchnienia poetyckiego dla twórców polskich ze względu na dzieje historyczne,
które nie poskąpiły cierpienia naszej ojczyźnie. Idee narodowowyzwoleńcze w
literaturze romantyzmu. Przez całą epokę romantyzmu naród polski znajdował się
pod zaborami, więc twórcy mieli możliwość zaprezentować w literackiej formie
wszystkie idee walki o niepodległość. U Mickiewicza pierwszą ważną pozycją jest
"Konrad Wallenrod", powieść cofająca nas w średniowiecze do państwa
będącego odwiecznym wrogiem sprawy polskiej. Autor sugeruje zerwanie z
poszanowaniem kodeksu rycerskiego wobec perfidii zaborców. Wskazuje na
bezsilność honorowych Polaków, tracących kwiat swojego narodu w walkach
zbrojnych. Na podstęp należy odpowiadać intrygą, usypiać czujność zaborców i
kierując ich możliwie jak najbliżej samozniszczenia. Mickiewicz wskazuje na
ważną rolę emisariuszy - takich jak Halban - łączących wolną myśl
niepodległościową na emigracji z rzeczywistością uciskanego narodu. Nieco
innaczej patrzy na walkę narodu w III części "Dziadów". Brakuje tutaj
wezwań do zbrojnej walki, której idea świeżo upadła wraz z powstaniem 1831
roku. Mickiewicz proponuje poddanie się mocy Boga, pójście w ślad narodu
wybranego, który wybawiony cudem z niewoli, doświadczywszy straszliwych tortur
na sobie, stanie się przykładem dla budzącej się z despotycznego jarzma Europy.
Uzupełnieniem programu Mickiewicza jest krajowy patriotyzm ukazany w "Panu
Tadeuszu". W przeciwieństwie do dwóch poprzednich, ten utwór ma
optymistyczną wymowę, choć koncentruje się wokół podziałów w stanie
szlacheckim, które od wieków uniemożliwiały naprawę, a potem obronę
Rzeczpospolitej. Autor wierzy w ostateczne zjednoczenie polskiego narodu wokół
interesów ojczyzny, ma nadzieję, że takie wydarzenie nie przejdzie bez echa w
krajach zachodniej demokracji, którym polscy patrioci służyli zawsze pomocą.
Gorzkie wnioski formułuje Słowacki w "Grobie Agamemnona". Poddaje w wątpliwość
sens zrywów niepodległościowych przy tak głębokich podziałach w narodzie i
prywacie stanu szlacheckiego. Jego sugestie zmierzają do zjednoczenia całego
narodu w walce, podobnie jak Spartan, którzy ocalili honor. Polacy postrzegani
są jako mający większą szansę na zwycięstwo w jedności niż garstka Greków. W
podobnym tonie przedstawia swoją ideę w "Kordianie" wskazując na
gotowość do walki młodego pokolenia, patriotów szczerze oddanych idei walki na
wszelkie sposoby o odzyskanie utraconej ojczyzny - matki. Na drodze stają
jednak przeżytki dawnej, tak nie lubianej przez romantyków epoki.
Reprezentowani przez Prezesa "starzy", mający ciągle wielki posłuch w
państwie, nie pozwalają dopuścić do czynów niegodnych rycerskich przecież
Lechitów, nie zauważając jakby perfidii zaborców i zepsucia świata, który
przestał szanować ideały wolności i braterstwa. W twórczości Słowackiego
przebijają echa goryczy i smutku z powodu utraty ducha narodowego i braku
wyrzutów sumienia, że oto nie do końca walczono o najwyższe dobro Polaka.
Nadchodzące lata miały krytycznie zweryfikować idee snute przez naszych
wielkich romantyków. Nadal na przeszkodzie stawały zbyt głębokie podziały w
społeczeństwie, aby zwycięsko wyjść z konfrontacji z zaborcami, powszechnie
postrzeganymi jako siły zła depczące głęboko wierzącą (także w cuda) Polskę.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach