Romantyczne gatunki literackie, ich żywotność uzasadniona tendencjami epoki

Romantyzm w Polsce zaczął się balladami. Utwory te miały wszelkie szanse zainteresować szerokie kręgi odbiorców, będąc atrakcyjne pod względem treści i formy. Nawiązywały do wierzeń i podań ludowych, często sięgających w wieki predchreścijańskie, co było zgodne z romantyczną filozofią tajemniczości. Na pierwszy plan wysuwał się prosty lud, wśród którego krążyły “prawdy żywe" - normy etyczno - moralne nie znające wpływu cywilizacji, zachowujące swoją pierwotność i głęboką korelację z prawami przyrody. Ballady nieść mogły przesłanie patriotyczne ( “Świteź" ) ukryte pośród ludowych podań; mogły wskazywać na związek wydarzeń historycznych z baśniowymi, utrwalając tożsamość narodową.

Jeszcz bardziej programowy charakter miały ody. Skierowane były do konkretnego pojęcia, opisując jego zalety i przewagi nad starymi, zdezaktualizowanymi wartościami. Stanowiły wezwanie do czynu, przemawiały językiem grupy, która miała pójść za wezwaniem ( “Oda do młodości" ). Bardzo wiele założeń filozofii wyrażonych było wprost, oddziaływując swoim pięknem i jasnym określeniem postawy zbuntowanego człowieka.

Z kolei liryka osobista jest niewątpliwie mniej uniwersalnym fragmentem romantycznej twórczości, choć nie pozbawionym pewnego uniwersalizmu. Tutaj właśnie najwyraźniej i najbardziej bezpośrednio wyrażane są uczucia twórców. Przedstawiane są najśmielsze wizje bez obawy o niezrozumienie. Często poznajemy przyczyny niepowodzeń lub nagłych wzlotów poetów. Do liryki osobistej należą m.in. Liryki lozańskie Mickiewicza, będące swoistym rozrachunkiem poety z życia i działalności na polu szuki i walki o niepodległość polskiego narodu.

Liryka patriotyczna i religijna, choć obfita w literaturze romantyzmu, nie jest nastawiona na żywotność, a raczej na wywołanie u odbiorcy buntu przeciw złu, niesprawiedliwości czy też podkreślenie boskich pierwiastków w programie poety. Utwory takie jak “Hymn do Bogarodzicy" lub “Grób Agamemnona" Słowackiego odwołują się do chlubnej ( lub tragicznej ) historii narodu polskiego, nawołując do podjęcia czynnego oporu w imię honoru własnego, własnych przodków i wiary, która od wieków zagrzewała do walki o wolność.

Typowo romantycznym gatunkiem jest dramat poetycki, będący wytworem panującej wówczas koncepcji syntezy sztuk i gatunków. Jako przykład rozpatrzmy III część “Dziadów". Znajdziemy tu pierwiastki epickie ( opowiadanie ), liryczne ( widzenie ks. Piotra, 2*Improwizacja ) czy też operowe ( salon warszawski ). Powoduje to szybką zmianę nastrojów, umożliwiając autorowi zapisanie szerokiej gamy uczuć towarzyszącej bohaterom, jak też wpłynięcie na odbiór utworu.

Także powieść poetycka ( “Konrad Wallenrod" ) to owoc syntezy bohaterskiego eposu z pierwiastkami scenicznymi. Na długo pozostał on aktualnym, gdyż pod atrakcyjnym kostiumem literackim skrywał treści aktualne - walkę, nienawiść do wroga depczącego naród, wezwanie do zachowania tożsamości. Na dodatkową wartość artystyczńa tego gatunku wpływało umieszczenie akcji w średniowieczu; powstawała bardzo modna wówczas “powieść grozy"

I wreszczie epos, znany jeszcze w starożytności, rozwinięty przez Mickiewicza w postaci “Pana Tadeusza", także łączący w sobie lirykę i epikę. Jego wybitne walory artystyczne, przemawiające do każdego Polaka - patrioty jeszcze po latach zjednywać mu będą czytelników i twórców nawiązujących do treści i formy. O żywotności tego gatunku może świadczyć doniosłość wydarzeń wokół których jest osnuty. Oto stworzona jest możliwość dokonania zmiany, zrzucenia jarzma niewoli - każdy niemal bohater ustosunkować się musi do rzeczywistościm wystawiając świadectwo realiom historycznym epoki, w której żyje.