REDYSTRYBUCJA
Ubezpieczenia społeczne jako „urządzenie socjalne”.
Ubezpieczenie w najogólniejszym tego słowa znaczeniu jest to „urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś”. Przez ubezpieczenie (ubezpieczenia) w stosunkach społeczno – gospodarczych rozumiane są urządzenia majątkowe służące zaspokajaniu materialnych potrzeb wywołanych przyczynami losowymi, tj. zdarzeniami przyszłymi, niepewnymi, a zarazem takimi, które normalnie myślący człowiek uważa w swoim życiu za niekorzystne.
Najpierw wykształciły się ubezpieczenia zwane dziś gospodarczymi, przez które rozumie się obecnie gromadzenie i wypłacanie przez specjalne instytucje asekuracyjne środków na pokrycie strat losowych ponoszonych przez osoby fizyczne i prawne w związku z prowadzoną przez nie działalnością przemysłową, handlową lub inną (gospodarczą) oraz strat wynikających z używania niebezpiecznych urządzeń technicznych, pojazdów mechanicznych itp.
Od ubezpieczeń nazywanych ubezpieczeniami gospodarczymi odróżniamy, powstałe z końcem ubiegłego stulecia, ubezpieczenia społeczne, które zostały wprowadzone w celu zagwarantowania pracownikom i członkom ich rodzin środków na zaspokojenie potrzeb losowych (choroba, niezdolność do pracy, śmierć) z utworzonych na ten cel funduszów składkowych.
Określenie istoty ubezpieczeń społecznych nastręcza współcześnie dość poważne trudności. Zazwyczaj rozumiano pod tą nazwą najogólniej system świadczeń wypłacanych z funduszów składkowych na zaspokajanie w interesie społecznym potrzeb losowych ludzi. Wyrazisty model ubezpieczeń społecznych z przełomu XIX i XX wieku uległ zatarciu w czasach nowszych, zwłaszcza od chwili pojawienia się koncepcji tzw. zabezpieczenia społecznego. Sam termin „zabezpieczenie społeczne” użyty został najwcześniej w Związku Radzieckim w dekadzie Rady Komisarzy Ludowych z 1919 roku (ros. socjalnoje obiespieczenije). Jako termin ustawowy nazwa ta została zastosowana przed II wojną w USA w Social Security Act z 1935r. Przeniknęła również do prawodawstwa francuskiego jako securite sociale i zachodnioniemieckiego jako soziale Sicherheit. Posługują się niż też współcześnie systemy prawne krajów, które należały do niedawna do wspólnego bloku państw socjalistycznych, m.in. w byłej Czechosłowacji, w której instytucje prawa ubezpieczeń społecznych występują pod nazwą: pravo socialniho zabezpeceni. W tzw. Karcie Zabezpieczenia Społecznego proklamowanej na V Światowym Kongresie Związków Zawodowych w Moskwie w 1961r. stwierdzono, że „zabezpieczenie społeczne polega na zagwarantowaniu ludziom pracy pełnej opieki we wszystkich przypadkach czasowej lub stałej utraty zdolności do pracy i na chronieniu ich przed wszystkimi zrządzeniami losowymi oraz na akcji zapobiegawczej”. Według konwencji nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 r. w sprawie minimalnych norm zabezpieczenia społecznego i zalecenia tejże organizacji nr 67 z 1944r. dotyczącego gwarancji środków egzystencji, system zabezpieczenia społecznego winien obejmować obowiązkowe ubezpieczenie społeczne oraz subsydiarną w stosunku do nich opiekę (czy też „pomoc”) społeczną. Główne zasady na jakich opiera się ich funkcjonowanie są następujące:
· zasada ubezpieczeniowa – w tym przypadku prawo do określonych świadczeń uzyskuje się z mocy ustawy tylko przy opłacaniu wymaganych przepisami składek; świadczenie udostępniane w zależności od opłacenia składki, występuje więc związek między faktem opłacenia składek a świadczeniem, mówimy o występowaniu tzw. zasady ekwiwalentności ubezpieczeniowej (w pełnym lub tylko ograniczonym zakresie); w ubezpieczeniach społecznych jednak oprócz indywidualnego wkładu ubezpieczonego (składka) przy przyznawaniu świadczenia uwzględnia się zasadę solidaryzmu społecznego;
· zasada zaopatrzeniowa – uprawnienia do określonych świadczeń przysługują z mocy ustawy bez wymogu opłacenia składek, a tylko po spełnieniu przewidzianych przepisami warunków; świadczenia finansowane są z podatków (ogólnych); zasady określania rodzaju świadczeń i ich wysokości określają przepisy ustawy;
· zasada opiekuńcza – zgodnie z tą zasadą funkcjonuje system świadczeń fakultatywnych zapewnianych jednostkom nie posiadającym ustalonych uprawnień ubezpieczeniowych i zaopatrzeniowych; świadczenia finansowane z podatków ogólnych i udzielane w zależności od indywidualnej wymagalności świadczeniobiorcy (ocena przy pomocy kryteriów określonych w ustawie np. kryterium majątkowe i/lub kryterium dochodowe); w tym przypadku występuje jednostronność· świadczeń oraz indywidualizacja wymiaru świadczenia.
Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych.
Według katolickiej i ewangelickiej filozofii społecznej zasady ubezpieczeń społecznych należałoby traktować jako szczególną odmianę trzech najogólniejszych zasad społecznych, które wybijają się na pierwszy plan w tej filozofii:
· zasada pomocniczości;
· zasada personalizmu;
· zasada solidarności.
Zasada pomocniczości akcentuje obowiązek wspólnoty dostarczania jednostce środków na zachowanie egzystencji tylko w takich wypadkach, gdy jednostka nie może wspomnianych zasobów zgromadzić własnymi siłami. Społeczeństwo powinno pomagać jedynie ludziom w staraniach o zdobycie zasobów materialnych na dziś, na jutro i na dalszą przyszłość, a nie zastępować ich w tych wysiłkach.
Zasada personalizmu nakazuje uznawanie pełnej autonomii wewnętrznej każdej jednostki ludzkiej, również w samodzielnym kształtowaniu własnych warunków życia. Wyręczanie ludzi przez państwo w staraniach, jakie każdy człowiek powinien podejmować w celu zdobywania środków na zachowanie egzystencji, krępuje rozwój osobowości jednostki, zwalnia człowieka od odpowiedzialności za własny los i za losy założonej przez niego rodziny.
Idea pomocniczości pozostaje w związku z zasadą solidarności, na której opiera się według współczesnej nauki społecznej organizacja życia zbiorowego obywateli. W odniesieniu do ubezpieczeń społecznych zasada ta oznacza konkretyzację idei samopomocy społecznej w udzielaniu świadczeń osobom znajdującym się w potrzebie, z funduszu wypracowanego wspólnym wysiłkiem ubezpieczonych.
Wspólną podstawą wszelkich systemów ubezpieczeń społecznych w świecie współczesnym jest idea sprawiedliwości rozdzielczej. Idea ta jest realizowana za pomocą różnych zasad zwanych formułami sprawiedliwości. W realnym socjalizmie konkurowały ze sobą zwłaszcza dwie formuły wspomnianej sprawiedliwości: zasada – każdemu według istotnych potrzeb i zasada – każdemu proporcjonalnie do wkładu pracy. Pierwsza z wymienionych wyżej formuł powinna dominować głownie w ubezpieczeniu chorobowym i macierzyńskim, którego celem jest zapewnienie ubezpieczonym świadczeń odpowiadającym szczególnym potrzebom, jakie odczuwa człowiek chory lub kobieta w związku z macierzyństwem (w okresie ciąży, urlopu macierzyńskiego i wychowania małego dziecka).
Formuła „każdemu proporcjonalnie do wkładu pracy” jest zasadą, która przyświeca prawodawcom w regulowaniu uprawnień emerytalno – rentowych. (Formuła ta nie wchodzi zasadniczo w grę w klasycznych, „składkowych” systemach ubezpieczeniowych, do których zbliża się obecne prawo ubezpieczeń społecznych w Polsce. Świadczenia wypłacane są w tych systemach w zamian za udział finansowy ubezpieczonego w powstaniu funduszu na ubezpieczenia.) Nabycie prawa do emerytury i renty oraz wysokość świadczeń z tych tytułów zależy od przepracowania określonego czasu zatrudnienia, a więc od rozmiaru pracy mierzonego długością lat, w ciągu których emeryt lub rencista wykonywał pracę najemną (lub pełnił działalność uznaną za równorzędną z taka pracą).
Z ideą sprawiedliwości rozdzielczej korespondują dwie zasady uznawane za naczelne zasady ubezpieczeń społecznych:
zasada powszechności ubezpieczeń – uwydatnia dążenie do obejmowania ochroną ubezpieczeniową coraz to nowych grup ludności zgodnie z dyrektywą: „każdemu według istotnych potrzeb”;
zasada schematyzmu ubezpieczeniowego – równego wymiaru świadczeń dla osób należących do tej samej kategorii istotnej.
W okresie międzywojennym zaliczone zostały do idei twórczych zawartych w najpierwszych, najbardziej utopijnych sformułowaniach: idea powszechności, jak też zasady centralizacji, samorządu i wzajemności. Pod nazwą idei wzajemności rozumiano w tradycyjnej nauce ubezpieczeń społecznych zasadę solidarności ubezpieczeniowej, polegającą na ponoszeniu przez samych ubezpieczonych ciężarów ubezpieczenia zgodnie z formułą: „wszyscy za jednego, jeden za wszystkich”. W nowszych systemach ubezpieczeniowych zasada solidarności ubezpieczeniowej występuje w nieco szerszym znaczeniu tego słowa. Zarówno w Polsce jak też w innych krajach współczesne ubezpieczenia są oparte na idei (zasadzie) wzajemności dlatego, ponieważ ubezpieczeni mają pewien udział w tworzeniu wyodrębnionego funduszu na świadczenia emerytalne, rentowe i in. Udział ten polega, zdaniem jednych autorów, na wkładzie finansowym mającym postać składek opłacanych za ubezpieczonych przez zakłady pracy, a według innych, na przyczynianiu się pracowników do powstania funduszu ubezpieczeniowego własną pracą. Na odnotowanie zasługuje też pogląd odwołujący się do solidarności ogólnonarodowej, którą symbolizuje udział budżetu państwa w finansowaniu ubezpieczeń społecznych.
BIBLIOGRAFIA
1. M. A. Szczur: „Wstęp do ubezpieczeń społecznych”
2. T. Zieliński: „Ubezpieczenia społeczne pracowników: zarys praw”
Adam Mickiewicz "Dziady część III"