Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

Politykę można wiązać z działalnością państwa, państwo zawsze wpływa także na gospodarkę, chociażby dlatego, iż chcąc funkcjonować, musi pobierać na to pewne środki, które później musi jakoś wydatkować. Państwo wpływa na rozwój gospodarczy, rozwój bezrobocia, stabilizację pieniądza. Przez sam fakt istnienia państwo wywołuje skutki ekonomiczne. Nie każde działanie państwa na gospodarkę jest polityką gospodarczą. Polityka gospodarcza – gdy państwo stawia sobie określone cele gospodarcze a następnie używa pewnych środków, aby te cele osiągnąć. Cel o charakterze ekonomicznym – musi być założony przez państwo, aby można było mówić o polityce gospodarczej. Termin pg jest używany w dwóch znaczeniach: 1) 1) dla określenia pewnej działalności praktycznej (którą zajmują się politycy), 2) 2) dla określenia pewnej dziedziny wiedzy (teorii gospodarczej). Polityka państwa jest jedna, natomiast wszelkiego rodzaju podziały (ekonomiczne, społeczne) są do pewnego stopnia sztuczne. Polityka jest pewną całością i powinna być wewnętrznie spójna. Geneza polityki gospodarczej • • pogląd obiegowy – pg rozwinęła się w XX w. Na jej rozwój i powstanie wpłynęły dwa historyczne wydarzenia: - - przyjęcie w ZSRR w połowie lat 20-tych nakazowo-rozdzielczego systemu kierowania gospodarką narodową, - - wielki kryzys gospodarczy w państwach o gospodarce rynkowej od 20 do połowy lat 30-tych – efektem tego kryzysu była zmiana poglądów na temat roli państwa w gospodarce -> państwo stopniowo zaczęło coraz bardziej oddziaływać na gospodarkę. • • Wiek XIX i początek XX to okres gdy w ekonomii zarówno w teorii jak i praktyce zdecydowanie dominowały liberalne poglądy. Rola państwa została sprowadzona do minimum. Zgodnie z tymi poglądami państwo powinno przyjąć porządek prawny regulujący życie gospodarcze, ewentualnie powinno pomóc stworzyć niezbędne instytucje (np. giełda) natomiast samo nie powinno zajmować się działalnością gospodarczą ani na nią wpływać. O przebiegu polityki gospodarczej powinien decydować mechanizm rynkowy. Państwo powinno pełnić jedynie funkcję stróża prawa. • • Zmiany w ZSRR spowodowały, że cała gospodarka taktowana była jako jedno przedsiębiorstwo (zmiany rewolucyjne). W państwach zachodnich nastąpiły zmiany ewolucyjne. Kryzys uzmysłowił, że brak ingerencji państwa w politykę gospodarczą jest negatywny. W związku z tym przyjęto koncepcję keynesowską, że państwo powinno zmniejszyć amplitudę wahań koniunkturalnych w gospodarce. Wobec tego celem państwa powinno być niedopuszczenie do tych wahań. W okresie wzrostu państwo powinno hamować wzrost gospodarczy. Jeśli gospodarka znajduje się w fazie kryzysu, rząd powinien prowadzić działania pobudzające gospodarkę. Państwo powinno prowadzić politykę przeciwną do koniunktury. Do 1939 państwa nie stawiały sobie celu o charakterze pozytywnym, dopiero po II wojnie światowej – wzrost gospodarczy, zmniejszenie bezrobocia itp. W XX w. niewątpliwie obserwujemy tendencję do wzrostu znaczenia państwa dla polityki gospodarczej (albo –komunizm – gospodarka nakazów, albo za pomocą instrumentów pośrednich – polityka rynkowa). Dwa generalne wnioski: 1. 1. państwo na gospodarkę oddziałuje zawsze 2. 2. o polityce gospodarczej możemy mówić tylko wtedy, gdy państwo świadomie oddziałuje na gospodarkę. Elity rządzące zawsze były zainteresowane wzrostem gospodarczym, ponieważ było to w ich interesie. Tak długo, jak długo istnieje państwo jako instytucja, tak długo oddziaływało w mniejszym bądź większym stopniu na gospodarkę. Polityka gospodarcza była więc zawsze tylko nie była w ten sposób określana. Wydaje się więc nieprawdopodobne, że teoria polityki gospodarczej powstała dopiero w XX w. Prof. Taylor: „jedno z dzieł Arystotelesa – „Polityka” wskazuje, jak państwo powinno działać w sferze ekonomicznej”. Tak wiec początków można szukać w starożytnej Grecji. kryteria podziału nauk: 1. 1. kryterium skali – dot. skali mikro- i makro- ekonomicznej 2. 2. kryterium nauki – podział na nauki (wg charakteru nauk): podstawowe i stosowane. Między nimi występują następujące różnice: podstawowe – celem jest poznanie praw rządzących rzeczywistością (praw fizycznych, ekonomicznych) stosowane – celem jest sformułowanie reguł, zasad, wg których można, należy postępować aby przekształcać rzeczywistość. Znajomość praw to warunek konieczny ale niewystarczający. Makro + nauki podstawowe -> makroekonomia Mikro + nauki podstawowe -> mikroekonomia Makro + nauki stosowane -> polityka gospodarcza Mikro + nauki stosowane -> nauki dotyczące podmiotów ekonomicznych. Powiązanie nauk podstawowych ze stosowanymi najlepiej oddał Oskar Lange: „polityka gospodarcza polega na wykorzystaniu praw ekonomicznych do osiągnięcia określonego celu”. Wnioski: Tak długo jak długo istnieje państwo jako instytucja, funkcjonowała polityka gospodarcza, tylko nie była nazwana. Pojęcie polityki gospodarczej zostało wprowadzone w połowie XIX w. Twórcą nazwy i dyscypliny był niemiecki profesor prawa państwowego RAU. Wyodrębniła się na styku dwóch innych dyscyplin: 1. 1. teorii ekonomii, a szczególnie dominującej wtedy klasycznej ekonomii angielskiej 2. 2. teorii prawa, a w szczególności prawa państwowego. Należy zwrócić uwagę na następujące fakty: 1. 1. w państwie praworządnym wszelkie działanie gospodarcze musi mieć podstawy prawne. 2. 2. podstawowe narzędzia oddziałujące na gospodarkę to normy prawne. Od ich jakości zależy to, czy osiągniemy cele. Jeśli normy będą źle sformułowane, to podmioty nie wiedzą jak postępować, albo układy gospodarcze zachowują się zupełnie inaczej niż zostało to założone. Jakość prawa decyduje o efektywności i jakości polityki gospodarczej. Dlatego nieprzypadkowy jest związek między polityką gospodarczą i teorią prawa. W ZSRR i państwach socjalistycznych nie istniał termin polityka gospodarcza (był on uznawany jako pojęcie burżuazyjne). Był on nazywany jako „planowanie gospodarki narodowej”. W Polsce Ludowej został on wprowadzony w latach 40, tylko do połowy lat 50, kiedy to została zmieniona na „planowanie i polityka ekonomiczna”. Polityka gospodarza (Niemcy) = polityka ekonomiczna (UK) W PL w 66 planowano reformę w planowaniu gospodarką. Planowano podzielić gospodarkę na dwa sektory: jeden kontrolowany przez państwo w sposób bezpośredni (sektor strategiczny) i sektor drugi – konsumpcyjny – gdzie miał być system rynkowy. Ze względów politycznych reforma nie została wprowadzona, natomiast nazwa przedmiotu pozostała. Na początku lat 90 wprowadzono tylko politykę ekonomiczną (gospodarczą). polityka – termin używany od około 2500 lat, od czasów starożytnej Grecji; był i jest używany zarówno w mowie potocznej jak i w nauce. W znaczeniu najogólniejszym, potocznie przez politykę rozumie się każdą celową, świadomie i konsekwentnie zmierzającą do celu działalność. Jest to najszerszy rodzaj tego terminu; wtedy też podmiotem może być każdy z nas. W nauce zakres tego terminu ulega ograniczeniu, można wyróżnić dwa podejścia do definiowania tego pojęcia: 1. 1. 1 - tutaj pojęciem kluczowym jest pojęcie władzy, wtedy przez politykę będziemy rozumieć tę część stosunków międzyludzkich, których treścią jest panowanie, rządzenie, władza, narzucanie decyzji jednego człowieka lup grupy ludzi innym. Można wtedy powiedzieć, że polityka polega na sprawowaniu władzy i walce o władzę. Wtedy ograniczeniu ulegnie nam liczba podmiotów – za podmiot polityki można uznać tutaj podmioty władzy – władzy państwowej, ewentualnie władzy publicznej. Podmiotem polityki będą także partie polityczne, mogą być organizacje społeczne, związki zawodowe (zawsze są podmiotami polityki). Podmiotem polityki mogą być związki wyznaniowe – jeżeli wypowiadają się w sprawach publicznych, stają się podmiotami publicznymi, jeżeli nie, to nie są takimi podmiotami. Mogą być także jednostki, ale nie wszystkie, tylko takie, które jednocześnie spełniają dwa warunki: - wypowiadają się w sprawach publicznych; - wypowiedzi tych osób są rozpowszechniane przez środki masowego przekazu i wywołują wpływ na świadomość społeczną, są także brane pod uwagę przez ośrodki władzy. Takimi jednostkami są na ogół takie jednostki, które posiadają duży autorytet o charakterze politycznym, moralnym, naukowym czy tez artystycznym. Przykładem może być wywiad polityka. W tym znaczeniu należy zwrócić uwagę na wyróżnienie dwóch typów polityki: - polityka ex-ante – znajduje wyraz w programach działania czy to podmiotów władzy czy innych podmiotów; - polityka ex-post – znajduje wyraz w faktycznie podjętych działaniach. W nauce jest to ujęte w ten sposób, że podmiotami polityki są podmioty władzy politycznej. Podmiot władzy politycznej – podmiot, który ma prawo decydować o ludzkim życiu, podmiot wyposażony w aparat przymusu. W państwach praworządnych takimi podmiotami są wyłącznie podmioty władzy państwowej, ewentualnie władzy samorządowej, terytorialnej. Ale tego rodzaju pogląd jest uzasadniony wyłącznie dla państw o charakterze praworządnym. W państwach totalitarnych w aparat przymusu były wyposażone np. partie polityczne (np. hitlerowska NSDAP). 2. 2. pojęciem kluczowym jest pojęcie dobra wspólnego. Wtedy pod pojęciem polityki rozumiemy zespół działań mających na celu dobro wspólne członków wspólnoty. Należy podkreślić, że te dwa podejścia do definicji polityki nie do końca się wzajemnie wykluczają, w pewnym sensie mogą się uzupełniać. W II podejściu akcentuje się fakt, że najważniejsze jest powodzenie polityki i że polityka polega tez na walce o władzę. W podejściu I mówi się o tym, czym jest mechanizm polityki, natomiast w II akcentuje się cel sprawowania władzy – celem powinno być dobro wspólne (całej społeczności politycznej, wszystkich członków społeczeństwa). W II podejściu na politykę patrzy się jako na swego rodzaju służbę społeczną, sprawowanie władzy nie jest celem samym w sobie. Z tego wynika również wniosek o służebnej roli państwa w stosunku do obywatela (państwo jest dla obywatela a nie odwrotnie, to państwo powinno realizować to wspólne dobro). Państwo jako podmiot polityki powinno realizować pewne cele a jednocześnie powinno respektować pewne zasady. Dwa podstawowe cele państwa: * dobrobyt obywateli – nie oznacza to oczywiście, że państwo powinno go bezpośrednio zapewnić; obowiązkiem jest stworzenie warunków – ten cel wiąże się bezpośrednio z polityką gospodarczą. * państwo powinno pomaga osobom, chronić osoby które nie z własnej winy nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb – w tym wypadku mówimy o opiekuńczej roli państwa (wiąże się z polityką społeczną). Zasady: państwo nie powinno naruszać należytej wolności swoich obywateli i słusznej swobody ich działalności. To stwierdzenie nawiązuje do wolności „od” = wolności od ograniczeń i wolności „do” = wolności do realizacji własnych celów, zamierzeń. Jednym z najważniejszych elementów wolności jest wolność w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. Każdy obywatel w państwie wolnorynkowym ma do niej prawo. Ale ta działalność jest ograniczana przez normy prawne, np. wprowadza się listę działalności gdzie wymagana jest koncesja; podmiot spełnia określone cechy – wykształcenie, egzamin państwowy itp. – cały szereg ograniczeń w prowadzeniu działalności gospodarczej. Zasada mówi o tym, że ograniczeń powinno być tylko tyle, ile jest niezbędne. Państwo może również ograniczyć działalność gospodarczą przez zorganizowanie przedsiębiorstw państwowych. Państwo powinno ograniczyć swoją działalność tylko do tych sfer, które są niezbędne, w pewnych sferach podmioty prywatne nie chcą się angażować, bądź nie można ich sprywatyzować. Państwo powinno przestrzegać ustanowiony przez siebie porządek prawny. Państwo stanowi prawo. Jeżeli zostają ustalone normy prawne, od tego momentu obowiązują one obywatela, ale też i państwo. Dotyczy to państw demokratycznych, w szczególności tych, gdzie następuje rozdzielenie władzy ustawodawczej od wykonawczej. Tylko wtedy ta zasada może być realizowana, jeżeli sąd jest niezależny od władzy publicznej. Postulat oddzielenia władzy sądowniczej wywodzi się od Monteskiusza. Polityka gospodarcza – nie ma jednej powszechnie przyjętej definicji. Poniżej – 4 definicje, w każdej z nich zwraca się uwagę na inny aspekt tego pojęcia. 1. 1. dość często polityka definiowana jest przy użyciu terminu kierowanie. Polityka gospodarcza polega na bezpośrednim kierowaniu gospodarką narodową przez państwo i pośrednim oddziaływaniu na funkcjonowanie tej gospodarki. W tej definicji należy zwrócić uwagę na następujące elementy: 1) utożsamia się tutaj politykę gospodarczą z kierowaniem gospodarką narodową; 2) wskazuje się na podmiot tej polityki – jest nim państwo. Warto zauważyć, że autor nie precyzuje szczebla władzy państwowej. Tak więc podmiotem polityki może być każdy szczebel władzy państwowej; 3) patrzy się na politykę gospodarczą od strony metod jej prowadzenia, metod kierowania. Wyróżnia się dwie metody: 1) bezpośrednie kierowanie gospodarką 2) pośrednie oddziaływanie na funkcjonowanie tej gospodarki. Metoda bezpośrednia polega na użyciu narzędzi i instrumentów o charakterze nakazowym – nakazy, zakazy, limity. Pośrednie oddziaływanie na funkcjonowanie gospodarki polega na użyciu różnego rodzaju instrumentów pośredniego oddziaływania parametrów ekonomicznych i instrumentów informacyjnych, w tym także perswazję. Ten sam cel można osiągnąć albo przy użyciu jednych albo drugich instrumentów. Przy użyciu parametrów pośrednich i instrumentów nakazowych zachodzą zasadnicze różnice, przy czym nie sprowadzają się one tylko i wyłącznie do użytych narzędzi. Zasadnicza różnica jest o wiele głębsza, aniżeli tylko w stosowanych narzędziach. U podstaw tkwią założenia o charakterze filozoficznym. Jeżeli przyjmuje się, że podstawowym mechanizmem są instrumenty o charakterze nakazowym, przyjmuje się, że o tym, co jest najlepsze dla społeczeństwa wie władza państwowa. Podstawowym motywem działania jednostki jest dobro wspólne. Państwo ustala cele i przekazuje je do wykonania poszczególnym podmiotom. Każdy układ ma do wykonania fragment celu sformułowanego przez państwo. Jednostki nie mają własnych celów, tylko wykonują pewne polecenia; nie są podmiotem. Podmiotem decyzyjnym jest tylko władza centralna. Zupełnie inne założenia tkwią u podstaw gospodarki rynkowej – każdy układ gospodarczy, każda jednostka dąży w pierwszym rzędzie do realizacji własnych celów. Swoje własne cele ma również władza państwowa. Można kierować tylko metodami pośrednimi, polega to na tym, że podmiot władzy stara się stworzyć jednostkom taki zespół warunków działania o charakterze prawnym i ekonomicznym, w którym to zespole poszczególne jednostki dążąc do realizacji własnych celów będą równocześnie realizowały cele polityki państwa. Przy pomocy instrumentów nakazowych można nakazać, zmusić kogoś do czegoś, natomiast nigdy nie udało się wymusić efektywnego działania. Przyczyny tej niskiej efektywności systemu nakazowo-rozdzielczego: koszt tego systemu jest nieporównywalnie wyższy od kosztów funkcjonowania gospodarki rynkowej – m.in. wymaga rozbudowania wieloszczeblowego systemu zarządzania i kontroli; Teza I – w warunkach systemu nakazowo-rozdzielczego układy gospodarcze nie są w stanie racjonalnie gospodarować nawet gdyby chciały. II – w systemie nakazowo-rozdzielczym układy nie są zainteresowane racjonalnym gospodarowaniem. Uzasadnienie tezy I: należałoby wyjść od zasady racjonalnego gospodarowania (należy albo maksymalizować efekty przy założonych nakładach albo minimalizować nakłady przy założonych efektach). Maksymalizację efektów osiągamy poprzez koncentrację zasobów. Wiadomo, że w miarę powiększania wielkości produkcji do pewnego momentu maleje koszt jednostkowy z jednostki zasobu osiągamy coraz większy efekt. Tylko taki układ może racjonalnie gospodarować, który ma możliwość podejmowania decyzji o koncentracji zasobów, skali wytwarzania. Nakłady minimalizujemy poprzez substytucję czynników produkcji. Produkt końcowy możemy osiągnąć rozpoczynając od różnych surowców, możemy w procesie angażować różne czynniki produkcji w różnych proporcjach (np. pracę i kapitał). Należy tak zestawić czynniki produkcji, przy których koszt jednostkowy będzie najmniejszy. Tylko taki układ może racjonalnie gospodarować, który może podejmować decyzje o proporcjach, w jakich angażowane są w procesie produkcji zasoby. W systemie gospodarki nakazowo-rozdzielczej przedsiębiorstwa nie miały możliwości decyzji dotyczącej zasobów, produkcji itp, układ gospodarczy nie był w stanie racjonalnie gospodarować; w tym systemie możliwość racjonalnego gospodarowania miała władza centralna. System ten cechował się tym, że istniała w nim możliwość racjonalnego gospodarowania w skali makroekonomicznej; brak było natomiast możliwości racjonalnego gospodarowania w skali mikroekonomicznej. Wyniki funkcjonowania tego systemu wskazują na to, że same możliwości w skali makro są niewystarczające. Teoretycznie można sobie wyobrazić sytuację, że władza centralna decyduje i w skali mikro i makro, gdyby posiadała wystarczająco dużo informacji, aczkolwiek jest to niemożliwe. Gospodarka rynkowa – w klasycznej gospodarce wolnorynkowej XIX w. Cechą było to, że układy gospodarcze miały pełna możliwość racjonalnego gospodarowania w skali mikro. Natomiast władza państwowa nie miała żadnych narzędzi wpływających na gospodarkę w skali makro. Gospodarka wolnorynkowa to było swoiste lustrzane odbicie systemu nakazowo-rozdzielczego. Ten system również nie był systemem doskonałym (kryzysy ekonomiczne). W gospodarce istnieje konieczność stworzenia możliwości racjonalnego gospodarowania zarówno w skali mikro jak i w skali makro. Gospodarka rynkowa wyprowadziła stąd właściwy wniosek – rozpoczął się okres ewolucyjnych zmian w gospodarce rynkowej, które polegały na tym, że stworzono możliwości racjonalnego gospodarowania w skali makro. Nastąpiło przejście od klasycznej gospodarki rynkowej do funkcjonującej współcześnie kierowanej gospodarki rynkowej, zahamowanie wahania koniunkturalnego w gospodarce. Większość reform w gospodarce nakazowo-rozdzielczej była fikcyjna, pierwszą autentyczną reformą stworzenia możliwości gospodarowania w skali mikro była polska reforma z 1956 – z przyczyn politycznych ta reforma została zatrzymana. Trzy modele państw: demokratyczne, faszystowskie i komunistyczne. Cechą wyróżniającą była ilość monopoli w państwie. W państwie demokratycznym państwo ma tylko 1 monopol (aparat przymusu), w państwie faszystowskim – 2 monopole (aparat przymusu i środki masowego przekazu), w państwie komunistycznym – 3 monopole (aparat przymusu, środki masowego przekazu i środki produkcji). Przeprowadzenie reform w państwach komunistycznych było niemożliwe, ponieważ zmieniłoby to charakter państwa. Gospodarka rynkowa jest systemem naturalnym, a więc zgodnym z naturą. Natomiast system nakazowo-rozdzielczy jest systemem sztucznym. System naturalny wykazuje olbrzymią zdolność adaptowania się do zmieniających się warunków. Cechą systemu sztucznego jest minimalna zdolność adaptowania się. Jeżeli posłużymy się instrumentami nakazowymi, układ kierowany będzie reprezentował postawę wykonywania nakazów w sposób wygodny dla siebie, często sprzecznie z wolą nakazującego. Dla każdego systemu gospodarki charakterystyczny jest inny sposób oceny systemu gospodarczego. W gospodarce rynkowej jest to wynik finansowy – jest miernikiem syntetycznym (różnica między przychodami a kosztami). W systemie nakazowo-rozdzielczym układ gospodarczy nie ma możliwości racjonalnego gospodarowania, a zatem nie ma również wpływu na wynik finansowy, który był wartością statystyczną. Układ w systemie nakazowo-rozdzielczym kierowany jest przez występowanie nakazów, oceniany jest więc od stopnia wykonania nakazu. Czyli podstawową wielkością była wielkość produkcji. Ceny produktów w gospodarce rynkowej ustalane są na rynku w wyniku przetargu rynkowego między producentem a nabywcą. W systemie nakazowo-rozdzielczym cena formalnie ustalana jest przez państwo. C (cena produktu) = Kj (koszt jednostkowy) + %Z (planowana marża zysku) przykłady: I/ Kj x 100 + 10% = (cena)110 II/ Kj 120 +10% =132; założenie: nakaz 100000 produkcji. I/ 100000 : 110 = 909; II/ 100000 : 132 = 757 sztuk produkcji ->> zysk jest wprost proporcjonalny do kosztów. W gospodarce nakazowo-rozdzielczej zawsze popyt był większy od sprzedaży. Tak więc sprzedano całość z przedsiębiorstwa I i II. W ten sposób w socjalizmie problem bezrobocia. Ten sam produkt wytwarzany w kraju socjalistycznym był wielokrotnie cięższy od tego wytworzonego w krajach zachodnich. 2. 2. definicja polityki gospodarczej – jej autorem jest prof. Paweł Sulmicki: polityka gospodarcza jest to czynność kierownicza władzy centralnej polegająca na planowaniu i zarządzaniu, przy czym przez zarządzanie rozumiemy tutaj organizowanie, sterowanie i zasilanie (gospodarki narodowej). Zasilanie – w szczególności zasilanie w pieniądz: emisja pieniądza, kreacja pieniądza bankowego. Element wspólny pomiędzy I i II definicją: autor stawia znak równości między polityką gospodarczą = kierowaniem gospodarka narodową. Różnica – dotyczy podmiotu: I-podmiotem było państwo, II – podmiotem pg jest TYLKO władza centralna. W I nacisk położony na metody kierowania, w II – na czynności składające się na politykę. Niektóre z tych czynności to: planowanie – jest częścią pg – dwa znaczenia: – planowanie polega na przewidywaniu przyszłego układu warunków i środków działania oraz na ustalaniu uwzględniających te warunki i środki celów. - planowanie jest to czynność aparatu planistycznego, polegająca na zbieraniu i przetwarzaniu informacji, formułowaniu alternatywnych rozwiązań (planów) oraz polegająca na obserwacji realizacji, skutków wdrożonego planu. Nie ma w tej definicji elementu decyzyjnego. Planowanie jest tutaj czynnością, której celem jest przygotowanie przesłanek do podjęcia decyzji przez kogoś innego. Jeżeli rozumiemy planowanie w znaczeniu I, to planowanie jest elementem pg, jeżeli w II znaczeniu, to należy mówić: planowanie i polityka gospodarcza. W obydwu definicjach stawia się znak równości pomiędzy pg a kierowaniem gospodarką narodową, natomiast w nauce nie ma pod tym względem jednomyślności, niektóre definicje mówią, że nadrzędna jest pg, kieruje się gospodarką na podstawie przyjętej polityki. 3. 3. Polityka gospodarcza polega na wyborze celów i środków ich realizacji. Jest to definicja najprostsza. Każda polityka polega na wyborze celów i środków. Definicja podkreśla to, że polityka polega na dokonywaniu wyborów. 1) tylko wtedy możemy mówić o polityce, gdy podmiot ma możliwość wyboru. 2) przedmiotem tego wyboru są cele i środki. Środki - generalnie można przyjąć że są dane, ale możemy osiągnąć określone cele za pomocą określonych, wybranych środków. Podmiot polityki wybiera pewien zestaw środków. Z jednej strony środki są dane, ale podlegają wyborowi. Podmiot polityki wybiera cele, ale musi uwzględniać warunki i środki. Warunki nie podlegają wyborowi, środki i cele – ograniczona swoboda wyboru. Warunki, środki, cele – trzy podstawowe elementy logiczne polityki gospodarczej. Cele polityki gospodarczej: - można wyróżnić dwie podstawowe grupy celów w pg: I – cele, które odnoszą się do systemu gospodarczego (cele o charakterze systemowym). Taki cel ogólnie można sformułować następująco: celem pg jest utrzymanie lub zmiana istniejącego systemu i porządku gospodarczego. Tak ogólnie sformułowany cel można oczywiście zdekomponować; np. celem polityki systemowej jest utrzymanie lub zmiana istniejącego systemu konkurencji. Zupełnie inny charakter mają cele pg o charakterze procesowym, odnoszące się do procesów gospodarczych. 5 podstawowych celów o charakterze procesowym: - - wzrost gospodarczy - - pełne zatrudnienie - - stabilizacja wartości pieniądza - - zewnętrzna równowaga gospodarcza - - sprawiedliwy podział dochodów i majątku środki polityki gospodarczej – pojęcie nadrzędne. Wyróżniamy 3 rodzaje tych środków: - - instrumenty polityki gospodarczej - - przedsięwzięcia władza publicznych - - umowy zawierane przez władze publiczne. Kryterium podziału – mechanizm osiągania celów pg. Inny jest przy pomocy każdego z tych trzech rodzajów środków. Na czym polega dany środek: Instrument – jeżeli podmiot posługuje się instrumentem, jest podmiotem władzy. Mamy cel. Chcąc go osiągnąć, stasujemy instrument, który oddziałuje na jakieś układy. C (podmiot stawia cel) ->> I (stosuje instrument) ->> U (układ (S)) ->> Z (modyfikują swoje zachowanie, które powoduje osiąganie celu) Przedsięwzięcie – o charakterze organizacyjnym (zmiana ilości podmiotów pg, zmiana ich kompetencji, zmiana podziału administracyjnego kraju); inwestycyjnym (roboty publiczne). Podmiot polityki ustala sobie cel i własnymi środkami ten cel realizuje. C (cel polityki, np. pełne zatrudnienie) ->> P (przedsięwzięcie – roboty publiczne). Umowa – może być zawierana z innymi państwami (np. umowy o współpracy gospodarczej, umowy zapobiegające podwójnemu opodatkowaniu), z instytucjami międzynarodowymi (Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy – umowy kredytów inwestycyjnych, stabilizacyjnych), czasami rząd podpisuje umowy z dużymi koncernami międzynarodowymi (ten przypadek raczej dotyczy systemu nakazowo-rozdzielczego), podmiotami gospodarczymi, najczęściej z różnymi grupami nacisku (grupa instytucji, które reprezentują interesy danego regionu). C (cel)->> U (umowa)->> P (podmiot/partner) ->> Z (który zobowiązuje się do określonego zachowania, które pozwala osiągnąć cel). Jeśli podmiot polityki podpisuje umowę, występuje z pozycji partnerskiej (obustronne zobowiązania). W rzeczywistości spotkać się można z sytuacją, że niektóre środki występują w podwójnym charakterze, np. przedsięwzięcia występują w charakterze przedsięwzięć instrumentów; podobnie umowy – jako umowy i w charakterze instrumentów. Polega to na tym, że jeśli rząd podpisuje umowę z Bankiem Światowym, który cieszy się dużym poważaniem, podpisanie umowy jest postrzegane przez prywatnych inwestorów w rankingach oceniających pewność inwestowania w danym kraju. W związku z tym efektem będzie napływ prywatnych inwestycji, więc realizowane są cele pg. C->>P (cel-pełne zatrudnienie -> roboty publiczne) – stopień realizacji jest na ogół przestrzennie silnie zróżnicowany. Należy dążyć do wyrównywania przestrzennych dyspozycji pod względem wartości życia, pozycji stopy życiowej, rozwoju gospodarczego – nie rozprzestrzeniamy robót publicznych równomiernie na terenie całego kraju. Podmioty polityki gospodarczej: 1. 1. szczebel centralny – centralna władza państwowa (def. 2) 2. 2. władza państwowa – cała władza państwowa bez względu na szczebel (def.1) 3. 3. władze publiczne – wszystkich szczebli, tzn. władza państwowa jak i władze samorządowe. Zgodnie z pierwszym znaczeniem polityka jest to wszelkie rządzenie państwem, miało się na myśli rządzenie państwem jako całością, w związku z tym: podmiotem polityki gospodarczej jest wyłącznie centralna władza państwa, to jest to tradycyjne znaczenie terminu polityka. Współcześnie wyróżnić można dwa podstawowe modele państw: 1. 1. państwa o strukturze scentralizowanej, czego nie można wiązać z systemem nakazowym np. Francja, Polska 2. 2. państwa o strukturze zdecentralizowanej, inaczej mówiąc o strukturze federacyjnej. Klasycznym przykładem jest USA, Rosja, wszystkie p. niemieckie – Niemcy, Austria, Szwajcaria. Podział taki nie wiąże się z podziałem o charakterze politycznym. Państwa o strukturze federalnej – ich cechą jest to, że władza ustawodawcza i wykonawcza występuje w nich przynajmniej na dwóch szczeblach (państwa jako całości i na szczeblu członków federacji). Np. Niemcy – na czele dwuizbowy parlament i władza wykonawcza – rząd z kanclerzem. II szczebel – parlament jednoizbowy i rząd z premierem krajowym. Politykę gospodarczą prowadzi się wobec tego na wszystkich szczeblach. Przynajmniej w państwach o strukturze federalnej nie do podtrzymania jest pogląd, że politykę gospodarczą prowadzi się tylko na centralnym szczeblu, prowadzona jest przynajmniej na dwóch poziomach. W państwie o strukturze scentralizowanej – szczebel władzy jest tylko jeden; w państwach tego typu nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie na którym szczeblu prowadzi się politykę gospodarczą, bez uwzględnienia konkretnych uwarunkowań, sytuacji w danym państwie. Chcąc odpowiedzieć na pytanie kto w takim przypadku jest podmiotem polityki należy się odnieść do III definicji polityki gospodarczej (polityka gospodarcza polega na wyborze celów i środków jej realizacji). Odpowiedź zależy od tego, jaki jest w danym państwie rozkład uprawnień decyzyjnych. Jeśli uprawnienia skupione są na szczeblu centralnym, a poszczególne szczeble władzy lokalnej jedynie wykonują polecenia władzy centralnej to faktycznie politykę gospodarczą prowadzi tylko władza centralna. Jeśli natomiast uprawnienia decyzyjne rozdzielane są pomiędzy różne szczeble władzy państwowej, podmiotem polityki gospodarczej są władze państwowe wszystkich szczebli. Jeśli dodatkowo uprawnienia decyzyjne w zakresie polityki gospodarczej posiadają też władze samorządowe to podmiotem polityki gospodarczej są wszystkie szczeble władz publicznych: i państwowe i samorządowe. O ty, kto jest podmiotem polityki gospodarczej decyduje rozkład uprawnień decyzyjnych w tym zakresie. Współcześnie występuje wyraźna tendencja (także w RP) że władze samorządowe stają się w coraz większym zakresie podmiotami polityki gospodarczej. Władze samorządowe chcą być i czują się takimi podmiotami (w wielu urzędach gmin istnieją wydziały polityki gospodarczej). Co przemawia za tym, aby władze samorządowe były podmiotami polityki gospodarczej: 1. 1. przyczyny o charakterze społeczno – politycznym 2. 2. przyczyny o charakterze ekonomicznym – sprowadzają się do efektywności gospodarowania. Należy wyróżnić dwa aspekty: a) a) efektywność wykorzystania środków publicznych – jeśli władze samorządowe są podmiotem polityki gospodarczej to wpływa to pozytywnie na efektywność wykorzystania środków publicznych. b) b) efektywność w skali kraju – jeśli władze samorządowe są podmiotem polityki gospodarczej to wpływa to pozytywnie na efektywność w skali kraju, co więcej wpływa to pozytywnie na skuteczność w skali makroekonomicznej. Można wskazać dwie generalne przyczyny: 1. znajomość potrzeb Przyczyny o charakterze społeczno – politycznym – jeśli władze lokalne są podmiotem polityki gospodarczej, to wpływa to pozytywnie na funkcjonowanie społeczności lokalnych; społeczność lokalna staje się bardziej związana z danym obszarem, jest zainteresowana swoim rozwojem. Przyczyny o charakterze ekonomicznym – w inny sposób dokonywać podziału środków będzie władza lokalna niż władza centralna. Alokacji środków publicznych dokonuje władza lokalna – władza lokalna nie ma żadnej możliwości alokacji poszczególnych środków, jedynym problemem jest rozdysponowanie przyznanych środków. Jeżeli gmina ma możliwość dysponowania budżetem, może dostosować strukturę wydatków do potrzeb występujących w gminie. W tym przypadku będzie większa efektywność, zadowolenie społeczne. 2. kontrola wykorzystania środków (teza I: władze samorządowe potrafią lepiej wykorzystać środki publiczne, ponieważ lepiej znają potrzeby lokalnej społeczności. Teza II: na im niższym szczeblu podejmowane są decyzje na temat wykorzystania środków publicznych, tym lepsza jest kontrola społeczna nad ich wykorzystaniem). Tak długo jak długo istnieje instytucja państwa, tak długo państwo pobiera podatki. Istnieje więc walka o uzyskanie zamówień publicznych. Podmioty gospodarcze starają się uzyskać jak największy zysk przy realizacji zamówienia publicznego. Jest rzeczą istotną, aby wydatkowanie tych środków poddane było kontroli społecznej, jest ono tym lepsze, na im niższym szczeblu zapadają decyzje. Druga generalna teza: jeśli władze samorządowe są podmiotem pg, to ma to pozytywny wpływ na efektywność i skuteczność w skali makroekonomicznej. Założenie: władze samorządowe nie są podmiotem polityki gospodarczej – jakie to ma konsekwencje dla p. makroekonomicznej, efekt w skali kraju? 1. 1. jest to sytuacja z systemu nakazowo-rozdzielczego. Władze samorządowe nie mają kompetencji w tej dziedzinie, nie czują się odpowiedzialne za rozwój swojej gminy. 2. 2. w takiej sytuacji władze lokalne przyjmują na ogół postawę roszczeniową w stosunku do władz państwowych: cały wysiłek władz lokalnych idzie w kierunku wskazania, udowadniania władzy centralnej że dana gmina posiada potrzeby wszelkiego rodzaju. Aby z budżetu centralnego uzyskać możliwie najwięcej środków dla zaspokojenia potrzeb gminy. W gruncie rzeczy te działania są bezproduktywne. 3. 3. sposób finansowania gmin – w systemie nakazowo-rozdzielczym istota finansowania władz lokalnych sprowadzała się do tego, że władza centralna ustalała budżety poszczególnych województw, władze wojewódzkie – gminom itp. Jeżeli budżet gminy w takim systemie = 100, to na niego składały się w 90% środki z budżetu centralnego + 105 dochody własne. Załóżmy, że gmina osiągnęła dochody w wysokości 12%, wobec tego dotacje z budżetu centralnego wynosiły 88%. Jeżeli dochody wynosiłyby 8%, to dotacje byłyby 92%. Władze gmin były więc zainteresowane rozwojem gospodarczym gminy, efektywnością gospodarowania. Władza centralna prowadziła zawsze politykę rozwoju gospodarczego. W takim systemie gdy gmina nie jest zainteresowana/odpowiada za rozwój, działania władzy centralnej są przez władze lokalne sabotowane, opóźniane itp. Tego rodzaju postawa władz lokalnych zmniejszała efektywność gospodarczą w skali kraju. Natomiast jeżeli władze samorządowe są podmiotem pg, jeśli mają kompetencje, mają odpowiedzialność za sytuację ekonomiczną gminy. Tak więc inny sposób finansowania gminy – budżet jest finansowany przez samą gminę. Większość środków jest własnych – np. budżet 30%, własne 70%; czyli jeżeli środki własne byłyby 75%, to budżet i tak będzie 30%, czyli w sumie będzie 105%. Władze są więc zainteresowane efektywnością gospodarowania. Podatki są płacone albo od efektywności gospodarowania, albo od aktywności gospodarczej. Jednym z kryteriów oceny władz lokalnych jest to, w jakim stopniu władza centralna przyczyniła się do utworzenia nowych miejsc pracy. Mamy zgodność działań władzy centralnej i władz lokalnych – każdy prowadzi politykę zgodną z celem. Te dwie polityki wzajemnie się wspierają, dając efekty synergii. Uzasadnia to pogląd, że jeśli władze lokalne są podmiotami pg, to wpływa to pozytywnie. Wielość podmiotów polityki gospodarczej (na każdym szczeblu władzy publicznej) Na przykładzie Polski – władza centralna też ma wieloszczeblowy charakter, między tymi podmiotami zachodzą złożone powiązania o charakterze hierarchicznym. Do tych władz zalicza się: I - najwyższy poziom (sejm, senat, prezydent) II – rząd jako całość (władza wykonawcza), oprócz tego występują dość specyficzne podmioty jak np. Bank Centralny, NIK III – poziom ministerstw i innych centralnych urzędów. Przyczyny występowania tendencji do wzrostu liczby podmiotów pg. 1. 1. zmieniły się poglądy na temat roli państwa w gospodarce (rola rośnie, czego efektem jest m.in. wzrost liczby podmiotów polityki) 2. 2. tendencja do tego, że państwo stara się regulować coraz liczniejsze sfery życia społeczno-gospodarczego. Jest to do pewnego stopnia związane z postępem technologicznym. Przyczyną tego wzrostu liczby podmiotów pg jest też naturalna tendencja każdego układu do rozwoju. Rozwój następuje albo przez zwiększenie ilości osób w takich układach, albo następuje tzw. pączkowanie (dzielenie się podmiotu np. na trzy). Do pewnego stopnia wzrost liczby podmiotów pg jest spowodowany tym, że państwo ma coraz więcej zadań do spełnienia w polityce gospodarczej. Ale można także powiedzieć odwrotnie. W jakim stopniu rozwój biurokracji spowodowany jest naturalnymi procesami, a w jakim stopniu ten rozwój biurokracji powoduje to, że rozszerza się proces regulacji państwowej? Te dwa procesy odbywają się równocześnie. Jeżeli w gospodarce występuje duża ilość pg to każdy układ względnie wyodrębniony będzie posiadał własne cele, do których będzie dążył. Mogą tutaj wystąpić konflikty między podmiotami pg. Przyczyny ewentualnych konfliktów: 1. 1. o charakterze obiektywnym – są to przyczyny całkowicie niezależne od ludzi, ich cech, interesów. Najczęściej występują dwie grupy przyczyn: - dotyczące środków i dotyczące celów polityki 2. 2. o charakterze subiektywnym – są związane z ludźmi, ich cechami, interesami. Przyczyny związane z wyznawaną doktryną społeczno-ekonomiczną (zróżnicowane doktryny) i przyczyny związane z interesami grupowymi, jednostkowymi (zróżnicowane interesy). Konflikt dotyczący środków – są na ogół ograniczone, potrzeby na ogół nie. Za realizację określonych celów wycinkowych odpowiadają różne podmioty pg (np. ministerstwa). Zakładamy, że każdy działa w jak najlepszej wierze. Ilość środków jest ograniczona, stąd mogą wystąpić konflikty między resortami. Konflikt dotyczący celów – polega na tym, że różne podmioty polityki odpowiedzialne są za osiąganie różnych celów (Bank Centralny, ministerstwo finansów, ministerstwo gospodarki). BC odpowiada przede wszystkim za cel stabilizacji pieniądza, ministerstwo gospodarki za wzrost gospodarczy, ministerstwo finansów za równowagę budżetową. Konflikt między podmiotami pg tak naprawdę dotyczy nie tylko celów, ale także środków. Użycie środka w polityce gospodarczej nie tylko wpływa pozytywnie na osiągnięcie jednego z celów, ale równocześnie wpływa na obniżenie stopnia realizacji innych celów. Przyczyny subiektywizmu: - - zróżnicowane poglądy na temat doktryn politycznych – jest szczególnie charakterystyczne dla rządów o charakterze koalicyjnym (konflikt jest spowodowany tym, że kierują osoby mające odmienne poglądy na temat roli podmiotu w gospodarce, metod pg). - - zróżnicowane interesy – różne podmioty pg mogą znajdować się pod różnymi wpływami grup interesów (partie polityczne, grupy o charakterze lokalnym, branżowym). 4 definicja polityki gospodarczej – występuje w niemieckich podręcznikach; pg jest to działalność państwa i instytucji spełniających funkcje powierzone przez państwo; która wywiera wpływ, kształtuje system i porządek gospodarczy oraz procesy gospodarowania. Instytucje spełniające funkcje powierzane przez państwo – za takie instytucje uważa się Bank Centralny, samorządy terytorialne oraz tzw. instytucje parafiskalne. Instytucje parafiskalne – np. ZUS, nie są to instytucje fiskalne w pełnym tego słowa znaczeniu (jak np. US, Izba Skarbowa), ale są to instytucje zajmujące się np. ubezpieczeniami społecznymi, różnego rodzaju fundusze celowe na które jest obowiązkowa składka (PFDN). Podmiotem pg co do zasady jest tutaj państwo oraz instytucje spełniające funkcje powierzane przez państwo. Samorządy terytorialne mogą być podmiotem pg. Najistotniejszy w tej definicji jest podział pg na dwa człony – dokonany został ze względu na przedmiot oddziaływania, albo system i porządek gospodarczy, albo procesy gospodarowania. W zależności od tego, co jest tym przedmiotem oddziaływania, wyróżnia się politykę kształtującą system i porządek gospodarczy – politykę systemową i politykę kształtującą przebieg procesów gospodarczych – politykę procesową. Jeśli dokonuje się takiego podziału, to należy go uzasadnić. Przyczyny uzasadniające dokonanie takiego podziału: 1. 1. odmienność, inny charakter celów 2. 2. odmienność środków stosowanych w tych politykach. Środki w polityce systemowej - to powszechnie obowiązujące, względnie trwałe normy prawne regulujące zachowanie układów gospodarczych, podmiotów pg a także tworzących organizacyjne podstawy gospodarki narodowej. Jeśli mówimy, że są to normy względnie trwałe, to znaczy, ze są to ustawy istotne ze względu gospodarczego. Przykładowa lista norm wskazujących na typowe środki polityki systemowej to: normy regulujące współdziałanie układów (w Polsce KC, kodeks spółek handlowych, KP), normy regulujące prowadzenie działalności gospodarczej (ustawa o działalności gospodarczej, normy regulujące prowadzeni działalności gospodarczej przez przedsiębiorstwo o kapitale pochodzenia zagranicznego; prowadzenie działalności przez przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, fundacje itd.). ustawa o fundamentalnym znaczeniu dla całej gospodarki będzie ustawa o rachunkowości. Dalsza grupa ustaw będą ustawy podatkowe – szczególnie ustawy regulujące powstawanie i wygasanie obowiązków podatkowych, ustawy o podatkach (rolnym, od osób fizycznych), gospodarka rynkowa opiera się na mechanizmie konkurencji -> ustawy regulujące konkurencję (ustawodawstwo antymonopolowe i ustawodawstwo zakazujące konkurencji nieuczciwej), ustawodawstwo bankowe, ubezpieczeniowe (ubezpieczenia społeczne, osobowe, majątkowe); prawo regulujące obrót papierami wartościowymi, funkcjonowanie giełdy, normy regulujące funkcjonowanie związków zawodowych. Są to typowe środki regulujące w polityce systemowej. Nie ma norm prawnych w ogóle nie zmienianych. Normy powinny być zmieniane rzadko, normy tworzą instytucjonalne działanie układów gospodarczych, dlatego tak ważna jest stabilizacja warunków działania. Im bardziej niestabilne są te warunki, tym mniejsza chęć podejmowania inwestycji, które decydują o rozwoju gospodarczym. Brak stabilności zniechęca kapitał zagraniczny do podejmowania inwestycji (kapitał zagraniczny oczekuje wtedy większych zysków w ramach rekompensaty). Postulat stabilności jest niemożliwy w okresie transformacji systemowej, ponieważ transformacja polega właśnie na zmianie norm prawnych, ustawodawczych, odbywa się to drobnymi krokami, nie za pomocą jednego aktu. W związku z tym, te zmiany istnieją permanentnie. Do tego dochodzą także zmiany rządów. Jest to swego rodzaju cena jaką płaci gospodarka za przejście z systemu nakazowo-rozdzielczego do rynkowego. Instrumenty polityki procesowej – środki cechujące się znacznie większą zmiennością. Będą to normy prawne na ogół mające charakter rozporządzeń wykonawczych, parametry ekonomiczne, przedsięwzięcia władz publicznych, umowy, instrumenty o charakterze informacyjnym. 3. 3. zróżnicowanie poglądów na temat roli państwa w gospodarce. Prowadzenie polityki systemowej przez państwo jest akceptowane w zasadzie przez wszystkie szkoły polityczne i ekonomiczne. Powszechnie akceptowany jest obowiązek państwa do stworzenia i przestrzegania porządku gospodarczego. Obowiązkiem państwa jest prowadzenie polityki systemowej. Różnice zdań dotyczą polityki procesowej – klasyczna ekonomia angielska i współczesny liberalizm ortodoksyjny uważa, że państwo nie powinno prowadzić polityki procesowej. Istnieją duże różnice pomiędzy przedstawicielami orientacji interwencyjnej a liberalizmu. Zwolennicy liberalizmu uważają, że wszelka ingerencja państwa powoduje zakłócenia w gospodarce. Natomiast zwolennicy interwencjonalizmu państwowego przyjmują odwrotne stanowisko – że proces rynkowy nie jest doskonały. POLITYKA SYSTEMOWA Porządek gospodarczy – zbór norm prawnych, etycznych i zwyczajowych, regulujących zachowanie układów gospodarczych i podmiotów pg. Jest to porządek gospodarczy w znaczeniu szerokim. Przez porządek gospodarczy w znaczeniu wąskim rozumiemy tylko normy prawne. To rozróżnienie porządku gospodarczego na wąski i szeroki ma uzasadnienie: Władza publiczna może kształtować tylko normy prawne w znaczeniu wąskim. Normy prawne, etyczne i zwyczajowe są poza jej kontrolą. Przebieg transformacji systemowej zależy nie tylko od postawy władz publicznych (ich umiejętności w zakresie kształtowania norm prawnych), przebieg tej transformacji zależy także od całego społeczeństwa – zmiany mentalności, postaw, zachowań nieregulowanych przez państwo. Sprawia to, że proces transformacji jest procesem długotrwałym i stosunkowo najprościej jest zmienić normy prawne. System gospodarczy – sieć powiązań między układami gospodarczymi i podmiotami pg. Można wyróżnić dwa człony: - - podsystem planowania i koordynacji - - podsystem motywacji i kontroli podsystem planowania – przyjęty w danej gospodarce system planowania, odzwierciedla istotne elementy systemu gospodarczego. Cecha planowania w gospodarce rynkowej jest to, że nie ma tutaj obowiązku formalnego planowania, nie ma obowiązku przekazywania planu między układami. Tylko w jednym wypadku powstaje swoista hierarchia planów – gdy istnieją przedsiębiorstwa powiązane kapitałowo (spółka matka wobec spółek córek). Suma planów poszczególnych układów nie składa się na łączny plan. Sumowanie planów jest charakterystyczne dla systemu nakazowo-rozdzielczego, dla całej gospodarki narodowej. Tutaj istnieje obowiązek planowania. Każdy układ nie sporządzał tam planu dla siebie, tylko dla władzy centralnej. W systemie nakazowo-rynkowym mechanizm planowania polegał na sporządzeniu wytycznych: centralnych dla ministerstw, z ministerstw do zjednoczenia, potem do zakładów, przedsiębiorstw. Z systemem planowania powiązany jest ściśle proces koordynacji – układy współdziałają, koordynują swoje działania. Objawem pełnej koordynacji byłby stan idealnej równowagi pomiędzy podażą i popytem (wszystkie wytworzone produkty znajdują nabywców, popyt jest zapewniony, wszystkie zasoby zostaną zatrudnione, popyt na zasoby jest zapewniony). Taki stan jest niemożliwy do osiągnięcia. W gospodarce rynkowej mamy do czynienia z tzw. koordynacją ex-post – najpierw podejmowane są decyzje produkcyjne, a dopiero potem, na rynku, następuje proces koordynacji; jest tutaj charakterystyczna sytuacja, że występuje nadwyżka podaży nad popytem. Proces koordynowania w gospodarce rynkowej nie jest procesem idealnym. Koordynacja ex-ante – najpierw skoordynowanie działań, a dopiero potem podejmowanie decyzji produkcyjnych – występuję w systemie nakazowo-rozdzielczym. Nie ma idealnego systemu planowania i koordynacji, istnieje tylko możliwość wyboru pomiędzy systemami niedoskonałymi. Podsystem motywacji i kontroli – w każdym systemie gospodarczym układy muszą być w jakiś sposób motywowane do działania. W systemie nakazowo-rozdzielczym podstawową motywacją działania był przymus. W warunkach gospodarki rynkowej przyjmuje się, że podstawą motywująca układy jest dążenie do osiągnięcia indywidualnych korzyści (zysk, dochód). W gospodarce rynkowej obok indywidualnych korzyści funkcjonują również inne motywy działania, jak np. motywy o charakterze społecznym, religijnym czy patriotycznym. Kontrola – w każdym systemie gospodarczym musi istnieć aparat który kontroluje zachowanie układów, czy są to działania zgodne z prawem i czy nie są to działania niepożądane. Można wyróżnić dwa rodzaje instytucji zajmujących się kontrolą: - - instytucje, których jedyną funkcją jest kontrola (już w nazwie jest kontrola, inspekcja, np. NUK, UKS) - - instytucje, których funkcja podstawowa jest inna (nie kontrola) natomiast warunkiem prawidłowego spełniania funkcji podstawowej jest funkcja kontroli (ZUS, US) cechy charakteryzujące system gospodarczy: każdy system gospodarczy można scharakteryzować podając różne cechy 1. liczba szczebli kierowniczych w danym systemie – pojęcie systemów czystych (idealnych), system doskonale zdecentralizowany (bez jakiejkolwiek ingerencji państwa) i system skrajnie scentralizowany (cała gospodarka jest podporządkowana państwu). Cechą systemu doskonale zdecentralizowanego jest to, że jest tam tylko 1 szczebel decyzyjny – układy elementarne, nie ma hierarchii kierowania, nie ma żadnej władzy centralnej. Cechą układu skrajnie scentralizowanego jest to, że są tylko dwa szczeble decyzyjne – władza centralna której przyporządkowane są układy elementarne. Systemy te w rzeczywistości nie funkcjonują. Występują tylko systemy realne, gdzie szczebli kierowniczych jest wiele (np. w systemie nakazowo-rozdzielczym – 5 szczebli). Wraz z rozwojem gospodarczym występuje tendencja do rozwoju hierarchii wieloszczeblowej. 2. 2. liczba niezależnych kierownictw na danym szczeblu – ta cecha odzwierciedla stopień monopolizacji gospodarki, wiąże się z wielkością układów. Inaczej podchodzi się do wielkości układów w poszczególnych gospodarkach: w rynkowej – preferuje się układy małe i średnie (lepiej funkcjonuje mechanizm konkurencji, parametry ekonomiczne są skuteczniejszym narzędziem w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw aniżeli do przedsiębiorstw dużych). W systemie nakazowo-rozdzielczym nie funkcjonuje mechanizm konkurencji, podstawowe narzędzie kierowania to nakaz adresowany do konkretnego układu; ze względu na rozpiętość kierowania, władza państwowa preferowała przedsiębiorstwa duże. System kierowania wpływa automatycznie na liczbę przedsiębiorstw, układów. Ten proces miał konsekwencje w rozpoczęciu transformacji – gospodarka była bardzo silnie zmonopolizowana. 3. 3. rozkład uprawnień decyzyjnych między szczeblami – zasadnicze znaczenie ma tutaj zakres uprawnień decyzyjnych szczebla centralnego. Czy szczebel centralny ma prawo podejmować decyzje inwestycyjne i na temat tego co i jak wytwarzać, czy też decyzje takie są podejmowane w układach gospodarczych. Jeżeli o eksploatacji i alokacji zasobów decyduje władza państwowa, to mamy do czynienia z systemem nakazowo-rozdzielczym. Jeżeli decyzje podejmują układy gospodarcze (na podstawie sygnałów rynkowych), mamy gospodarkę rynkową. Czynniki wpływające na wybór systemu gospodarczego: Decyzja na temat tego wyboru odbywa się na dwóch płaszczyznach: I – podstawowa decyzja podejmowana przez przedsiębiorstwa (gospodarka rynkowa) czy przez władze państwowe (gospodarka nakazowo-rozdzielcza). Ale nie ma jednego systemu, te systemy się zmieniają, ulegają przemianom. II – wybór konkretnego wariantu: gospodarki rynkowej czy nakazowo-rozdzielczej. W gospodarce rynkowej – partie liberalne, socjaldemokratyczne. Jeżeli następują zmiany z gospodarki rynkowej na gospodarkę nakazowo-rozdzielczą bądź odwrotnie, mówimy o transformacji systemu. Czynniki które wpływają na wybór, kształt systemu gospodarczego: 1. 1. charakter własności środków produkcji pomijając własność spółdzielczą, można przyjąć, że są 2 formy własności – państwowa i prywatna. Jaki jest związek pomiędzy systemem gospodarczym a charakterem własności? Istnieje błędne pojęcie, że jeśli w gospodarce dominuje prywatna własność, to mamy do czynienia z gospodarką rynkową, a własność państwowa, to z systemem nakazowo-rozdzielczym. W gospodarce dominuje własność prywatna – to system gospodarczy może być tylko jeden – gospodarka rynkowa. Z prawa własności wynika, że tylko właściciel produkcji i kapitału ma prawo podejmować decyzje o jego zainwestowaniu, kierunku. Jeśli w gospodarce dominuje własność prywatna, nie może być systemu nakazowo-rozdzielczego, ponieważ państwo nie będąc właścicielem tych środków, nie może podejmować decyzji dotyczących alokacji i eksploatacji. Musi to być gospodarka rynkowa. W gospodarce dominuje własność państwowa – jeśli państwo jest właścicielem środków produkcji, ma prawo do podejmowania decyzji dotyczących alokacji i eksploatacji zasobów. Ma takie prawo, ale nie obowiązek. Może to być system nakazowo-rozdzielczy, ale może być również gospodarka rynkowa – gdy państwo nie korzysta z prawa, tylko przekazuje te prawa niższym szczeblom, np. przedsiębiorstwom. Przedsiębiorstwa dokonują tego pod wpływem rynku. Państwo ma możliwość wyboru systemu gospodarczego – gospodarkę nakazowo-rozdzielczą albo rynkową. Charakter systemu gospodarczego nie jest tutaj zdeterminowany. Ostatni rok w Polsce systemu nakazowo-rozdzielczego to 1989 rok, tak więc przynajmniej przez 5 lat mieliśmy do czynienia z taką sytuacją – przewaga własności państwowej i gospodarka rynkowa. W praktyce sytuacja taka miała miejsce w krajach ex-socjalistycznych, czy w latach 40-tych, gdzie proces przebiegał w drugą stronę. Wniosek: System cechujący się państwowa własnością produkcji i jednocześnie gospodarką rynkową to system, który występuje zawsze w czasie procesów transformacji systemów gospodarki – obojętnie w którą stronę. Czy tego rodzaju system funkcjonował w gospodarce ustabilizowanej? Jedynym ewidentnym przykładem była Jugosławia przez okres 40 lat (50 – 90). Jugosławia była państwem komunistycznym, natomiast nie miała gospodarki nakazowo-rozdzielczej, władza państwowa przekazała swe uprawnienia przedsiębiorstwom, a dokładnie samorządom pracowniczym. W Polsce model jugosłowiański był lansowany dwukrotnie – w latach 50’ (planowanie reform) – powołano samorządy pracownicze, ale nie miały one takich uprawnień. Po raz drugi – przed stanem wojennym – przede wszystkim dlatego, że chciano odebrać PZPR kierowanie gospodarką. Obiektywnie chcąc ocenić gospodarkę Jugosławii – system nie okazał się gospodarka efektywną, był bardziej efektywny niż w innych krajach socjalistycznych, ale mniej niż w krajach kapitalistycznych. Największym problemem była ogromna stopa inflacji. 2. poziom rozwoju czynników produkcji /sił wytwórczych - - poziom kwalifikacji ludzi który znajduje wyraz w ich umiejętnościach w zakresie produkcji - - stosowane techniki wytwarzania (plus poziom urządzeń, maszyn) - - poziom wyposażenia infrastrukturalnego (edukacji, ochrony zdrowia itp.) - - stopień podziału pracy – dwojako – w odniesieniu do sfery produkcji dóbr materialnych – stopień podziału pracy znajduje wyraz w ilości faz wytwórczych które przechodzi surowiec od momentu pozyskania go w przyrodzie aż do momentu dostarczenia go do końcowego odbiorcy (konsument i inwestor). W gospodarce najbardziej prymitywnej w ogóle nie ma podziału pracy – produkt pozyskany w przyrodzie natychmiast ulega skonsumowaniu. Im bardziej rozwinięta gospodarka, tym bardziej wydłuża się cykl faz przetwórczych. Stopień podziału pracy znajduje również wyraz w stopniu zróżnicowania oferowanych w gospodarce usług. Kwalifikacje, infrastruktura, podział pracy, stosowanie techniki – to świadectwa rozwoju gospodarczego. 3. uwarunkowania o charakterze kulturowym, w szczególności dwie rzeczy: - - dominujące w danym państwie religie - - pewien charakterystyczny w danym państwie zbiór cech, postaw, czyli charakter narodowy. Różne relacje między państwem a kościołem. Państwa o najwyższym rozwoju gospodarczym to państwa, gdzie religią dominującą jest protestantyzm. 4. uwarunkowania o charakterze doktrynalnym (wyznawana doktryna ekonomiczna) – będzie miał wpływ na płaszczyźnie I tylko wtedy, gdy będzie dominowała gospodarka nakazowo-rozdzielcza. W każdym przypadku będzie jednak decydował na płaszczyźnie II. POLITYKA PROCESOWA Polityka procesowa znajduje wyraz w planach gospodarczych i w działalności interwencyjnej. W polityce procesowej wyróżnić można pewne fazy: 1. faza formułowania alternatyw, zwana fazą planistyczną – w tej fazie sporządza się, opracowuje diagnozy, efektem końcowym tej fazy są alternatywne programy. 2. faza decyzyjna – następuje tutaj wybór jednego z alternatywnych programów, podejmowane są decyzje o tym, który program będzie realizowany 3. faza realizacyjna – następuje uruchomienie środków przewidzianych w programie. 4. faza oceny i kontroli - rozpoczyna się równocześnie z fazą 3 – następuje porównanie stanu lub stanów które zamierzaliśmy osiągnąć z tymi, które faktycznie zostały osiągnięte. Tego rodzaju ocena i kontrola nie powinna nastąpić po zakończeniu realizacji, powinny trwać permanentnie w czasie trwania realizacji. Jeżeli w trakcie realizacji programu mamy porównywać stan planowany ze stanem osiągniętym to nie możemy ustalać celów dopiero w ostatnim cyklu. Cele powinny być ustalone także dla wybranych momentów czasowych w trakcie realizacji. Jeżeli są odchylenia między planem a realizacją, zachodzi potrzeba podjęcia działań interwencyjnych. Interwencji mogą wymagać zarówno odchylenia in plus jak i in minus. Interwencje korzystne w jednym miejscu, w innym są negatywne. Działalność interwencyjna – ogólnie to całokształt oddziaływania państwa na gospodarkę. Jako element polityki procesowej – w węższym znaczeniu: zmiana stosowanych środków polityki gospodarczej w trakcie realizacji programu. Na skutek odchyleń między planem a realizacją. Faza formułowania alternatyw 1. formułowanie diagnozy Co jest przedmiotem diagnozy w polityce gospodarczej? – ogólnie – problemy, które stoją przed polityką gospodarczą. Opracowanie diagnozy wymaga: 1. 1. dostarczania możliwie pełnych i uporządkowanych informacji o stanie tego wycinka rzeczywistości który ma podlegać oddziaływaniu państwa. Wymaga również udzielenia odpowiedzi na pytanie jaki jest pożądany stan tego wycinka rzeczywistości i jeśli mamy stan istniejący, to możemy określić różnicę między stanem istniejącym a pożądanym. Formułowanie diagnozy nie polega wyłącznie na opisie pewnych faktów, ale należy również wskazać przyczyny tych różnic między stanem istniejącym a pożądanym, jak też tła i współzależności. Diagnoza obok elementów opisowych, opisujących rzeczywistość, powinna również zawierać elementy objaśniające ta rzeczywistość. 2. 2. określenie możliwości działania polityki gospodarczej w konkretnych warunkach społecznych, politycznych i ekonomicznych. Przedmiotem diagnozy nie jest odpowiedź na pytanie, jakimi środkami teoretycznie dysponuje polityka gospodarcza, ale jakie środki naprawdę w konkretnym momencie mogą być wykorzystane. Tutaj bardzo istotny jest czas – diagnoza dotyczy czasu teraźniejszego bądź przeszłego, a prognoza czasu przyszłego. W praktyce diagnoza dotyczy czasu, który był, przeszłości. Prognozy – prognozujemy te zjawiska, na które podmiot polityki nie ma wpływu i zjawiska, które są przedmiotem decyzji – gdy podmiot ma na nie wpływ. Ale interesują nas jedynie te zjawiska, na które podmiot nie ma wpływu. Typy prognoz: prognozy wartości danych – albo inaczej prognozy warunków działania. Są to wartości dane, na które nie ma wpływu. Typowa prognoza to prognoza demograficzna. Podmiot polityki nie ma większego wpływu na demografię. Znaczenie zjawiska demografii dla polityki gospodarczej – od liczby ludności zależy popyt na produkty i usługi, zróżnicowany ze względu na wiek. Znaczna część tych usług to usługi finansowane bądź dofinansowywane przez państwo. Liczba ludności to zasób, którym dysponuje gospodarka, ale to również popyt. Problem – zapewnienie miejsc pracy. W państwach demokratycznych istnieje swoboda miejsca zamieszkania umożliwiająca procesy migracyjne. Wahania w tempie przyrostu demograficznego (niż i wyż demograficzny). Zmienność obciążeń ludności zawodowo czynnej itp. prognoza sytuacji gospodarczej – p. ma wpływ, ale jest to wpływ ograniczony, nie jest on zbyt wielki. Istotne ze względu na stopę bezrobocia, inflacji, wydatków budżetowych i kształtowania infrastruktury zagranicą. Należy więc przygotowywać prognozy nie tylko dla Polski ale też dla innych krajów, z którymi współpracujemy. Przedmiotem prognozy może być również kształtowanie cen produktów na rynku światowym (np. ceny ropy naftowej), kursy walut. Prognoza postępu technicznego (prognoza rozwoju nauki i techniki). Technika wytwarzania z punktu widzenia ekonomicznego znajduje wyraz w tzw. technicznych współczynnikach produkcji. Typowym takim współczynnikiem będzie współczynnik materiałochłonności Aij. Współczynnik mówi o tym, ile trzeba zużyć produktu rodzaju i na wytworzenie jednostki produktu materiału j. Postęp polega na tym, że takie współczynniki ulegają obniżeniu. Pozytywny i negatywny efekt postępu technicznego. Z punktu widzenia gospodarki narodowej jest bardzo ważne, aby przewidzieć postęp techniczny. Takim analogicznym współczynnikiem niezmiernie ważnym dla polityki gospodarczej jest współczynnik aijr1 zwany współczynnikiem importochłonności – mówi o tym, ile trzeba zużyć jednostek produktu importowanego na wytworzenie jednostki produktu krajowego. Innym niezmiernie ważnym współczynnikiem jest współczynnik pracochłonności lij – ile trzeba zużyć zasobu pracy i na wytworzenie jednostki rodzaju j. Współczynnik ten ulega obniżeniu. Postęp techniczny czasami znajduje również wyraz w tym, że potrzeby w wyniku postępu technicznego zaczynają być zaspokajane przez zupełnie nowe gałęzie, branże przemysłu, poza tradycyjnymi (np. zegarki mechaniczne i elektroniczne). Prognozy drugiego rodzaju to prognozy położenia, sytuacji. Występują po sporządzeniu prognoz I rodzaju. Sporządza się je przy założeniach: Założenie I: - wartości dane będą kształtować się w przyszłości tak, jak to zostało ustalone w prognozach wartości danych. Założenie II: - dotychczas stosowane środki polityki gospodarczej nie ulegną zmianie. Prognoza położenia odpowiada na pytanie, jaki osiągniemy w przyszłości stopień realizacji celów, jeśli w nowych warunkach będziemy kontynuować dotychczasowa politykę. Dlaczego sporządza się taką prognozę? Cele zrealizowane polityki gospodarczej są funkcją dwóch zbiorów zmiennych – wartości dane (nie ma wpływu) i środki realizacji (ma wpływ). C = f (Wd, Śr) Jak wpłyną nowe warunki działania na stopień realizacji celów? Musimy założyć, że Śr = const. Proces położenia to nie jest proces który powinno się sprawdzić. Spełnia funkcje ostrzegawcze, wskazuje na problemy, które się pojawią jeśli będzie kontynuowana dana polityka. Prognoza środków (możliwości) polityki gospodarczej - dotychczasowa polityka gospodarcza może być kontynuowana tylko wtedy, jeśli jednocześnie spełnione są dwa warunki: 1. 1. stopień realizacji celów wynikający z prognozy położenia nas zadowala 2. 2. z prognozy środków wynika, że posiadamy dostateczne środki do kontynuacji dotychczasowej polityki. Jeśli którykolwiek z tych warunków nie jest spełniony, to automatycznie zachodzi konieczność opracowania alternatywnych programów, nowej polityki. Zanim zostanie podjęta decyzja o wyborze programu, następuje IV rodzaj prognozy – prognoza następstw. Prognoza następstw wdrożenia określonego programu. Prognoz następstw musi być tyle, ile jest alternatywnych programów. Przez analogię do prognozy położenia, założeniami są: 1. 1. wartości dane kształtować się będą tak, jak to zostało sformułowane w prognozie wartości danych 2. 2. użyte zostaną środki przewidziane w danym programie alternatywnym. Prognoza następstw odpowiada na pytanie: jaki osiągniemy stopień realizacji celów w polityce gospodarczej, jeśli wdrożymy dany program. Nie mamy tutaj założenia o stałości środków – różnica między prognozą położenia a prognozą następstw. Prognozy następstw stanowią ostateczną przesłankę wdrożenia danego programu. Podmiot może się tutaj znaleźć w trzech sytuacjach: 1. 1. jest tylko jeden program, przy którym możemy osiągnąć dane cele 2. 2. są minimum 2 programy pozwalające oczekiwać, że osiągniemy założone cele 3. 3. występuje wiele programów ale żaden nie daje szansy osiągnięcia celów – wtedy podmiot: - - staje na stanowisku, że cele są realistyczne, ale trzeba poszukać nowych środków potrzebnych do osiągnięcia celów - - podmiot polityki dochodzi do wniosku, że w danych warunkach nie jest w stanie osiągnąć zamierzonego celu – trzeba zmienić i środki i cele. Czym takie prognozy mogą się różnić? 1. stopniem realizacji różnych celów (musi być jednocześnie realizowanych wiele celów) cele A B C D E I 10 9 10 9 9 47 II 9 10 10 9 9 47 stopień realizacji globalnie jest identyczny, ale w programie I jest większa realizacja celu A. 2. 2. stosowanymi środkami (cele osiągane są za pomocą różnych środków) 3. 3. tempem osiągania celów poziom realizacji celów I II program Czas t W dyskusyjnej sytuacji o doborze programu będą decydować kryteria o charakterze politycznym (powyższy rysunek – np. moment wyborów parlamentarnych, dla partii rządzącej czy opozycyjnej). Jeśli program zostanie wybrany, to w