Literatura jest zwierciadłem, w którym można
obejrzeć własną twarz. Nie zawsze mówi ono prawdę, czasem gloryfikuje, niekiedy
zniekształca. Portret Polaków stał się tematem wielu wypowiedzi literackich
epoki romantyzmu.
Wizerunek Polaków i ich postawy zostały ukazane
przez Adama Mickiewicza w III cz. Dziadów. Większość to męczennicy, których
cierpienia autor przedstawił analogicznie do męki Chrystusa. Młodzież wileńska,
będąca jak wewnętrzna lawa, której sto lat nie wyziębi, przepełniona jest
patriotyzmem i zaangażowana w sprawy narodowe.
Tomasz Zan, jeden z jej przedstawicieli, chce
całą winę skierować na siebie. Jego przyjaciel Frejend mówi, że dałby się
powiesić, żeby tacy ludzie jak Tomasz mogli żyć choć chwilę dłużej. Janczewski,
mimo cierpienia i bólu, zachowuje trzeźwość umysłu i głęboki patriotyzm. Stojąc
w odjeżdżającej na Sybir kibitce, woła:
Jeszcze Polska nie zginęła. Na uwagę zasługują:
Ciechowski, Wasilewski i syn pani Rollison, który, choć został dotkliwie
pobity, nie wydał swoich współtowarzyszy. Młodzież polska ukazana w utworze to
przecież autentyczni koledzy Adama Mickiewicza z Uniwersytetu Wileńskiego,
więzieni w roku 1823 za winy nie popełnione.
Autor ukazuje jednak i zdrajców, którzy donosili
na rodaków i wysługiwali się senatorowi Nowosilcowowi. Profesorowie doktor Becú
i Pelikan mieli na uwadze tylko własne kariery i korzyści i dlatego
współpracowali z zaborcą. Jeden z nich ginie rażony piorunem, ukarany za winy,
które popełnił. Oni również są postaciami autentycznymi. Świadczy to o tym, że
Dziady są utworem dokumentalnym, a więc obraz Polaków jest tu ukazany
prawdziwie. Wśród Polaków dostrzegamy i takich, którzy bawią się, nie dbając o
losy kraju, w tym czasie, kiedy ich współrodacy są męczeni. Należą do nich
urzędnicy, oficerowie, literaci spędzający beztrosko czas w salonie
warszawskim. Dyskutują o własnych karierach
i balach urządzanych przez Nowosilcowa. Piotr
Wysocki, działacz powstania, tak ich charakteryzuje:
Nasz naród
jak lawa, z wierzchu zimna
i twarda,
sucha i plugawa...
Są więc oni ludźmi bezwartościowymi, cechuje ich
oziębłość i oschłość uczuć.
Niepełny byłby obraz społeczeństwa polskiego bez
sylwetek wybitnych Polaków. Postacie te były nieco wyidealizowane przez narodowych
poetów i stanowiły pewne wzorce do naśladowania. Konrad, główny bohater utworu,
zrywa z rolą tragicznego kochanka Gustawa i staje do walki
narodowowyzwoleńczej. Jest poetą, wielkim indywidualistą, który dostrzega
cierpienia swojego narodu.
Polacy z III cz. Dziadów reprezentują zarówno
trwałe i cenne wartości swojego narodu, jak i to, co w nim jest zepsute i
fałszywe. Jednak dzięki scenie Widzenie księdza Piotra wiemy już, że dla Adama Mickiewicza stanowili
oni naród przez Boga wybrany, przeznaczony do wielkich celów. Wpływało to z
pewnością na charakterystykę poszczególnych postaci.
W dramacie Juliusza Słowackiego Kordian autor
podkreśla negatywne cechy narodu polskiego doby listopadowej. Czytelnik
dowiaduje się z utworu o reakcji Polaków na objęcie tronu polskiego przez cara.
Prości ludzie wyczuwali zagrożenie, ale nie potrafili przeciwstawić się
wrogiemu władcy. Dowcipkowali tylko i drwili
po cichu. Kiedy car przejeżdżał obok tłumu, ten
zachował pełne
grozy milczenie.
Arystokrację cechował serwilizm, była
zafascynowana potęgą cara i nie rozumiała, że ten akt jest klęską dla narodu.
Polacy, którzy myślą o podjęciu działań
politycznych, nie wykazują jednomyślności. Część z nich spisek traktowała jako
niemoralny, zaś inni – szlachetni rewolucjoniści – chętni byli oddać życie w
samotnej walce o wolność. Główny bohater dramatu, Kordian, to człowiek
wyidealizowany, o skomplikowanej osobowości, wrażliwy. Podejmuje on sam
rozpaczliwą próbę uratowania Ojczyzny
i chce dokonać zamachu na koronującego się w Warszawie
cara. Strach i Imaginacja przeszkadzają mu jednak w wykonaniu tego zamierzenia
i Kordian oczekuje na karę śmierci. Mimo błędów, które popełnia, jest więc
jednostką szlachetną i sam ocenia się w następujący sposób:
Każdy
człowiek, który się poświęca
Za wolność
– jest... nowym Boga tworem...
Polacy przedstawieni więc zostali w Kordianie
również z dużą dozą realizmu. Słowacki nie bał się spojrzeć na nich krytycznie,
ale potrafił również ocenić męstwo, odwagę i poświęcenie dla Ojczyzny.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jest dokładnym
studium Polaków z końca XVIII i początku XIX wieku. Mickiewicz w tym utworze
przedstawił rodaków w sposób realistyczny, idealizując tylko niektóre postacie.
Ukazane są zarówno zalety, jak i wady bohaterów. Miejscem akcji utworu jest
Soplicowo – posiadłość szlacheckiego rodu Sopliców. Autor opisuje codzienne
życie mieszkańców
tego zakątka kraju, stosunek do sąsiadów, a
przede wszystkim do Ojczyzny.
Charakterystyczną cechą szlachty polskiej było
jej przywiązanie do tradycji. Cecha ta przejawiała się chociażby w
przysłowiowej polskiej gościnności. Szlachta często zapraszała się na wspólne
biesiady. Tradycyjny był również sposób ubierania się mieszkańców Soplicowa.
Szlachcic nosił kontusz lub żupan i szablę będącą „duszą” jej właściciela.
Zachowano staropolskie tytuły i godności urzędników państwowych, jak Wojski,
Podkomorzy, Rejent czy Asesor. Charakterystyczna była także hierarchia, jaką
zachowywali uczestnicy polowań lub biesiadnicy podczas wieczerzy. Każdy
wiedział, gdzie według ważności lub wieku ma usiąść.
Wśród szlachty żywa była pamięć o bohaterach
narodowych: Kościuszce czy Jasińskim. Polacy miłowali swój kraj, bo jak
stwierdziła Telimena:
Trzeba
wiedzieć, że to jest Sopliców choroba,
że im
oprócz Ojczyzny nic się nie podoba.
Szlachta, powodowana miłością do Ojczyzny, była
zawsze gotowa o nią walczyć. Nawet kiedy Polacy zbrojnie występowali przeciwko
sobie, w obliczu najazdu obcych, zwaśnione strony jednoczyły się w celu
wspólnej obrony kraju.
Ukazana w utworze szlachta nie była wolna od
wad. Do głównych należały kłótliwość i pieniactwo. Polacy z upodobaniem procesowali
się, nawet jeśli mieli na sprawę wydać fortunę i zakończyć proces po wielu
latach. Zabicie niedźwiedzia także stwarzało okazję do kłótni o najlepszego
uczestnika polowania. Zaściankowy
szlachcic Gerwazy Rębajło stanowi przykład dumy
i pychy sarmackiej. Poróżnił on Hrabiego z Soplicami, aby móc doprowadzić do
przejęcia zamku po Horeszce. Kłótnia ta doprowadziła w końcu do zajazdu na
Soplicowo.
Może to być przykładem powszechnej anarchii i
bezprawia panujących zarówno wśród bogatej, jak i zaściankowej szlachty.
Urządzanie zajazdów na sąsiada w czasie realnego zagrożenia ze strony Rosji
świadczyło o jej lekkomyślności.
Spośród szlachty pełnej wad wyróżniły się
jednostki wybitne, mające pozytywny wpływ na otoczenie. Taką osobą był Jacek
Soplica, wcześniej zabijaka, utracjusz i pieniacz, później bohaterski
emisariusz – ksiądz Robak. Za sprawą swoich czynów, stał się powszechnie znanym
i szanowanym obywatelem – patriotą.
Inną indywidualnością był stary Maciej
Dobrzyński, zwany Kurkiem na kościele. Ten godny zaufania, mądry i rozważny
człowiek zawsze był tam, gdzie toczyła się walka o wolność. Wsławił się jako
uczestnik powstań narodowych. Ideałem świata był dla niego zaścianek, w którym
nic się nie zmienia. Był więc, podobnie
jak Sędzia Soplica, tradycjonalistą, dbającym o
zachowanie dawnych obyczajów i narodowych wartości.
Uzupełnieniem obrazu Polaków są emigranci,
bohaterowie „Epilogu” Pana Tadeusza. To
ludzie pełni żalu po utracie Ojczyzny, którzy z czasem utracili nadzieję na
odzyskanie przez Polskę niepodległości. Właśnie „ku pokrzepieniu ich serc”
napisał Mickiewicz swoją epopeję i dlatego nieco wyidealizował obraz kraju i
niektórych rodaków.
Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki tworzyli w
czasie, kiedy Polski nie było na mapach Europy. Mimo to istniał naród – jego
kultura i tradycja. Na podstawie własnych wspomnień i spostrzeżeń poeci
portretowali zwykłych ludzi i narodowych bohaterów, takich jak Konrad lub
Kordian. Jednostki te miały stanowić przykład dla przyszłych wyzwolicieli
narodu polskiego.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach