Odzwierciedlenie programu Pozytywizmu warszawskiego w literaturze epoki i sądy pisarzy o jego realizacji

Twórcy pozytywizmu warszawskiego to Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa. Program ten był lansowany w "młodej prasie" tj : "Niwa", "Prawda", "Przegląd tygodniowy".Chciano wypracować nowoczesny model narodu, wierzyli w naukę i pracę, nawiązywali do tradycji wybierając z niej to co najlepsze. Byli bezinteresowni, odważni i bezkompromisowi. Ich program to : praca organiczna, praca u podstaw, kult wiedzy nauki i techniki, emancypacja kobiet. Program literacki pozytywizmu zakładał odrzucenie fantastyki na rzecz rozumu, literatura miała być oparta na ścisłej obserwacji, artysta miał przed sobą cele społeczne. Program pozytywistyczny przedstawił koncepcję pisarza-uczonego, który podobnie jak w romantyźmiemiał być przywódcą, lecz kierować się nie natchnieniem lecz rzetelną wiedzą. W programie nie było miejsca na powieść historyczną. Jak się jednak okazuje realizacja tak ambitnego programu nie była łatwa, co ukazuje Sienkiewicz w "Szkicach węglem". Przedstawia zacofanie, brak pracy u podstaw i pomocy dla ludu. Przedstawiciel inteligencji Zołzikiewicz miast propagować pozytywistyczne wartości okazuje się być egoistą obojętnym na krzywdę, łapówkarzem i szantarzystą. Również w "Potopie" pisarz odchodzi od ideałów pozytywistycznych (np : nie było w programie miejsca na powieść historyczną), przejaskrawia wydarzeń, miesza fikcjię i fakty historyczne, jego wizja historyczna jest jednostronna, decydującą rolę mają bohaterowie fikcyjni, powiela znane konstrukcje fabularne.

Także "Lalka" jest powieścią o klęsce pozytywizmu. Prus oskarża w niej społeczeństwo, które nie potrafiło zerwać z feudalizmem, konwenansami i wszelkim zacofaniem. Jest to powieść o straconych złudzeniach pozytywistów.