Rycerstwo jako stan uksztaltowalo sie w epoce sredniowiecza. Byla to elitarna warstwa spoleczenstwa feudalnego , która wytworzyla swoisty styl zycia, etyke i ceremonial. Mianem rycerza mozemy jednak okreslic bohaterów literackich innych epok odznaczajacych sie w sposób szczególny odwaga, honorem, lojalnoscia, poswieceniem dla sprawy i dla swojego wladcy, stawiajacych wyzej nad wlasne zycie walke o wyznawane idealy. Mozna z powodzeniem uzyc slowa rycerstwo w znaczeniu stylu zycia, praktykowanego przez ludzi róznych epok – od starozytnosci do czasów wspólczesnych.
Pierwsi rycerze w literaturze pojawili sie wraz z jej powstaniem. Juz w starozytnosci mnóstwo bylo wzmianek o dzielnych wojownikach i rycerzach takich jak Herakles, Achilles, Hektor czy Ajaks. Nie wszyscy oni jednak swym postepowaniem zasluzyli na okreslenie ich jako „rycerzy bez skazy”. Jednym z takich niedoszlych rycerzy byl wspanialy wojownik Achilles. Pomimo iz doskonale walczyl i szanowal swoich bogów to daleko mu bylo do idealu. W przystepie pasji byl sklonny do robienia róznych niegodnych rycerza a nawet czlowieka rzeczy. Przykladem moze tutaj byc bestialskie sprofanowanie zwlok Hektora po wygranej walce.
Charakterem zupelnie odwrotnym do charakteru Achillesa jest jednoczesnie jego przeciwnik – Hektor. Byl on najdzielniejszym wojownikiem wsród Trojan a zarazem najwiekszym postrachem Greków. W przeciwienstwie do swego rywala cenil on swoje zycie, i nie odznaczal sie taka brawura jak Achilles, który nad wlasne zycie przedkladal chwale. Na wojnie Hektor zabijal jak kazdy – w koncu to walka byla zasadniczym zadaniem rycerzy – jednak swoim postepowaniem oraz wyznawanymi idealami zapracowal sobie na miano archetypu rycerza bez skazy, powielanego pózniej w kolejnych epokach.
Innym przykladem antycznego idealnego rycerza jest Maximus – bohater filmu „Gladiator” w rezyserii Ridleya Scotta. Tytulowy bohater jest generalem wojsk cesarza rzymskiego Marka Aureliusza. Pewnego dnia powraca on do rodzinnego domu po kolejnej udanej wyprawie wojennej. Zazdrosny o jego wplywy u cesarza, dziedzic tronu, Commodus, zleca egzekucje generala i jego rodziny. Cudem unikajac smierci, Maximus zostaje wziety w niewole i jest szkolony na gladiatora, co przysparza mu rosnaca popularnosc. Wraca do Rzymu, chcac pomscic morderstwo syna i zony. Ginie w wygranej choc nieuczciwej walce z Commodusem jednak po smierci trafia do raju gdzie spotyka swoja uteskniona rodzine. Zostal pochowany z honorami jak król. Chociaz nie byl królem Rzymu to na pewno byl królem ludu.
Maximus byl ucielesnieniem rycerskich cnót. Stawial on nad zycie wyznawane idealy (w swojej ostatniej walce w zyciu pokonuje Commodusa i uwalnia Rzym spod jego dyktatury). Zgodnie z jego credo:
„Nasze czyny za zycia, brzmia echem w wiecznosci\\\"
nie poddaje sie po smierci zony i syna, by zasluzyc swym postepowaniem na spotkanie z nimi w raju.
Mimo iz zaczatki rycerstwa zauwazamy juz w antyku to pojecie to kojarzy nam sie raczej z epoka sredniowiecza. To wtedy uksztaltowalo sie rycerstwo jako stan spoleczny i to wlasnie z tego okresu pochodza najslynniejsze romanse rycerskie takie jak: „Piesn o Rolandzie”, „Opowiesci Okraglego Stolu” oraz „Piesn o Nibelungach”.
Wzorcem parenetycznym dla rycerzy ówczesnego okresu stal sie Roland, bohater jednego z najslynniejszych eposów rycerskich – „Piesn o Rolandzie”. Tytulowy bohater byl hrabia, paladynem króla Karola Wielkiego. Oprócz tego ze byl dzielnym rycerzem i lojalnym poddanym to stal sie takze zagorzalym obronca wiary chrzescijanskiej. Pokonac mozna go bylo praktycznie tylko zdrada. Dla niego podobnie jak dla innych sredniowiecznych rycerzy wazne bylo nie tyle osiagniecie celu – zwyciestwa w walce, ile to jak sie walczylo. Dlatego honor nie pozwolil Rolandowi wezwac pomocy gdy napadl go oddzial Saracenów. Zgodnie z kodeksem rycerskim zachowanie godnosci jest wazniejsze od obrony zycia.
Germanskim odpowiednikiem postaci Rolanda jako rycerza bez skazy, stal sie Zygfryd – bohater eposu „Piesn o Nibelungach” opartego na sagach skandynawskich. Tytulowy bohater oprócz niezwyklej sily posiada takze czarodziejska moc która umozliwia mu miedzy innymi stanie sie niewidzialnym lub odpornosc na ciosy. Zygfryd dzieki swej niezmiernej odwadze oraz walecznosci osiaga cel swojej wyprawy – pokonuje w walce Alberyka i zdobywa skarb Nibelungów, który nastepnie sklada w wianie swej zonie Krymhildzie. Zygfryd podobnie jak inni najswietniejsi rycerze ginie zabity podstepem. Zostaje zamordowany na polowaniu, przez zawistnego o jego chwale Hagena.
Kolejnym utworem przedstawiajacym nam zycie i wyczyny slynnych rycerzy sa „Opowiesci bretonskie” . Jest to zbiór historii inspirowanych dziejami i wierzeniami Celtów, ludu który u schylku okresu starozytnego zostal czesciowo wyparty z wysp brytyjskich i osiedlil sie na pólnocno-zachodnich wybrzezach dzisiejszej Francji. Bohaterem tych piesni stal sie legendarny król Artur, obronca wyspy przed germanskimi zdobywcami z kontynentu. Otaczalo go grono 12 dzielnych rycerzy, zasiadajacych przy slynnym Okraglym Stole symbolizujacym równosc królewskiej druzyny. Najslynniejsi z rycerzy Strzegacych legendarnego Camelotu (siedziby króla Artura) to: Lancelot, Tristan, Lamerok, Galahad, Gawain, Gareth, Palamedes, Kay i Mordred. Jednak mimo ich bohaterskich wyczynów i bardzo duzych rycerskich umiejetnosci nie wszyscy oni zaslugiwali na miano okreslenia ich jako „rycerzy bez skazy i zmazy”.
Mordred – mimo iz byl wspanialym wojownikiem i postrachem potworów, nie byl w stanie oprzec sie zadzy wladzy i zdradzil swego pana przywlaszczajac sobie jego królestwo wraz z królowa.
Lancelot – najdzielniejszy i najslynniejszy z rycerzy Okraglego Stolu. Stal sie wcieleniem idealu sredniowiecznego rycerza bretonskiego. Nie cofa sie przed zadnym upokorzeniem, jezeli tylko tego chce pani jego serca. W koncu jednak jego grzeszna milosc do królowej Guinevry, zony króla Artura - jego pana, powoduje plame na jego honorze. W rezultacie zostaje wygnany z królestwa i obraca sie przeciwko Camelotowi.
Parsifal – wedlug legend, byl jednym z najdzielniejszych uczestników wyprawy po Swiety Graal. Odnalazl on zamek króla Rybaka, w którym znajdowal sie ów kielich. Obok Artura i Lancelota byl jednym z najdzielniejszych rycerzy ówczesnego okresu, stal sie wzorem do nasladowania dla przyszlych pokolen.
Inny bohater legend arturianskich, Tristan, byl podobnie jak kazdy z nich, dzielnym i odwaznym rycerzem oraz wiernym kompanem swego pana króla Marka. Podobnie jednak jak u wielu innych niedoszlych rycerzy bez skazy, tak i u niego, plama na honorze zostala spowodowana przez milosc. Uczucie jakie zywil do Izoldy Zlotowlosej zmusilo go do udania sie na wygnanie i tulaczke po swiecie.
Chociaz kazdy z tych rycerzy dopuscil sie jakiegos wystepku, to wielu z pózniejszych, nie tylko sredniowiecznych, rycerzy bralo bohaterów „Legend arturianskich” za wzory godne nasladowania.
Oprócz legendarnych bohaterów róznych podan i piesni w literaturze i filmie spotykamy równie wielu historycznych, autentycznych rycerzy, cieszacych sie nie mniejsza popularnoscia niz ich legendarni przodkowie.
Najwiekszym historycznym autorytetem rycerskim jest moim zdaniem Pierre Bayard – slynny XV-wieczny dowódca francuski. Wyróznil sie on szczególnym bohaterstwem w kampaniach wloskich Karola VIII. Jego samotna obrona mostu na Garigliano przeciw dwustu Hiszpanom, sprawila, ze przeszedl do historii i legendy jako „Rycerz bez trwogi i skazy” - wcielenie idealu rycerskiego. I chociaz wykazywal niezmierna odwage i poswiecenie dla swojej ojczyzny to jego czyny zostaly spostrzezone jedynie przez kronikarzy oraz wspólczesnych mu, malo znanych twórców.
Walka narodowo-wyzwolencza Szkotów z Anglikami, toczona na przelomie XIII i XIV wieku, zapisala sie w historii, jako jedno z najbardziej dramatycznych i najkrwawszych wydarzen. Motyw ten stal sie potem tematem filmu „Braveheart – Waleczne serce” wyrezyserowanego przez Mela Gibsona. Glównym bohaterem filmu jest Sir William Wallace. Postac historyczna, szkocki patriota i bohater narodowy. Reprezentuje on dosyc popularny schemat bohatera którego mozna zabic, ale w zaden sposób nie mozna zlamac. Po zwyciestwie w bitwie pod Stirling w 1297 r. Zostal obwolany protektorem a nastepnie oswobodzil Szkocje i spustoszyl kilka angielskich hrabstw. Po klesce jego wojsk pod Falkirk szukal pomocy u króla Francji Filipa Pieknego. Rok pózniej wznowil walke i wywalczyl niepodleglosc Szkocji. Pojmany w Londynie, zostal nastepnie stracony. Zginal w meczarniach gdyz nie chcial splamic swego honoru, nie dal sie upokorzyc swemu oprawcy.
Jednym z licznych polskich reprezentantów szlachetnego rycerstwa jest, swego czasu bardzo oslawiony w Polsce i na swiecie, Zawisza Czarny, który stal sie autorytetem dla wielu polskich zolnierzy. „Rycerz bez skazy i zmazy” bo tak go wtedy okreslano, byl dla swych nastepców wzorem cnót rycerskich, którego prawosc weszla nawet w przyslowie: „Polegac jak na Zawiszy”. Slawe i uznanie zdobyl po bitwie pod Grunwaldem gdzie wstawil sie bohaterska walka u boku Wladyslawa Jagielly, co zostalo uwiecznione na kartach „Roczników” Jana Dlugosza. Oprócz zaslug wojennych chwale przyniosly mu takze zwyciestwa w licznych turniejach rycerskich. Dzieki swej odwadze i poswieceniu dla Polski, Zawisza Czarny stal sie bohaterem wielu pózniejszych utworów literackich takich jak „Krzyzacy” Henryka Sienkiewicza czy „Wesele” Stanislawa Wyspianskiego, w którym to wystapil jako symbol dawnej chwaly i potegi narodu.
Innym polskim oslawionym rycerzem byl hetman Chodkiewicz przedstawiony miedzy innymi w „Transakcji wojny chocimskiej” W. Potockiego. Zostal on ukazany w tym utworze nie tylko jako wzór rycerza-sarmaty lecz takze jako patriota i doskonaly wódz. Podczas swojego slynnego przemówienia do zolnierzy, odwoluje sie do tradycji polskiego rycerstwa, widzac w dawnych wojownikach wzór do nasladowania. Ma nadzieje ze przypominajac swym zolnierzom kilka oslawionych wydarzen z historii Polski, podniesie ich na duchu i zacheci do walki. Sam Chodkiewicz umiera pózniej smiertelnie raniony w bitwie.
Pomimo iz wymienieni wyzej rycerze mniej lub bardziej zasluzyli na uznanie i pochwale, to nie mozna nie wspomniec o rycerzach moze nie tak meznych i odwaznych co wyjatkowych.
Jako pierwszy przyklad moze nam posluzyc bohater powiesci „Don Kichot” Miguela de Cervantesa. Ów „rycerz” zwany takze „Rycerzem smetnego oblicza” pod wplywem przeczytanych sredniowiecznych romansów, wyrusza wraz ze swym wiernym giermkiem Sancho Pansa w podróz by naprawiac swiat. Wszystko bylo by w porzadku gdyby nie to ze nasz bohater spóznil sie ze swa misja o jakies piecset lat. Jednak w imie zasady „dla chcacego nic trudnego” w wyobrazni Don Kichota najzwyklejsze przedmioty przybieraja bardzo grozne postacie. I tak mamy chociazby slynna walke z wiatrakami w której to nasz dzielny wojak wyobraza sobie ze walczy z przerazajacymi olbrzymami.
Don Kichot swym postepowaniem potwierdzil ze idealny rycerz bez skazy i zmazy nie ma racji bytu w ówczesnym swiecie. Swiat rzadzil sie juz swoimi prawami i zaden bledny rycerz nie byl w stanie tego zmienic. Bohater ten stal sie takze symbolem dla przyszlych pokolen. Symbolem ludzi nie rozumianych przez wspólczesnosc, którzy przez swoje idealy i marzenia staja sie przedmiotem zartów i drwin ze strony otaczajacego spoleczenstwa.
Innym, moze bardziej przyziemnym, przykladem rycerza innego niz wszyscy jest tytulowa bohaterka „Grazyny” Adama Mickiewicza. Grazyna, zona Litawora, ksiecia Litwy, wbrew zdecydowanym sprzeciwom meza i otaczajacych ja ludzi postanawia wziac udzial w wojnie polsko-krzyzackiej. Przebiera sie w zbroje meza i wyrusza na wojne. Po bohaterskiej walce ginie jednak w starciu z przeciwnikiem. Swoim bohaterskim postepowaniem nie tylko dorównala nie jednemu rycerzowi tamtych czasów ale takze dowiodla swojej odwagi, patriotyzmu oraz przywiazania do ojczyzny.
Jak wynika z przytoczonych wyzej przykladów, rycerzy dzielnych, odwaznych i honorowych zylo w przeszlosci bardzo wielu. Czy jednak gdzies kiedys, czy to w legendzie, czy w historii, istnial rycerz idealny, rycerz o nieugietej osobowosci, potrafiacy sprzeniewierzyc sie takim pokusom jak milosc, pieniadze, wladza czy zemsta. Mysle ze w wyobrazni autora na pewno taki rycerz znalazl by swoje miejsce, jednak czy odnalazl by sie w rzeczywistym swiecie?
Uwazam ze byloby to bardzo trudne, móglby sie przeciez spotkac z brakiem akceptacji ze strony otaczajacych ludzi i podzielic los Don Kichota. Jezeli jednak naprawde by sie zawzial to kto wie? Mozliwe ze odnalazl by swoje miejsce w spoleczenstwie i spokojnie wypelnial nadana mu przez Boga misje.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"