Specyfika polskiego romantyzmu polega na tym, że wobec niewoli ojczyzny – filozofia estetyczna europejskiego romantyzmu splotła się z silną ideologią narodowo-wyzwoleńczą. Gdy w Europie przeminął w Polsce okazał się jednym z najważniejszych przedziałów historii i literatury. Romantyzm stwarzał punkt ideowy dla buntu, konspiracji i powstań, kształtował postawę bojownika o wolność ojczyzny, poruszał problemy społeczne, ważne wobec problemów narodu. W polskim dorobku literatury romantycznej społeczeństwo najczęściej oceniał Adam Mickiewicz w “Panu Tadeuszu”, “Konradzie Wallenrodzie” oraz w III części “Dziadów”, a także Juliusz Słowacki w “Grobie Agamemnona”.
W “Panu Tadeuszu” Mickiewicz starał się stworzyć możliwie pełny obraz szlachty polskiej: zarówno tej zamożnej, jak i zubożałej, zaściankowej. Bogatą szlachtę w utworze reprezentuje ród Sopliców, goście oraz przyjaciele domu: Podkomorzy, Wojski, Rejent, Asesor i inni. Życie tej grupy społecznej podporządkowane jest etykiecie, określającej sposoby zachowania się i relacje międzyludzkie. Jej strażnikami są w poemacie Sędzia, Podkomorzy i Wojski. Ukazując codzienne życie mieszkańców dworu, poeta opisał zwyczaje i obyczaje szlacheckie. Obrazy polowań, grzybobrania, rozmów, uczt są źródłem wiedzy o regułach funkcjonujących w tym świecie, zasadach opartych na grzeczności i szacunku oraz społecznej hierarchii wyznaczonej przez pochodzenie rodu, wiek i zajmowane stanowisko. Nadrzędną wartością, określającą postawy bohaterów, jest patriotyzm przejawiający się przede wszystkim w przywiązaniu do tradycji i polskości oraz odrzuceniu wzorców cudzoziemskich (nauka Sędziego o grzeczności). Charakteryzując szlachtę polską, Mickiewicz nie zapomniał wszakże o jej wadach: kłótliwości, skłonności do procesowania się (spór o zamek), warcholstwie i brawurze (młodość Jacka Soplicy).
Równie konserwatywna i przywiązana do polskości jest szlachta zaściankowa, zamieszkująca Dobrzyn. Dawniej sławna, w czasach opisanych w “Panu Tadeuszu” stała się warstwą zubożałą, ale kultywującą dawne tradycje. Strój, zachowanie i obyczaje odróżniają ją od chłopów, a tradycyjne imiona podkreślają odrębność grupy. Mieszkańcy Zaścianka Dobrzyńskiego skłonni są do zwady i kłótni, lecz wobec wroga potrafią się zjednoczyć i walczyć ofiarnie, z poświęceniem zdrowia i życia. Zapalczywa, nierozważna i często kierująca się prywatą społeczność, mimo iż nie jest uświadomiona politycznie, żywi głębokie, patriotyczne uczucia. “Pana Tadeusza” można nazwać epopeją narodową – został w niej wszechstronnie ukazany obraz szlachty polskiej na tle ważnego wydarzenia historycznego – kampanii Napoleona. W ten sposób poeta utrwala pamięć o ważnych postaciach i wydarzeniach, eksponuje wartości uznane za szczególnie cenne z punktu widzenia społeczności. Pokazuje przemiany świadomości warstwy szlacheckiej – kształtowanie się nowego, współczesnego wzorca patriotyzmu.
W konstrukcji głównego bohatera “Konrad Wallenroda” poeta posłużył się
poetyką maski, umożliwiającą ukazanie dwulicowości postawy Konrada i
wynikającego stąd tragizmu postaci: “Macie
bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia... trzeba być lisem i lwem”.
Polscy działacze polityczni, walczący o niepodległość kraju, traktowali dzieło
Adama Mickiewicza jako “katechizm” spiskowcy. W sytuacji, kiedy otwarta walka z
zaborcą była niemożliwa, jedynym sposobem działania stała się podstępna “metoda
lisa”. Nie wydaje się jednak aby poeta chwalił postępowanie głównego bohatera,
który, zdradziecko zdobywając zaufanie wroga jako wielki mistrz, wysyła wojska
krzyżackie na pewną zgubę. Autor pragnął raczej ukazać dramatyczny konflikt
pomiędzy racjami historyczno-patriotycznymi a etyką postępowania. W postawie
Konrada zauważyć można pierwiastki prometejskiego buntu. Wallenrod odrzucając
szczęście osobiste i rezygnując z własnej dumy i honoru, sam jeden
przeciwstawia się potędze zakonu krzyżackiego, ale działając w sposób podstępny
o zdradziecki łamie tym samym prawa rycerskie. Głównymi motywami jego działania
są miłość ojczyzny i nienawiść do wroga. Bohater ratuje zagrożony przez Zakon
naród, ale równocześnie doprowadza do zagłady samego siebie. W imię szczęścia i
wolności ojczyzny Konrad poświęca swoje życie i dobre imię. Myśli bohatera
owładnięte są jedną myślą. Świadomość wagi historycznej misji, którą ma do
spełnienia, rozbudza w Konradzie uczucie dumy i pychy. Opuszczając Aldonę, Alf
wyraża przekonanie o słuszności swojej decyzji. “Jesteś wdową po wielkim człowieku” – mówi, żegnając się ze swoją
żoną. Dokonawszy zemsty, Konrad przypisuje sobie nieomal szatańską moc
niszczycielską:
“Ja
to sprawiłem; jakem wielki, dumny,
Tyle
głów hydry jednym ściąć zamachem!
Jak
Samson jednym wstrząśnięciem kolumny
Zburzyć gmach cały, i runąć pod gmachem!”
Prometejska postawa Konrada Wallenroda,
który sam jeden, kładąc na szalę swoje własne życie, buntuje się przeciwko
potędze zakonu krzyżackiego, łączy się w utworze Mickiewicza z ideami
patriotycznymi. Całość zaś odnosi do ówczesnej sytuacji Polski. Od czasu
powstania “Konrada Wallenroda” ideał
walki narodowo-wyzwoleńczej stał się naczelnym tematem literatury polskiego
romantyzmu. Największą wartością w życiu bohatera pozostaje ojczyzna:
“Jam
miłość, szczęście, jam niebo za młodu
Umiał poświęcić dla sprawy narodu”
Miłość ojczyzny popycha bohatera na drogę podstępu i każe mu zrezygnować z uczucia do ukochanej kobiety.
“Dziadów” cz. III Mickiewicz poświęcił bojownikom o wolność, swoim przyjaciołom: Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi, Feliksowi Kółakowskiemu – “narodowej sprawy męczennikom”. W scenie więziennej poeta przywołuje postacie rzeczywistych działaczy niepodległościowych. Adolf – to długoletni więzień; Zan – najbardziej świadomy, pragnie poświęcić swoje życie, aby uratować innych; Frejend odrzuca słuszność idei ofiary, czuje rozpacz i rezygnację; najbardziej naiwny i nieświadomy sytuacji jest Żegota. Ta grupa uwięzionych reprezentuje społeczeństwo i jego różne postawy wobec zaborcy. Jednak najpełniej słychać ton wewnętrznej swobody, wolności zdecydowania na walkę. Proces filomatów ukazany jest przez Mickiewicza jako wynik politycznych machinacji Nowosilcowa, który straciwszy łaskę u cara:
“(...)
postanowił świeży kraj, Litwę, nawiedzić, (...)
I nowych wiele ofiar carowi poświęcić”.
Prawu rosyjskiemu przeciwstawia poeta prawo narodu do wolności, wskazując tym samym na niewinność więźniów. Opowiadanie Sobolewskiego zawiera opis aresztowania niewinnych ludzi, torturowanie oskarżonych, skazywanie i wywóz na Sybir dzieci, podkreśla okrucieństwo zaborcy i eksponuje ogrom niezasłużonych cierpień narodu polskiego. Składając hołd bojownikom o wolność, Mickiewicz ma świadomość, że społeczeństwo polskie nie jest jednolite. Obok prawdziwych patriotów i niewinnie cierpiących ofiar, odnaleźć w nim można prawdziwych zdrajców ojczyzny. Podział narodu ukazał poeta w scenach pt. “Salon Warszawski”, “Pan Senator” i “Bal”. Zgromadzone w Salonie Warszawskim towarzystwo dzieli się na dwie grupy: patriotów (przy drzwiach) i zdrajców (przy stoliku). Pierwsi rozmawiają o prześladowaniach narodu polskiego. Adolf opowiada o Cichowskim, który więziony i torturowany stracił zdrowie i popadł w chorobę psychiczną. Tymczasem siedzący przy stoliku, negatywnie przez Mickiewicza ocenieni, urzędnicy i literaci dyskutują o balach organizowanych przez Nowosilcowa. Właśnie ta scena zawiera najlepszą ocenę społeczeństwa polskiego. Poeta świadomy tragicznego podziału narodu, wskazuje na tkwiące w nim siły, które świadczą o prawdziwym patriotyzmie, zdolnym doprowadzić Polskę do wolności.
Czwartym dziełem z zawartą oceną społeczeństwa
polskiego jest “Grób Agamemnona”
Juliusza Słowackiego. Utwór ten, zbudowany z kilku części, porusza różne
problemy. W pierwszych zwrotkach podmiot liryczny opisuje wnętrze grobowca.
Przychodzą mu na myśl postacie i wydarzenia związane z tym miejscem, pogrążony
w smutku przywołuje pamięć o Homerze:
“O!
Jak daleko brzmi ta harfa złota,
Której mi tylko echo wieczne słychać”
W dalszej części utworu zastanawia się
nad rolą poezji i własnym losem jako poety. Podmiot wątpi w swą twórczą moc,
obawia się, iż nie jest w stanie dorównać mistrzostwu poezji Homera, którą
symbolizuje złota struna:
“(...)
ale w moim ręku
Ta
struna drgnęła i pękła bez jęku”.
Podmiot skarży się, że jego poezja nie znajduje odbiorcy, pozostaje niezrozumiana. W tym miejscu poeta porzuca smutek, rytm wiersza staje się żywszy, plan pierwszy dalszej części utworu zajmuje tematyka patriotyczna.
Juliusz Słowacki, odwołując się do
starożytności, kreśli obraz Polski rzeczywistej, współczesnej mu oraz idealnej.
Symbolem tej pierwszej jest klęska Greków w bitwie pod Cheroneą, w wyniku
której państwo utraciło niepodległość. Pozytywnym wzorem do naśladowania czyni
poeta bohaterski czyn Spartan, którzy w wąwozie Termopile wstrzymali armię
perską. Ratując ojczyznę ponieśli śmierć. Przed Polską stoi zadanie podjęcia
aktywnej walki w celu odzyskania niepodległości. Winą za niepowodzenie obarcza
poeta zbyt konserwatywną szlachtę, przeciwniczkę zbrojnego czynu. Uczucia
patriotyczne, wciąż żywe w narodzie, przytłumione zostały przez ideologię
bierności i obawy. Słowacki wyraźnie przeciwstawia się cierpiętniczej postawie
narodu, który, rozpamiętując swe klęski, niezdolny jest do czynu:
“Niech
ku północy z cichej się mogiły
Podniesie
naród i ludy przelęknie”.
Bierność Polski, zafascynowanie cudzymi
wzorami i zagubienie patriotycznych wartości, doprowadziły według poety do
upadku:
“Pawiem
narodów byłaś i papugą,
A
teraz jesteś służebnicą cudzą”.
Ostrej krytyki Polski współczesnej Słowacki nie przeprowadza jednak z pozycji mentora – “Mówię – bom smutny – i sam pełen winy”. Oskarżycielska pasja ma na celu obudzenie narodu i poderwanie go do zbrojnego czynu.
Opisując polską szlachtę Mickiewicz
przedstawia świat sarmacki, z jego wszystkimi wadami i zaletami. Jest to obraz
pełen nostalgii za odchodzącą w przeszłość rzeczywistością, dlatego poeta nie
wyolbrzymia (choć i nie ukrywa) szlacheckich przywar, ale traktuje tę
społeczność z sympatią (“Pan Tadeusz”).
Galeria stworzonych przez poetę postaci jest szalenie barwna, a niezwykle
bogato opisany świat stanowi syntezę polskości, przestrzeń, w której obowiązują
tradycyjne obyczaje, formy i zachowania. W “Dziadach”
cz. III wymownym podsumowaniem charakterystyki Polaków są wypowiedziane przez
Wysockiego w Salonie Warszawskim słowa:
“(...)
Nasz naród jak lawa,
Z
wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz
wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy
na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach