|
I N T R O Każdy człowiek niezależnie od tego, w jakiej epoce żył, jakie
miał poglądy, wierzenia, zapatrywania zawsze zastanawiał się po co on właściwie
żyje. Jaki jest cel jego egzystencji na świecie ? Jak powinien żyć, żeby żyć
właściwie ? Poeci, pisarze należą do tej grupy ludzi, którą powyższe problemy
szczególnie frapują. Starają się znaleźć odpowiedź na te pytania.. Więc jak
poszczególne epoki, ich reprezentanci i bohaterowie literaccy zapatrywali się
na te kwestie ?
Kochanowski we fraszkach przedstawia życie jako żart, zabawę. Wolter ma poglądy zbliżone do późniejszych pozytywistów, ucieczkę znajduje w
oddaniu się pracy Pracujemy nie rozumiejąc, to jedyny sposób aby uczynić
nasze życie znośnym. Trzeba uprawiać swój ogródek. Mickiewicz w Pieśni filaretów nawołuje Hej, używajmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz, ale ten sam poeta, dwadzieścia lat później tak to
wspomina polały się łzy
(...) na moją młodość górną i
durną. Faust, Kordian to
postacie bez poczucia sensu życia,
szukające szczęścia.
M Ł O D A P O L S K A
Druga połowa XIXw, to wzrost liczby ludności, ogromny postęp
techniczny - kolej, parowce, elektryczność, telefon, rozwój kapitalizmu,
przemysłu, miast. W tej sytuacji młode pokolenie poczuło zagrożenie indywidualności jednostki ludzkiej. Tłumy ludzi pracują
masowo w fabrykach, poubierane w jednakowe fabryczne
ubrania, korzystają z taniej, masowej informacji, a osiągnięcia naukowe
udowadniają zwykłość, nie cudowność człowieka. Zatopienie wśród tłumu przynosi
poczucie niepewności i przeciętności. Przy tym zbliża się koniec stulecia, a to
zawsze oznacza lęki, przepowiednie, obawy,... I w tej atmosferze rodzi się
właśnie dekadentyzm. Oznacza
pesymistyczną, indywidualistyczną postawę człowieka, poczucie bierności,
słabości, bunt przeciwko mieszczaństwu.
Filozofię końca XIX wieku zdominowały trzy koncepcje
filozoficzne, które jak się później okazało, miały ogromny wpływ na sposób
myślenia ludzi, literaturę. Pierwsza koncepcja stworzona przez Artura Schopenhauera. Jest to filozofia skrajnie pesymistyczna. Odpowiedzią na
pytanie "Czym jest życie ?" uczony odpowiada "pasmem cierpień", Człowiek pragnie
szczęścia, dąży do niego i... nigdy go nie osiąga. Człowiek całe życie dba o
podtrzymanie swojej egzystencji, a wszelkie jego działania kończą się...
śmiercią. Sposobem na życie, według tego filozofa, jest nirwana i kontemplacja
sztuki ( jako jedynej wartości ).
Jako następną koncepcję wymienię poglądy Nietzchego, zupełnie odmienne od omawianych wcześniej. Głosił kult
życia, siły, tężyzny biologicznej, teorię nadczłowieka. Jest to jednostka
silna, powołana do rządzenia, należąca do "rasy panów", winnej tworzyć "państwo
nadludzi".
Ta koncepcja została wykorzystana później przez Hitlera, dla
stworzenia podstaw faszyzmu. Kazimierz Przerwa Tetmajer w wierszu Koniec wieku
XIX na początku każdej
zwrotki stawia pytania stanowiące propozycję przyjęcia określonej postawy wobec
otaczającej rzeczywistości. Można więc, w końcu XIX wieku, zdecydować się na :
przekleństwo, ironię, wzgardę, rozpacz, walk, rezygnację, byt przyszły lub
użycie. Walka? Ale czy mrówka wrzucona na szyny może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie ?
W odpowiedzi na konkretne propozycję padają retoryczne pytania
będące negacją tych postaw. Podmiot
neguje zarówno postawy romantyczne, jak i pozytywistyczne.
Walka słabego człowieka z otaczającym go światem jest z góry
skazana na niepowodzenie. Tak wiec człowiek żyjący na przełomie wieków XIX i XX
jest zagubiony, bezradny, przeczuwa nadchodzącą zagładę, ale nie potrafi w żaden
sposób się jej przeciwstawić.
Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,
człowiecze z końca wieku ?
Głowę zwiesił niemy.
Utwór Tetmajera Nie wierzę w nic reprezentuje już skrajny pesymizm,
negację wszystkiego, nihilizm.
Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie
Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich
zapałów...
Zniszczeniu uległy wszystkie ideały, marzenia, programy. Życie
bez jakichkolwiek perspektyw, bez możliwości urzeczywistnienia swoich dążeń jest
życiem bezsensownym. Jedyne pragnienie podmiotu to Nirwana. Temat Nirwany kontynuuje poeta w Hymnie do
Nirwany. Życie jawi się
podmiotowi jako ciąg nieskończonych cierpień, więc zwraca się za pomocą epifory
do Nirwany, błagając ją o uwolnienie go od nieznośnego brzemienia ludzkiej
egzystencji.
Niedostrzeganie sensu życia zawarł także poeta w wierszu
Anioł Pański. Życie ludzkie jest tylko smutnym, pozbawionym celu
przemijaniem, błąkaniem się po zimnym, nieprzyjaznym świecie, wszelka
egzystencja nie ma sensu, jest
tylko trudnym do zniesienia cierpieniem.
Podmiot liryczny w wierszu Dies Irae Jana
Kasprowicza występuje w imieniu
całej ludzkości, usiłuje dociec, czy człowiek może odpowiadać za zło, które
zostało stworzone, jak wszystko, przez Boga ? Obrazy końca świata zawarte w
hymnie są charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikającego z
przekonania o kryzysie wszelkich wartości, o nadchodzącym zmierzchu cywilizacji.
Wszechogarniający kryzys dotyczył również wartości moralnych, etycznych, religijnych, wyrażał się między innymi podważeniem wiary w
Boga. Ten temat porusza poeta dalej w utworze Święty Boże, Święty Mocny. Dochodzi do wniosku, iż Bóg nie jest w stanie - wbrew dotychczasowym
ludzkim nadziejom - przeciwstawić się działaniu Złego, więc jedyną rzeczą jaką
może zrobić jest przebłaganie szatana.
Lecz zupełnie przeciwny charakter ma późniejszy utwór
Kasprowicza Moja pieśń wieczorna, gdzie poeta dochodzi do wniosku,
że zło jest rezultatem sprzeniewierzenia się człowieka Bogu. Chrześcijańską
interpretację istoty Boga stanowi także Hymn świętym Franciszka z
Asyżu. Leopold Staff sonet Kowal. Nawiązanie do Nietschego. Metafora kowala to
człowiek pracujący nad samym sobą, nad kształtowaniem własnego
charakteru. Serce wykuć
muszę, serce
hartowne, mężne, serce dumne, silne.
Natomiast wiersz późniejszy, podobnie jak w przypadku
Kasprowicza, ma już inne zabarwienie. Mowa teraz o Sonecie szalonym. Poeta zapowiada zdecydowane rozstanie się z nastrojami
smutku i melancholii, odrzucenie postawy pesymistycznej. Podmiot chce wieść
życie pełne beztroskiej radości, wręcz programowego
szaleństwa.
Judym, bohater Ludzi bezdomnych (Żeromskiego) szukając celu w życiu,
postanawia zostać lekarzem - społecznikiem walczącym o ulepszenie
rzeczywistości, chce walczyć ze złem na świecie, ludzką krzywdą,
niesprawiedliwością, o szczęście dla innych, rezygnując ze szczęścia osobistego.
Toczy walkę wewnętrzną o to, by utrzymać swoje własne
przekonania.
D W U D Z I E S T O L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N
E Człowiek stał się panem świata, sięgnął do najgłębszych
tajemnic natury (teoria względności Einsteina, energia promieniotwórcza, zasada
niepewności Heisenberga), zrewolucjonizował i ulepszył swoje życie (samochody,
samoloty). Lecz z drugiej strony poczuł się niepewny wobec materii i kosmosu,
poczuł się samotny, uzależniony od osiągnięć cywilizacji, poczuł lęk
przed wszechświatem i przyszłością. Freudyzm
Według Freuda psychika ludzka składa się z trzech warstw: Ego (jaźń) to warstwa powierzchowna, kierowana rozumną myślą.
Id (ono) to zbiór popędów i pożądań, które tkwią w człowieku,
choć on sobie tego nie uświadamia. Superego (nadjaźń) to
strefa z zakodowanymi normami kulturalnymi, tradycyjnymi i religijnymi. Między
Id a Superego tworzy się napięcie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych. Egzystencjalizm - Heidegger, Sartre, Camus - uznali za pewnik egzystencję człowieka. To,
że człowiek istnieje, to fakt, lecz wolny i zawieszony w kosmosie, przeżywa lęki
egzystencjalne, jest skazany na
wolność. Ciągłe poczucie
zagrożeń, trwoga, samotność sprawiają, że życie ludzkie staje się absurdem, że
każdy człowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim
człowieku. Katastrofizm
to tendencja głosząca rychły upadek i zagładę kultury i cywilizacji. Taki pogląd, modny w dwudziestoleciu, nie był nowym wymysłem,
już poprzednie epoki konstruowały podobne wizje.
Wpływ filozofii egzystencjalizmu widoczny jest w
Procesie
Kafki. Rodzimy się skazani
na życie i śmierć bez żadnych wyjaśnień. Podporządkowani jesteśmy ogólnie
ustalonym prawom. Wyrok - śmierć spada na nas bez zapowiedzi, nie wiadomo jak,
kiedy i dlaczego. Iwaszkiewicz w utworze Szczęście odpowiada na pytanie czym jest szczęście ? Dla Iwaszkiewicza szczęście to cicha chwila, w
której tworzy, w której jako artysta przetwarza poetycko
świat. Julian Tuwim ***(Życie) Jest to krótki, pogodny wiersz, podmiot wyraża radość
z samego faktu istnienia, z życia. Radość ta wynika z poczucia własnej siły,
potęgi oraz jedności z naturą, uczucia, że świat należy do niego, a on do
świata.
W S P Ó Ł C Z E S N O Ś Ć
W czasie wojny, nie tylko w łagrach i lagrach, ludzie mieli
tylko jeden cel: przeżyć, na drugim planie niejako, były marzenia o zachowaniu
godności, o ludzkim życiu. Prawie zawsze te dwa pragnienia wzajemnie się
znosiły, były niemożliwe do pogodzenia. Czas wojny Baczyński tak: charakteryzuje: Nie ma litości, Nie ma sumienia, Nie ma miłości - takie były konsekwencje wojny. Nałkowska w
Medalionach przytacza
szereg przykładów podeptania moralności, zbeszczeszczenia ludzkiej godności.
Formą pomocy staje się zabicie rannej kobiety. Więźniarki zmuszone są do
kanibalizmu. Ludzie chcą w jakikolwiek sposób zachować swoją godność, taką próbą
jest odśpiewanie hymnu po hebrajsku (przez Greczynki), czy jak
akt chęci decydowania o własnym życiu, wykonany przez młodą dziewczynę w jednym
z opowiadań Borowskiego.
W obozach niesamowite pragnienie przeżycia pociąga za sobą
walkę o pożywienie. Pragnienie zaspokojenia głodu staje się przewodnią ideą
człowieka zlagrowanego, czy złagrowanego (Inny świat Herlinga - Grudzińskiego, Jeden dzień Iwana
Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna.).
Utwory takie jak Zdążyć przed panem Bogiem Hanny Krall, Rozmowy z katem Moczarskiego,
czy Pamiętnik z
powstania Białoszewskiego poruszają
problem walki bez nadziei na zwycięstwo. Żydzi w getcie, jak i powstańcy
warszawscy w dojrzałej fazie zrywu wyzwoleńczego walczyli już nie dla zwycięstwa
militarnego, ale dla zwycięstwa moralnego. Bo jak można inaczej wytłumaczyć
masowe samobójstwa tych Żydów, którzy byli osaczeni, dajmy na to, w
płonącej kamienicy i którzy wracali tam, ponieważ woleli spłonąć żywcem niż
oddać się w ręce faszystów? Jak można wytłumaczyć kontynuację walki przy
wyraźnej druzgocącej przewadze wroga ? Albert Camus w Dżumie przekazuje myśl, że sens życia można znaleźć w
konsekwencji działania, pomocy innym, że zło nie jest w stanie zniszczyć
wartości wewnętrznych człowieka. Różewicz w
wierszu Ocalony
pokazuje człowieka, który wyszedł żywy z doświadczenia wojennego, ale
spustoszenie dosięgnęło dewaluacji jego systemu wartości. Podmiot szuka kogoś,
kto stworzy, ukaże mu nowy system wartości, stworzy od nowa jego
świat. Non-stop-shows Zatracenie dawnych wartości, zagubienie, poczucie otoczenia przez
chaos Bez, (Wygaśnięcie absolutu...) Człowiek
współczesny stracił wiarę, Bóg nie jest już mu potrzebny, zapomina się o nim.
Konsekwencje odejścia od Boga: marnieje religia, sztuka, poezja, język, zdolność
przeżywania i wyrażania uczuć. Teksty poetyckie utraciły zdolność nazywania
uczuć, stanów. Miłosz
Ars Poetica Poezja odzwierciedla złożoność natury ludzkiej i uświadamiając mu to,
ukazuje że jest to wartością jego człowieczeństwa. Traktat moralny Wezwanie do kreowania własnego życia, do aktywności - Żyjesz tu teraz
Hic et nunc masz jedno życie i jeden punkt, co zdążysz zrobić, to zostanie,
choćby ktoś inne mógł mieć zdanie.
Nie jesteś jednak tak bezwolny, a choćbyś był jak kamień polny,
lawina bieg od niego zmienia, po jakich toczy się kamieniach... Możesz więc
wpłyń na bieg lawiny. Odbudowa systemu
wartości po wojnie Zbyt wieleśmy widzieli zbrodni, byśmy się dobra wyrzec
mogli. Herbert Przesłanie pana Cogito Jest to kanon zasad, do którego każdy powinien
się dostosować, mimo że konsekwencjami mogą być wygnanie, banicja czy śmierć.
Podmiot postuluje konsekwencję w działaniu, postawę wyprostowaną,
zwalczanie w sobie obojętności, sprzeciw przeciwko krzywdzie, wystrzeganie się
oschłości serca. Jest to zbiór praw pozwalających zachować godność i
szacunek wobec samego siebie.
Twórczość księdza Jana Twardowskiego
należy do poezji o tematyce religijnej propagującej model wiary
franciszkańskiej, radosnej, bliskiej człowiekowi. Poeta przyjmuje dogmaty wiary
bez surowości nakazów i zakazów, bez lęku, głosząc że ma ona być pomocą i
oparciem człowieka. Bóg u księdza
Twardowskiego to Bóg z ludzką twarzą, Boże, po stokroć
święty, mocny i... uśmiechnięty (Suplikacje),
przyjaciel, rozumiejący i kochający człowieka, bliski mu, opiekun, nie
sędzia. Wiara - to
radość życia i uśmiech, źródło szczęścia i umiejętność kochania świata z
prostotą i szczerością, zwierzę swój sekret, że ja, ksiądz, wierzę Panu Bogu
jak dziecko (Wyjaśnienie), Wierzyć,
to znaczy nawet się nie pytać, jak długo mamy iść po ciemku (Jakby go nie było). Świat - to wielkie dzieło Boga, które człowiek winien
kochać i umieć się z nim cieszyć i z nim współistnieć. Jego poezję cechuje
afirmacja świata, zachwyt nad cudem ziemi. Człowiek - to ukochane dziecko Boga, bywa ułomny i
grzeszny, jest przywiązany do swego świata i jest to naturalne. |
|