NATO
POCZĄTKI SOJUSZU
W latach 1945-1949, stojąc przed naglącą potrzebą odbudowy gospodarczej, państwa zachodnioeuropejskie i ich północnoamerykańscy sojusznicy z niepokojem obserwowali ekspansjonistyczną politykę i metody Związku Sowieckiego. Po wykonaniu przyjętych w latach wojny zobowiązań redukcji potencjałów obronnych i demobilizacji wojsk, zachodnie rządy z rosnącym niepokojem obserwowały coraz wyraźniejsze sygnały, że kierownictwo sowieckie zamierza zachować pełne stany swoich sił zbrojnych. Ponadto w świetle deklarowanych celów ideologicznych sowieckiej partii komunistycznej jasne było, że apele o poszanowanie Karty Narodów Zjednoczonych oraz międzynarodowych porozumień zawartych po zakończeniu wojny nie zapewnią suwerenności i niepodległości państw demokratycznych, stojących w obliczu zagrożenia agresją zewnętrzną lub wewnętrzną działalnością wywrotową. Obawy te potęgowało narzucenie niedemokratycznych form rządzenia, tłumienie opozycji, a także nieprzestrzeganie podstawowych praw człowieka i swobód obywatelskich w wielu państwach Europy Środkowej i Wschodniej, jak również w innych częściach świata.
W latach 1947-1949 nastąpiło wiele dramatycznych wydarzeń politycznych. Znalazły się wśród nich takie, które bezpośrednio zagroziły suwerenności Grecji, Norwegii, Turcji i innych państw zachodnioeuropejskich, czerwcowy przewrót w 1948 roku w Czechosłowacji, a także nielegalna blokada Berlina rozpoczęta w kwietniu tego samego roku. Podpisanie Traktatu Brukselskiego w marcu 1948 roku świadczyło o determinacji pięciu zachodnioeuropejskich państw: Belgii, Holandii, Francji, Luksemburga i Wielkiej Brytanii, chętnych do utworzenia wspólnego systemu obronnego oraz umocnienia wzajemnych więzów w sposób umożliwiający przeciwstawienie się ideologicznym, politycznym i wojskowym zagrożeniom ich bezpieczeństwa.
Kolejnym krokiem stały się negocjacje ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą w sprawie utworzenia jednolitego Sojuszu Północnoatlantyckiego opartego na gwarancjach bezpieczeństwa oraz wspólnych zobowiązań między Europą i Ameryką Północną. Dania, Islandia, Norwegia, Portugalia i Włochy zostały zaproszone przez sygnatariuszy Traktatu Brukselskiego do udziału w tym procesie. Rokowania zakończyły się podpisaniem Traktatu Waszyngtońskiego w kwietniu w 1949 roku, powołującego do życia wspólny system bezpieczeństwa, oparty na partnerstwie między tymi dwunastoma państwami. W 1952 roku przystąpiły do Traktatu Grecja i Turcja. Republika Federalna Niemiec wstąpiła do Sojuszu w 1955 roku, w 1982 członkiem NATO została Hiszpania.
Sojusz Północnoatlantycki został więc utworzony na podstawie Traktatu zawartego między państwami członkowskimi, a każde z nich przystąpiło doń dobrowolnie po przeprowadzeniu debaty publicznej oraz stosownej ratyfikacyjnej procedury parlamentarnej. Traktat gwarantuje sygnatariuszom suwerenne prawa, jak również zobowiązania międzynarodowe zgodne z Kartą Narodów Zjednoczonych. Zobowiązuje on każde państwo członkowskie do dzielenia z sojusznikami zagrożeń i odpowiedzialności oraz korzyści płynących ze zbiorowego bezpieczeństwa, a także wymaga, aby każde z nich zobowiązało się do niewiązania się żadnym międzynarodowym porozumieniem, które stałoby w sprzeczności z Traktatem.
Od czasu utworzenia Sojuszu do dnia dzisiejszego upłynęło pół wieku. Niemal przez cały ten czas NATO zapewniało swym członkom bezpieczeństwo i środki natychmiastowej obrony. Dzisiaj jest to nadal podstawowe zadanie Sojuszu, ale jednocześnie przechodzi on głęboką transformację.
CZYM JEST NATO?
NATO jest sojuszem stawiającym sobie za cel zbiorową obronę swych członków jako podstawę zachowania pokoju i umocnienia bezpieczeństwa. W realizacji swoich zadań opiera się on na pogłębionych procesach koordynacji i planowania na szczeblu politycznym, jak również na polu obronności i spraw wojskowych. U podstaw Sojuszu stoi dziewiętnaście państw członkowskich, jednakże na wszystkich poziomach działań NATO, intensywna współpraca i partnerstwo są rozwijane również z wieloma innymi krajami.
Partnerstwo to przybiera różnorodną postać. Wobec dwudziestu siedmiu państw uczestniczący w programie Partnerstwa dla Pokoju jest ono oparte na uzgodnionym z nimi Dokumencie Ramowym oraz Indywidualnych Programach Partnerstwa. W odniesieniu do czterdziestu czterech krajów uczestniczących w Radzie Partnerstwa Euroatlantyckiego, w skład których wchodzi także dziewiętnaście państw NATO, partnerstwo to opiera się na szerokim Planie Działań. Rosja i Ukraina, dwa kraje uczestniczące w Partnerstwie dla Pokoju oraz Radzie Partnerstwa Euroatlantyckiego, podpisały dwustronne dokumenty z Sojuszem. Współpraca z sześcioma państwami regionu śródziemnomorskiego, uczestniczącymi w Dialogu Śródziemnomorskim NATO, jest kształtowana zgodnie ze wspólnie zatwierdzonym programem współpracy.
Wewnętrzna struktura NATO odzwierciedla wzajemne związki pomiędzy cywilnymi i politycznymi aspektami współpracy oraz wspierającymi je strukturami wojskowymi. W dziedzinach takich jak: polityczne konsultacje, planowanie obronne, współpraca przemysłów obronnych, łączność, obrona powietrzna, wsparcie logistyczne dla sił zbrojnych, ustanowiono liczne komitety, których zadaniem jest planowanie oraz doradzanie stosownych działań Radzie Północnoatlantyckiej lub Komitetowi Planowania Obrony. Odbywają się także konsultacje w sprawach gospodarczych odnoszących się do kwestii bezpieczeństwa, takich jak: wydatki obronne, czy też konwersja przemysłów obronnych na produkcję cywilną. Każdy ze wspomnianych komitetów, mających tak szeroki zakres kompetencji, w znacznym stopniu opiera się w swej pracy na wysiłkach poszczególnych wydziałów Sekretariatu Międzynarodowego oraz Międzynarodowego Sztabu Wojskowego. Przygotowują one spotkania komitetów i wykorzystują ich tematykę na szczeblu roboczym, w oparciu o porozumienie osiągnięte pomiędzy państwami członkowskimi.
NATO stanowi także forum aktywnej współpracy swych państw członkowskich i partnerskich w strefach takich jak: planowanie cywilne w sytuacjach kryzysowych, usuwanie skutków katastrof naturalnych, a także przy konstruowaniu i realizacji programów naukowych w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego. Jakkolwiek na każdym państwie spoczywa odpowiedzialność za własne regulacje w sprawach dotyczących obrony cywilnej, współpraca w ramach NATO ma za zadanie doprowadzenie do sytuacji, w której zasoby Sojuszu w tej dziedzinie mogą zostać wykorzystane w sytuacjach kryzysowych. NATO odgrywa przeważnie w takich sytuacjach rolę koordynacyjną. Polega ona na szybkim określaniu potrzeb, a także zapewnianiu, iż prośby o pomoc wpływają do wskazanych uprzednio centrów reagowania kryzysowego, wyposażonych odpowiednio do sprostania takim sytuacjom. Ostatnim przykładem w tej dziedzinie są działania koordynujące podjęte przez NATO w 1997 roku celem wsparcia Departamentu Spraw Humanitarnych Organizacji Narodów Zjednoczonych w kierowaniu pomocy do regionów Europy Środkowej dotkniętych powodzią.
Sojusz prowadzi także szereg ważnych programów międzynarodowej wymiany w dziedzinie naukowej i ochrony środowiska będących przedmiotem zainteresowania Organizacji, i jej partnerów. Wspomniane programy stanowią wsparcie wysoko kwalifikowanych badań naukowych, są bodźcem dla rozwoju narodowej bazy naukowej i technologicznej. Sprzyjają także czynieniu oszczędności poprzez współpracę międzynarodową. Szereg przedsięwzięć w tej sferze jest poświęconych kwestiom ochrony środowiska związanym z problematyką obronności. problemy te nie zamykają się zazwyczaj w obrębie jednego państwa i dlatego ich zwalczanie wymaga aktywnej współpracy międzynarodowej.
JAKIE ZNACZENIE MA TRAKTAT PÓŁNOCNOATLANTYCKI?
Traktat Północnoatlantycki został podpisany w Waszyngtonie 4 kwietnia 1949 roku. Na jego podstawie powstał sojusz stworzony przez dziesięć europejskich i dwa północnoamerykańskie niepodległe państwa, które zobowiązały się do udzielania sobie nawzajem gwarancji bezpieczeństwa. Cztery dalsze kraje europejskie przystąpiły do Traktatu pomiędzy 1952 a 1982 rokiem.
Sam Traktat jest zadziwiająco prostym dokumentem. Rozpoczyna go krótka preambuła, wyjaśniająca, że Dokument został zawarty zgodnie z duchem Karty Narodów Zjednoczonych i w istocie bierze swą moc z jej postanowień. Pozostała część tekstu składa się zaledwie czternastu artykułów określających najważniejsze zobowiązania sojuszników wobec siebie, jak również wobec Sojuszu jako całości.
Kilka artykułów wymaga szczególnej uwagi. Artykuł trzeci jest podstawą planowania zbiorowej obrony, zobowiązując państwa członkowskie do samodzielnego i wspólnego utrzymywania i rozwijania swych zasobów obronnych. Artykuł czwarty tworzy ramy konsultacji państw członkowskich w sytuacjach, gdy któreś z nich odczuwa zagrożenie swego bezpieczeństwa. To ten artykuł właśnie podkreśla podstawowe znaczenie procesu szerokich konsultacji, który ma miejsce w ramach Sojuszu i który wyjaśnia, dlaczego podejmuje on nowe misje umacniające bezpieczeństwo całego obszaru euroatlantyckiego.
Artykuł piąty potwierdza prawo do indywidualnej i zbiorowej samoobrony, zawarte w artykule 51 Karty Narodów Zjednoczonych. Stwierdza on, że państwa-sygnatariusze Traktatu Północnoatlantyckiego zgadzają się co do tego, iż atak zbrojny zwrócony przeciwko jednemu lub kilku z nich zostanie uznany za atak przeciwko wszystkim. Artykuł szósty określa zakres geograficzny stosowania artykułu piątego.
Artykuł dziewiąty tworzy Radę Północnoatlantycką jako jedyną oficjalną strukturę powołaną bezpośrednio na mocy Traktatu. Daje on jej prawo utworzenia „takich organów pomocniczych” jakie mogą okazać się konieczne dla realizacji celów Traktatu Waszyngtońskiego. Dzisiejsza struktura komitetów i agencji, które zostały następnie powołane przez Radę, wspieranych przez odpowiednie komponenty wojskowe i cywilne, tworzy to co nazywamy Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego.
Madryckie spotkanie Rady Północnoatlantyckiej na szczycie w lipcu 1997 roku zaowocowało zaproszeniem trzech państw – Czech, Polski i Węgier – do rozpoczęcia negocjacji prowadzących do ich członkostwa w Sojuszu. Przywódcy Sojuszu zaznaczyli jednocześnie, iż „drzwi do NATO pozostają otwarte” oraz, że oczekują w późniejszym terminie wystosowania podobnych zaproszeń w odniesieniu do kolejnych państw. Zabiegając o członkostwo w Sojuszu, kraje te otrzymują swego rodzaju polisę ubezpieczeniową na przyszłość. Mają one do tego pełne prawo. Tak jak w przypadku każdej innej polisy ubezpieczeniowej, muszą one być gotowe do opłacania składki. Jest to zobowiązanie, na które muszą być gotowe oraz zdolne do jego wypełnienia. Artykuł dziesiąty Traktatu Północnoatlantyckiego tworzy ku temu warunki, wskazując, że Sojusznicy „za jednomyślną zgodą mogą zaprosić do przystąpienia do niniejszego Traktatu każde inne państwo europejskie będące w stanie popierać zasady niniejszego Traktatu i przyczyniać się do bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego”.
W innych artykułach Traktatu każde państwo członkowskie czyni szczególne zobowiązania odnoszące się do bezpieczeństwa i obrony. Żadne z nich nie wpływa na ich prawa i obowiązki wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych. Każde państwo zobowiązuje się także, na różne sposoby, przyczyniać do rozwoju pokojowych i przyjaznych stosunków międzynarodowych, w tym poprzez „umacnianie swych wolnych instytucji”, „spowodowanie lepszego zrozumienia zasad, na których te instytucje są oparte” oraz „pobudzanie warunków stabilizacji i dobrobytu”. Traktat zawiera również zapis dotyczący wysiłków na rzecz eliminacji sporów w międzynarodowej polityce gospodarczej państw członkowskich oraz zachęty do rozwoju współpracy pomiędzy nimi w tej dziedzinie.
Traktat Północnoatlantycki gwarantuje bezpieczeństwo jego sygnatariuszy od 1949 roku. Wiele innych państw europejskich odnosi pośrednie korzyści z bezpieczeństwa tworzonego przez Sojusz. Po zakończeniu „zimnej wojny” oraz podziału Europy, Sojusz nie tylko zaprosił do członkostwa trzy nowe państwa, lecz także dokonał wewnętrznej adaptacji umożliwiającej innym krajom bliskie uczestnictwo w jego działaniach. Cała Europa odnosi dziś bezpośrednie korzyści ze zwiększonej stabilności oraz tworzonego przezeń wzajemnego zaufania.
NATO pozostanie zainteresowane bezpieczeństwem również w przyszłości. Członkostwo Organizacji i współpraca z nią nie są jednak tożsame wyłącznie z „zabezpieczeniem się na zły czas”. Ich treścią jest natomiast aktywne działanie na rzecz umacniania bezpieczeństwa w Europie. Sojusz Północnoatlantycki jest jedyną organizacją międzynarodową mającą zasoby umożliwiające podjęcie się tego zadania. Celem przygotowania się do podjęcia przyszłych wyzwań, NATO przekształciło swe struktury polityczne i wojskowe, adaptując je do zadań w ramach operacji pokojowych i antykryzysowych.
19 OBECNYCH PAŃSTW CZŁONKOWSKICH NATO
BELGIA GRECJA NORWEGIA STANY ZJEDNOCZONE
KANADA ISLANDIA PORTUGALIA POLSKA
DANIA WŁOCHY HISZPANIA CZECHY
FRANCJA LUKSEMBURG TURCJA WĘGRY
NIEMCY HOLANDIA WIELKA BRYTANIA
STALI PRZEDSTAWICIELE W RADZIE PÓŁNOCNOATLANTYCKIEJ
BELGIA ambasador Thierry de Gruben
KANADA ambasador David Wright
DANIA ambasador Gunnar Riberholdt
FRANCJA ambasador Phillippe Guelluy
NIEMCY ambasador Hermann Freiherr von Richthofen
GRECJA ambasador George Savvaides
ISLANDIA ambasador Gunnar Palsson
WŁOCHY ambasador Amedeo de Francis
LUKSEMBURG ambasador Jean-Jacques Kasel
HOLANDIA ambasador dr Nicolaas H. Biegman
NORWEGIA ambasador Hans Jacob Bjorn Lian
PORTUGALIA ambasador Antonio Martins da Cruz
HISZPANIA ambasador Javier Conde de Saro
TURCJA ambasador Onur Oymen
ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO ambasador sir John Goulden
STANY ZJEDNOCZONE dostojny Alexander R. Vershbow
KTO PODEJMUJE DECYZJE?
Najważniejszym organem decyzyjnym NATO jest Rada Północnoatlantycka (NAC). Jest ona w pierwszym rzędzie politycznym forum, gromadzącym przedstawicieli wszystkich państw członkowskich oraz miejscem gdzie omawiane są najistotniejsze decyzje i działania Sojuszu. Rada jest jedyną strukturą ustanowioną z mocy Traktatu Waszyngtońskiego i ponosi ona pełną odpowiedzialność za wszystkie decyzje NATO. Zazwyczaj zbiera się ona celem przedyskutowania spraw istotnych dla wszystkich członków, lub też wymagających wspólnych decyzji. Nie istnieją jednak ograniczenia tematyczne dla spraw wnoszonych pod obrady NAC. Każde państwo członkowskie ma prawo zwołać jej posiedzenie celem przedyskutowania spraw, które jego zdaniem, winny znaleźć się w polu uwagi Sojuszu. Podobnie Komitet Planowania Obrony, zbiera się na szczeblu ministerialnym lub ambasadorskim celem przedyskutowania zagadnień odnoszących się do procesu wspólnego planowania obrony.
Radzie Północnoatlantyckiej i Komitetowi Planowania Obrony podlega szereg komitetów, których członkowie również reprezentują swoje państwa. Przedmiotem ich prac są wyspecjalizowane obszary tematyczne. Wypracowują one zalecenia dla Rady, pomocne w jej procesie decyzyjnym. W ramach programów współpracy, wspomniane komitety odbywają regularne spotkania z państwami partnerskimi, wspierając realizację planu pracy Rady Partnerstwa Euroatlantyckiego oraz Partnerstwa dla Pokoju.
NAJWAŻNIEJSZE FUNKCJE
Głównym celem NATO jest zagwarantowanie, środkami politycznymi i militarnymi, wolności i bezpieczeństwa wszystkim swoim członkom, zgodnie z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych. Podstawową zasadą operacyjną Sojuszu jest wzajemna współpraca suwerennych państw, oparta na niepodzielności bezpieczeństwa jego członków. Bez pozbawiania państw członkowskich prawa i obowiązku wypełniania swych suwerennych zadań w dziedzinie obronności, Sojusz umożliwia im realizację zasadniczych celów bezpieczeństwa narodowego drogą kolektywnego współdziałania. Mówiąc krótko, Sojusz jest stowarzyszeniem wolnych państw połączonych wolą zachowania własnego bezpieczeństwa drogą wspólnych gwarancji i ustabilizowanych stosunków z innymi krajami.
Dla osiągnięcia swego zasadniczego celu Sojusz wykonuje następujące podstawowe zadania w dziedzinie bezpieczeństwa:
Ä zapewnia niezastąpiony fundament trwałego bezpieczeństwa w Europie opartego na rozwoju instytucji demokratycznych i pokojowym rozwiązywaniu sporów; dąży do stworzenia takiego środowiska, w którym żadne państwo nie będzie zdolne do zastraszenia i zniewolenia innego państwa europejskiego groźbą użycia siły lub jej użyciem,
Ä zgodnie z artykułem 4 Traktatu Północnoatlantyckiego stanowi transatlantyckie forum sojuszniczych konsultacji w dowolnej sprawie mającej wpływ na życiowe interesy jego członków, w tym wydarzeń, które mogą stanowić zagrożenie dla ich bezpieczeństwa,
Ä zapewnia środki odstraszania i obrony przed jakąkolwiek formą ataku na terytorium każdego państwa członkowskiego NATO,
Ä rozwija bezpieczeństwo i stabilizację drogą stałej i aktywnej współpracy ze wszystkimi krajami partnerskimi należącymi do programu „Partnerstwo dla Pokoju” oraz Euroatlantyckiej Rady Partnerstwa, a także drogą konsultacji, współpracy i partnerstwa z Rosją i Ukrainą,
Ä tworzy klimat zrozumienia dla czynników związanych z bezpieczeństwem międzynarodowym i celami współpracy w tej dziedzinie, aktywnie wykorzystując programy informacyjne Sojuszu i krajów partnerskich, a także inicjatyw w rodzaju Dialogu Śródziemnomorskiego.
NATO DZISIAJ
Obecny kształt NATO zaczął powstawać w 1991 roku. Koncepcja strategiczna Sojuszu, przyjęta przez szefów państw i rządów w listopadzie 1991 roku w Rzymie, nakreśliła szerokie ramy bezpieczeństwa opartego na dialogu, współpracy i utrzymania wspólnego potencjału obronnego. Łączy ona w spójną całość polityczne i wojskowe elementy polityki bezpieczeństwa państw członkowskich NATO, otwierając jednocześnie, jako integralną część strategii Sojuszu, możliwości współpracy z nowymi partnerami w Europie Środkowej i Wschodniej. Koncepcja zakłada zmniejszenie uzależnienia do broni jądrowej i poważne zmiany w zintegrowanych siłach zbrojnych NATO, zmniejszenie liczebności wojsk oraz poprawę ich gotowości, mobilności, elastyczności reagowania i umiejętności przystosowania się do nieprzewidzianych okoliczności, a także szersze stosowanie jednostek wielonarodowych. Podjęto również kroki do zracjonalizowania struktury dowodzenia NATO i przystosowania zarówno procedur, jak i mechanizmów planowania obronnego Sojuszu do zmienionych uwarunkować bezpieczeństwa w Europie oraz konieczności rozwiązywania ewentualnych kryzysów i prowadzenia misji pokojowych w przyszłości. NATO dzisiaj jest organizacją zdolną podjąć nowe wyzwania bez przekreślania tradycyjnych zadań, organizacją budującą swą przyszłą rolę na udokumentowanej zdolności do adoptowania się do zmieniających się wymagań bezpieczeństwa.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"