Nim
powstała literatura, istniały mity,
czyli opowieści o stałej warstwie fabularnej (tzn. mogąca istnieć w wielu
wersjach różniących się drugorzędnymi szczegółami), wyrażające i organizujące
wierzenia danej społeczności, przede wszystkim archaicznej (pierwotnej).Mit to
opowieść o konkretnych wydarzeniach, ale jej sens, przesłanie ma charakter
ogólny, gdyż dotyczy zasad wiary, ludzkiego postępowania, porządku świata. Mity
objaśniały człowiekowi pierwotnemu świat i zachodzące na nim zjawiska,
podsuwały gotowe tłumaczenia i interpretacje, np. przemienność pór roku
wyjaśnia mit o Demeter i Korze (Presefonie), pioruny zaś to broń Zeusa. Tak też
niezrozumiałe zjawiska tłumaczono działalnością bogów. Poza tym mity umacniały
pierwotną społeczność, tworząc wspólną tożsamość. Mity pełniły funkcję
poznawczą (objaśniającą zjawiska przyrody), światopoglądową (są podstawa
wierzeń religijnych) oraz sakralną ( w nich tkwi źródło religijnego kultu i
związanych z nim obrzędów). Głównymi bohaterami mitów są bogowie i herosi,
czyli ludzie obdarzeni nadprzyrodzonymi właściwościami, np. Herakles odznaczał
się nadludzką siłą, oraz półbogowie (potomkowie bogów i ludzi). Bogowie żyli w
świętym miejscu ( w mitologii greckiej na Olimpie), z którego czasem zstępują,
mieszając się w ludzkie sprawy.
W
mitologii zostały utrwalone pierwsze archetypy, czyli pierwsze wzory ludzkich
postaw i zachowań, pradawne, niezmienne wyobrażenia, tkwiące w zbiorowej
świadomości każdej społeczności. Miłość macierzyńską wyobraża Demeter, postawę
zbuntowanego społecznika Prometeusz, marzyciela Ikar, a przeklętego przez los
(ofiarę Fatum) Edyp. Mity to także źródło toposów, czyli stałych motywów,
obrazów literackich, np. Arkadii jako szczęśliwej krainy, „złotego wieku”,
wędrówki (Odyseusz) czy wreszcie Erosa przeszywającego serce strzałą miłości.
Zarówno
proza, jak i poezja chętnie odwołują się do mitologii i kultury starożytnej.
Nawiązywano do niej na różne sposoby. Po pierwsze czerpano z motywów, wątków,
symboli zawartych w mitach, eposie, tragedii, poezji, jak również z filozofii i
etyki starożytnej.
Potwierdzeniem
tego może być literatura odrodzenia, która na nowo odkryła antyk, więc może
pochwalić się utworem nawiązującym bezpośrednio do mitu o wojnie trojańskiej.
Jan Kochanowski w dramacie „Odprawa posłów greckich” przypomina mit o pięknej
żonie króla Menelaosa - Helenie, uprowadzonej przez Parysa, wykorzystując
fragment „Iliady” Homera. „Odprawa posłów greckich” jest tragedią
moralno – polityczną, jej głównym wątkiem jawi się spór między prawym
obywatelem, Antenorem, a Parysem – Aleksandrem, synem króla Priama, który
pragnąc zatrzymać Helenę (dar od Wenus), postępuje jak demagog, grając na
patriotycznych uczuciach rodaków. Rozumne argumenty Antenora upadają i Rada
trojańska decyduje się na wojnę z Grekami. Tym sposobem, nie zważając na
katastroficzne ostrzeżenie Kasandry, cały naród zapłaci za grzechy władców.
Utwór różni się od pierwowzoru zakończeniem, bowiem tragedia antyczna kończy
się katastrofa głównego bohatera, o tyle w utworze tym autor jedynie zapowiada
zniszczenie Troi. Tragedia Kochanowskiego to utwór alegoryczny, gdzie Troja
jest odpowiednikiem szesnastowiecznej Rzeczypospolitej – ogarniętej kryzysem,
osłabionej wewnętrznymi sporami.
Inaczej
mity przedstawiają twórcy romantyzmu, gdyż nawiązują do postaw bohaterów
mitycznych. Polska literatura romantyczna wykreowała charakterystyczną postawę
człowieka wobec świata – postawę prometejską, która została zaprezentowana w
III części „Dziadów” A. Mickiewicza.
Prometeusz to jedna z najpiękniejszych postaci w mitologii greckiej, bóg, który ulepił człowieka z łez i gliny, skradł dla niego ogień, nauczył człowieka różnych rzemiosł. Za swą zuchwałość został jednak ukarany przez Zeusa - przykuto go do ścian Kaukazu, gdzie zgłodniały orzeł wydziobywał mu wątrobę, która wciąż odrastała. Od imienia tego boga powstał w literaturze termin prometeizm, oznaczający wszelkie bezinteresowne poświęcenie się dla ludzkości lub własnego narodu.
Takim
romantycznym Prometeuszem jest Konrad, podejmujący w samotności bazyliańskiej
celi dialog z Bogiem. „Wielka Improwizacja" to owoc długich, samotnych przemyśleń, których wynikiem było
uświadomienie sobie tragedii narodu, zniewolonego przez wroga. Konrad chce
posiadać moc panowania nad światem, aby móc rządzić ludźmi za pomocą uczucia.
Jest gotów, tak jak mityczny Prometeusz podjąć samotną walkę z Bogiem w celu
uszczęśliwienia narodu. Konrad równa się z Najwyższym, twierdząc, że świat
poetycki, kreowany przez niego, może być lepszy i szczęśliwszy od świata
stworzonego przez Boga. Buntujący się przeciwko Bogu Konrad, mimo swego
patriotyzmu, ponosi klęskę, gdyż za bluźnierstwa skierowane przeciwko Bogu
popada w moc szatana, chociaż oskarżenie, że Bóg nie jest ojcem świata, ale
carem, wypowiada za niego głos diabła.
Dlaczego
postawa indywidualistycznego buntu przeciwko Bogu, chęć poświęcenia się i
jednostkowego cierpienia w imię szczęścia ludzkości była tak bliska romantykom?
W polskim romantyzmie funkcjonował mit jednostki niezwykłej, zbuntowanej, o
wybitnej indywidualności, działającej w osamotnieniu. Z tego względu
prometeizm w okresie romantyzmu urósł do rangi symbolu, stal się jedną z
najbardziej charakterystycznych cech bohatera romantycznego.
Herakles (Herkules)
to jeden z najsłynniejszych bohaterów greckich, cechujący się odwagą,
ponadludzką siłą i wytrzymałością, a także dobrocią. Jest symbolem człowieka,
który za swoją niezłomną pracę i wytrwałość oraz wyswobodzenie ludzkości od
zagrażających jej nieszczęść (dwanaście prac Herkulesa) zasłużył sobie na
nieśmiertelność. Czczony w Grecji i Rzymie był patronem kultury, a także bogiem
handlu i bóstwem chroniącym od złego. Jego dwanaście prac, z których trzy
ostatnie są próbą pokonania śmierci, stało się jednym z powodów nadania mu
nieśmiertelności przez bogów. Motyw nadludzkiej potęgi i wytrwałości bohatera,
nie poddającego się przeciwnością losu, wykorzystał Adam Mickiewicz w wierszu
"Oda do młodości".
Mit o Syzyfie
jest wyrazem marzeń człowieka o nieśmiertelności i niemożności jej uzyskania.
Syzyf próbuje przechytrzyć bogów i odsunąć od siebie wizję starości i śmierci.
Jego poczynania zostają jednak odkryte, a sam bohater ponosi dotkliwą karę.
Boskie właściwości, za którymi człowiek tęskni, są mu niedostępne, a wszelkie próby
ich osiągnięcia skazane zostają na porażkę. Przemijalność i śmierć są
nieodłącznymi atrybutami ludzkiej egzystencji, sprzeciw wobec boskich praw
niesie za sobą karę. Syzyf za próbę sprzeciwienia się bogom zostaje dotkliwie
ukarany. Musi wtaczać na górę głaz, który w ostatniej chwili osuwa się w dół i
zmusza bohatera do podjęcia kolejnej próby. Od imienia Syzyfa pochodzi termin syzyfowa
praca, oznaczający daremny trud i wysiłek, konieczność ponawiania tej samej
czynności, która nie przynosi żadnych efektów. Historia Syzyfa wskazuje też na
niemożność zaspokojenia ludzkich pragnień. Do tego mitu odwołał się Stefan
Żeromski w swojej powieści "Syzyfowe prace". Użyty w tytule termin
oznacza daremny trud carskiego aparatu, bezskutecznie usiłującego zrusyfikować
polską młodzież.
Dedal (gr. daidalos - rzemieślnik,
artysta) symbolizuje doskonały kunszt artystyczny i twórcze możliwości
człowieka. Według mitologii był wysoko ceniony przez współczesnych, którzy
uważali, iż stworzone przez niego dzieła sztuki posiadają duszę i mają w sobie
życie. Dedal jest także symbolem tęsknoty za wolnością, odwiecznego marzenia
człowieka o niezależności, swobodzie i niepodległości artysty wobec władców i
państwa. Skonstruowane przez niego skrzydła zanieść miały bohatera i jego syna
z powrotem do ojczystej ziemi. Ikar, nie słuchając przestróg ojca, wzbił
się jednak za wysoko i swoją brawurę przypłacił życiem. Wzlatujący ku słońcu
Ikar, to symbol młodzieńczej nierozwagi, zbyt dużych roszczeń, które prowadzą
do upadku i klęski. Lot ku słońcu, to chęć zbliżenia się do ideału, próba
przekroczenia możliwości i ograniczeń ludzkich, desperacki czyn, za który
zapłacić trzeba życiem. Dedal i Ikar reprezentują dwie odmienne postawy wobec
życia: pierwsza cechuje się rozwagą, rozsądkiem, umiejętnością oceny
niebezpieczeństwa, doświadczeniem życiowym, które pozwala odpowiednio ocenić
własne możliwości, w drugiej dominuje właściwa młodości lekkomyślność, nie
licząca się z niebezpieczeństwem brawura, straceńcza chęć osiągnięcia
niemożliwego celu, nieopanowana ciekawość, która prowadzi do zguby. Mit o „Dedalu i Ikarze” stał się źródłem inspiracji dla poetów i
pisarzy, przykładem tego są choćby wiersze: „Ikar” Stanisława Grochowiaka,
„Wciąż o Ikarach głoszą” Ernesta Brylla i opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza
pt. „Ikar”. Uważam, iż ma to odniesienie do współczesności, gdyż wiele razy,
gdy nie posłuchamy rodziców, robimy wiele błędów, popadamy w kłopoty, z którymi
nie zawsze jesteśmy w stanie sobie poradzić.
Motywy i wzorce zachowań są często wykorzystywane
przez pisarzy, jako przestroga przed błędami innych ludzi, które jednocześnie
ukazują nam kulturę starożytną.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach