Krzyżacy

Krzyżacy

• Sienkiewicz Henryk •

• 1900 •

Krzyżacy to powieść–odpowiedź Sienkiewicza na antypolską politykę rządu pruskiego w drugiej połowie XIX wieku oraz wyraz

stosunku pisarza do poczynań Bismarcka wobec Polaków i jego polityki, określonej słowami z 1861 roku: „Bijcie w Polaków, aby

ich ochota do życia odeszła (... ) jeśli pragniemy istnieć, nie pozostaje nam nic innego, jak ich wytępić”.

Koncepcja fabularna Krzyżaków oparta jest na dwu współrzędnych wątkach: historycznym i przygodowo–romansowym.

Chronologię wątku historycznego wyznaczają lata 1399–1410 (ze wspomnieniami dawnych walk z Krzyżakami i spojrzeniem, w

dwuzdaniowym swoistym epilogu, w przyszłość po rok 1466, gdy Polska odzyskała Pomorze, Malbork, Elbląg i Sztum). Czas

akcji tego wątku determinuje czas wydarzeń wątku przygodowo–romansowego: perypetii miłosnych Zbyszka, Danuśki i Jagienki,

porwania Danuśki przez Krzyżaków, jej poszukiwań i śmierci, spełnienia ślubów złożonych dziewczynie przez Zbyszka i wreszcie

upragnionego przez Maćka związku Zbyszka i Jagienki, ich pomyślności i realizacji ideału rodowego Maćka.

Droga Krzyżaków do czytelnika

Powieść mieści się w nurcie literackim antygermańskich dokonań twórcy (jak: Selim Mirza, Bartek Zwycięzca, Sachem, Quo

vadis). Historycznym przejawem ekspansji niemieckiej na Wschód była dla pisarza działalność zakonu krzyżackiego. Krzyżacy są

więc wyrazem pisarskiego sprzeciwu wobec zaborczej polityki państwa pruskiego – spadkobiercy Zakonu. Dzieło powstało –

stwierdzał autor – „z odczucia chwały narodowej w przeciwstawieniu do dzisiejszej narodowej niewoli”. Mogło też – może w

większym zakresie niż Trylogia – zostać odebrane jako utwór pisany „ku pokrzepieniu serc”; po Grunwaldzie państwo

polsko–litewskie stało się wszak najpotężniejszym mocarstwem Europy. Ten pisarski zamysł pojęli czytelnicy i pierwsi krytycy

dzieła: Jan Pawelski, Walery Gostomski i Maria Konopnicka, których słowa entuzjazmu dla artyzmu pisarza łączyły się z

konstatacją aktualności politycznej utworu. Podkreślano, że w powieści wyrażany jest kult bohaterskiej dzielności Polaków

walczących z wrogim żywiołem, ich heroizm duchowy i potęga moralna.

Pierwszy, nie zrealizowany pomysł dzieła z czasów Jagiełły, powstał w 1865 roku w Poświętnem, gdy Sienkiewicz planował

napisanie „szkicu historycznego Spytko z Melsztyna”. Do tematu powrócił w połowie 1892 roku; wtedy rozpoczął studia nad

epoką. Pracę nad Krzyżakami przerwał na rzecz Rodziny Połanieckich i Quo vadis. Po ukończeniu drugiej powieści okres od

lutego 1896 do końca marca 1900 poświęcił Krzyżakom. Powieść powstawała w Polsce (m.in. w Warszawie i Zakopanem), w

Austrii, Francji, Szwajcarii i Włoszech.

Pisane odcinkami dzieło, drukowane było od lutego 1897 roku w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” i w kilku innych

dziennikach. Sienkiewicz przeprowadzał wówczas korektę usterek; gdy 28 marca 1900 roku w Parc St. Maur pod Paryżem

ukończył rękopis Krzyżaków, pozostały prace nad poprawkami, na których całość, wydana w połowie tego roku, znacznie

zyskała.

Źródła wizji historycznej i artyzmu

Dla powstania Krzyżaków istotne są wykorzystane prace źródłowe, reminiscencje literackie i inspiracje spoza dziedziny słowa

pisanego, zwłaszcza malarskie. Pośród źródeł historycznych były np. takie, jak: L. Rogalskiego Dzieje Krzyżaków (Warszawa

1846), M. Moraczewskiego Zamek krzyżacki w Malborgu dziś i przed pięciuset laty (Lwów 1882), Piotra Dusburga Kronika (Lipsk

1679), Rizzi Zannoniego Carte de la Pologne (Paryż 1772), opracowania historii Litwy, Prus (np. pióra W. H. Kotzebuego); dwa

podstawowe to Historia Polski Jana Długosza oraz Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy. Dzieło Długosza wniosło wiele informacji o

stosunkach politycznych, obyczajach, życiu dworskim, kościelnym i rycerskim. Odzwierciedliło się również w obrazie bitwy

grunwaldzkiej. Dzieło Szajnochy (wydane w 1885 r.) współtworzyło wizję krainy pokrytej puszczami i tętniącej życiem; przynosiło

charakterystykę rycerstwa polskiego, a także koncepcję potężnego państwa, które połączone z Litwą zdolne było do walki z

potęgą Zakonu.

Innymi materiałami źródłowymi dla powieści były: Kronika Galla Anonima, dzieła Marcina Kromera, Marcina Bielskiego, Kronika

Janka z Czarnkowa, Kronika wielkopolska, a także prace historyków XIX wieku: Józefa Szujskiego, Stanisława Smolki i Adama

Prochaski.

Kolejne źródło Krzyżaków stanowiła literatura, np. inspirująca dyskurs Sienkiewicza powieść Józefa Ignacego Kraszewskiego

Krzyżacy 1410 (druk książkowy 1882), której pisarz w 1882 roku poświęcił polemiczną recenzję, nie aprobując dokumentarnego

modelu powieści Kraszewskiego. Zdaniem T. Bujnickiego, Sienkiewicz „(... ) odczuwał potrzebę innego spojrzenia i innej wizji

artystycznej epoki grunwaldzkiej. Przede wszystkim zaś chodziło Sienkiewiczowi o zbudowanie artystycznej apoteozy epoki, w

czym zgodny był z założeniami malarstwa Jana Matejki”. Malarstwo Matejki zaś stanowi kolejne źródło Krzyżaków: inspirująco

działały jego wizerunki władców polskich, szkice ubiorów i przede wszystkim Bitwa pod Grunwaldem. Pisarz był wrażliwy na tę

dziedzinę sztuki (środowisku malarzy poświęcił w 1888 roku humoreskę Ta trzecia). Wpływy obrazów są widoczne w jego

dziełach w kompozycji scen i w wizerunkach postaci. W Krzyżakach są to np. ślady obrazów średniowiecznych świętych w

kreacji Danuśki Jurandówny. Także sztych Rycerz i śmierć Albrechta Dürera lub obraz Arnolda Böcklina zainspirowały scenę

śmierci Zygfryda de Löwe.

Analiza źródeł literackich Krzyżaków wskazuje wielu przodków kreowanych postaci i wiele reminiscencji sytuacyjnych. Scena

pogromu w Szczytnie nawiązuje do rzezi zalotników na Itace w Odysei Homera; historia perypetii uczuciowych Zbyszka

przypomina podobne doznania tytułowego bohatera powieści K. Dickensa David Copperfield; kreacja Sanderusa tkwi w wizjach

Dekamerona Boccaccia, a pan de Lorche przypomina błędnego rycerza z Don Kichota Cervantesa. W powieści pobrzmiewają też

echa średniowiecznych romansów rycerskich (legendy o królu Arturze, opowieści o Walgierzu Wdałym), pieśni ludowych,

średniowiecznych pieśni miłosnych (np. Po różach), przepowiedni świętej Brygidy. Z tekstów religijnych oprócz Bogurodzicy –

śpiewanej na polach grunwaldzkich – odnajdujemy też wprowadzone na zasadzie przypomnienia, cytatu, aluzji teksty Ojcze nasz,

Te Deum. Pojawiają się także fragmenty dzieł Cezara. Dostrzec można ślady powielania przez Sienkiewicza własnych

wcześniejszych pomysłów.

Dla języka powieści najistotniejszym okazały się zasoby gwary górali tatrzańskich oraz zasoby słownictwa staropolskiego,

odnajdywane przez autora w aktach grodzkich i miejskich; łącznie stworzyły one język doby wczesnojagiellońskiej, odpowiadający

kreowanym przez pisarza bohaterom i epoce; wyrazisty, barwny, jędrny, dający plastyczne, pełne życia obrazy.

Poznawanie tekstu

W stuletnich dziejach sławy i poznania naukowego Krzyżaków wyróżnić można dwa ważne okresy. W pierwszym – powieść

zyskała uznanie znanych historyków i krytyków literatury: Konstantego Marii Górskiego, Piotra Chmielowskiego i Wilhelma

Feldmana. Jedynie Stanisław Brzozowski Krzyżaków nie oszczędził. Większość historyków i krytyków literatury akceptowała

ocenę powieści, zaproponowaną w opracowaniu Konstantego Wojciechowskiego (Henryk Sienkiewicz, Lwów 1917), jako

doskonałej powieściowej wizji Polski „niepowstrzymanym pędem” rozwijającej się ku sile i wielkości, jako wyraz łączności kultu

siły fizycznej dawnych Polaków z kultem miłości i prawa. Podkreślono też epopeiczność dzieła i odrębność (polegającą na

zastosowaniu wzorów Waltera Scotta) konstrukcji bohaterów historycznych oraz rozmaitość, barwność i wyrazistość kreacji

bohaterów fikcyjnych; wskrzeszanie postaci pięknych, łączących walory artystyczne z ideowymi. Doceniony został obraz Polski

Jagiełłowej, widzianej jako suma wykreowanych miejsc i postaci oraz jako odbicie świadomości ludzi epoki. Uwypuklono zasadę

kontrastu w konstrukcji postaci z antagonistycznych obozów, dostrzeżono warstwę budzącą wzruszenie czytelnika i częściowo

określono jej konstrukcję.

Drugi okres badawczego zainteresowania Krzyżakami przyszedł po latach. Powszechnie akceptowane przez czytelników dzieło

żyło jednak nadal. Dowodem jego popularności jest np. fakt, że w 1945 r. Krzyżacy byli pierwszą wydaną pozycją literatury pięknej

(w nakładzie 22 tysięcy egzemplarzy, błyskawicznie wykupionym). Powieść wprowadzono też do kanonu lektur szkolnych. W

1948 roku ukazały się dwie jej nowe edycje (pierwsza pod redakcją J. Krzyżanowskiego, druga pod redakcją Stanisława Pigonia).

W ślad za nimi poszły badania nad Sienkiewiczem i Krzyżakami, ponownie aktualnymi w swej antygermańskiej wymowie.

Zainteresowano się nowymi problemami powieści (np. źródłami historycznymi zajął się historyk Stefan Maria Kuczyński).

Wypowiedzieli się – uzupełniając wiedzę o utworze – znakomici historycy literatury: Zygmunt Szweykowski, Julian Krzyżanowski,

Stefan Papée, Tadeusz Bujnicki oraz historycy – obok wspomnianego już Kuczyńskiego – np. Juliusz Kijas. Wtedy właśnie

dokonał się szczególny postęp w poznaniu źródeł do Krzyżaków i nastąpiły próby nowego ich odczytywania.