Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem,

Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem,

Wójtem a Plebanem

• Rej Mikołaj •

• Kraków • 1543 •

Panorama społeczna i obyczajowa społeczeństwa polskiego z pierwszej połowy XVI w.

Krótka rozprawa umiejętnie wpisała się w kontekst zmian i dyskusji politycznych uwarunkowanych programem egzekucji praw i

dóbr koronnych. Krytyka środowisk społecznych w dziele Reja pokrywała się z decyzjami i postulatami wysuwanymi przez

szlachtę na sejmikach w latach 30. i 40. XVI w. Sejmikowe debaty wyrażały dążenia średniej szlachty do reformy sądownictwa i

systemu obronnego państwa. Szczególnie podkreślano słabość granicy wschodniej, której utrzymanie mogłyby zagwarantować

podatki lub koronne dobra. Z takiej perspektywy politycznej zrodził się Rejowy dialog.

Kompozycja dialogu

Dyskutujące osoby są reprezentantami poszczególnych stron społecznego sporu. Pan reprezentuje stanowisko racjonalnie

myślącej szlachty. Pleban broni racji Kościoła wobec szlacheckich zarzutów personalizowanych przez Pana, zaś Wójt wyraża

poglądy wsi. Konstrukcja dialogu jest więc ściśle określona i uporządkowana wokół z góry ustanowionych problemów.

Treść i problematyka

Początkowe wersy dialogu poświęcone zostały sprawom Kościoła. Kolejno Pan, Wójt i Pleban przedstawiają indywidualne racje

co do liturgii i wewnętrznej organizacji kościelnej instytucji. Szczególnie agresywne są ataki Pana drwiącego z obrzędowości

Kościoła i odpustów, z pustej i hałaśliwej liturgii, interesowności księży. Barwne sytuacje zarysowane efektownymi obrazkami z

życia duchowieństwa podkreślają jeszcze satyryczną wymowę faktów: wybieranie dorodnych snopków zboża, konieczność

wnoszenia opłat przez chłopów inwentarzem; „kury gdaczą, świnie kwiczą, na ołtarzach jajca liczą” - tak obrazowo przedstawione

są najbardziej charakterystyczne przykłady życia księży. Z kolei Pleban, nie chcąc zostać dłużnym, zarzuca Panu sprzedajność

świeckich urzędów, niesprawiedliwe sądownictwo i korupcję szlacheckich posłów. Wójt nie uczestniczy aktywnie w dialogu, jest

swoistym „wyrzutem sumienia” duchowieństwa i szlachty. Racje cząstkowe, demonstrowane przez Pana i Plebana, podsumowuje

Wójt ironicznym i gorzkim akcentem: „Ksiądz Pana wini, Pan Księdza, a nam prostym zewsząd nędza”. Na koniec występuje

upersonifikowana Rzeczpospolita skarżąca się na słabość władzy wykonawczej (króla) i ustawodawczej (sejmu). Alegoryczność

Krótkiej rozprawy nie pozwala jednoznacznie określić, kto odniósł zwycięstwo w sporze. Wójt bowiem stwierdza w zakończeniu:

„Trudno ma Wójt, Pan i Pleban... ”.

Krótka rozprawa wpisała się w kontekst spraw politycznych i społecznych, jakimi żyła ówczesna Rzeczpospolita. Dzieło

odzwierciedla program szlacheckiej walki o egzekucję praw i dóbr koronnych – stąd liczne są w dialogu akcenty antyklerykalne.

Zarzuty stawiane przez Pana Plebanowi pokrywają się z programem reform wysuwanym przez średnią szlachtę na sejmikach w

latach 1530–1540. Szlachta słowami Pana atakowała z jednej strony Kościół, ganiąc głównie jego pazerność, z drugiej

przeciwstawiała się różnorodnym formom przekupstwa stosowanego przez instytucje świeckie. Obok kwestii publicznych w

Krótkiej rozprawie widoczne są problemy obyczajowe. Atak Reja na szlacheckie umiłowanie zabaw i zbytku prowadzi do wniosku,

iż renesansowa Polska była krajem wewnętrznie podzielonym. Dlatego dialog uznać można za szlachecki obrachunek sumienia

wobec przejawów zła, ksenofobii i obskurantyzmu.