Koszty w przedsiębiorstwie
Spis treści
1. Pojęcie kosztu. 3
2. Rodzaje kosztów w przedsiębiorstwie. 5
3. Obliczanie kosztów w przedsiębiorstwie – przykład liczbowy. 10
4. Korzyści z działalności gospodarczej. 13
Literatura. 15
1. Pojęcie kosztu.
W toku prowadzonej działalności gospodarczej poszczególne jednostki zużywają środki trwałe, materiały, energię, pracę ludzką itp., czyli ponoszą koszty. Należy więc zdefiniować pojęcie kosztu.
Koszty są to wyrażone w pieniądzu, zużyte w toku normalnej działalności oraz w określonym czasie środki pieniężne przynoszące efekty w postaci wy-tworzonych wyrobów, wykonanych usług.
Jak wynika z przedstawionej definicji, dla pojęcia kosztu istotne jest wartościowe ujęcie, zużycie czynników produkcji, przypisanie do okresu i wystąpienie efektu. Takie podejście do kosztu pozwala wyodrębnić pojęcia bliskoznaczne, często utożsamiane z kosztem. Są to: wydatek , nakład i strata.
Pojęcie
Kryterium Koszt Nakład Wydatek Strata nadzwyczajna
Sposób wyrażenia wartościowo ilościowo wartościowo wartościowo wartościowo
Zużycie czynników produkcji tak tak nie tak
Czas konkretny okres kilka okresów konkretny okres konkretny okres
Efekt tak tak ? nie
Pod pojęciem wydatku należy rozumieć każdy rozchód środków pieniężnych, któ-ry nie musi być związany ze zużyciem środków produkcji. Natomiast nakład jest to wszelkie zaangażowanie środków w działalność przedsiębiorstwa, które można wyrazić wartościowo i ilościowo i charakteryzujące się rozciągłością w czasie. Fakt nabycia środ-ków gospodarczych nie jest więc jednoznaczny z powstaniem kosztu. Dopiero zużycie tych środków oznacza wystąpienie kosztu, pod warunkiem że jest celowe i przyniesie pozytywny efekt gospodarczy. Brak takiego efektu powoduje wystąpienie straty nad-zwyczajnej. Są to finansowe skutki zdarzeń niepowtarzalnych występujących poza zwy-kłą działalnością jednostki, zdarzenia losowe (kradzieże, pożary, nadużycia), zdarzenia związane z zaniechaniem lub zawieszeniem jakiegoś rodzaju działalności, zmianą metod produkcji, sprzedażą zorganizowanej części mienia jednostki gospodarczej, postępowaniem układowym lub napraw¬czym. Od strat nadzwyczajnych należy odróżnić pozostałe koszty operacyjne, które nie są związane ze zwykłą działalnością gospodarczą, lecz nie mają charakteru nadzwyczajnego. Obejmują one takie pozycje, jak: wartość sprzeda¬nych składników majątku trwałego, koszty likwidacji środków trwałych, przedawnione, nicściągalne lub umorzone należności, zapłacone kary, grzywny, przekazane darowizny.
Pojęcie kosztów jest kategorią skomplikowaną, trudną do jednoznacznego zidenty-fikowania, jednocześ¬nie jest to kategoria ważna z punktu widzenia sterowania działalno-ścią gospodarczą przedsiębiorstwa. Obniżanie kosztów produkcji daje bowiem możliwość obniżenia cen i przez to rozszerzenia rynków zbytu.
Koszty ponoszone są przez przedsiębiorstwo (właściciela) w związku z prowadze-niem działalności gospodarczej, tj. produkcji i sprzedaży. Działalność ta została podjęta w wyniku rozpatrywania wielu wariantów i możliwości innego zastosowania posiadanego kapitału i czynników produkcji. Koszty będące wynikiem wybranego rodzaju działalności noszą nazwę kosztów najlepszego zastosowania (opportunity cost). Podjęcie innego rodzaju działalności byłoby po prostu mniej opłacalne dla właściciela przy przyjętych przez niego kryteriach oceny. Koszty najlepszego zastosowania są efektem wyboru tech-nologii bądź różnych czynników produkcji. Koszty te są kategorią będącą rezultatem po-równań (kategoria porównawcza) i wyrażają poziom rezygnacji z innego rozwiązania - koszty alternatywne. Koszty całkowite ekonomiczne stanowią sumę wyrażonych w pie-niądzu zużytych nakładów w procesie produkcji poniesionych w związku z realizacją celu gospodarczego przedsiębiorstwa. Wszystkie elementy kosztów powinny być ujęte w księ-gowości, a zapisy rachunkowe powinny stanowić ważne informacje sterujące. Dokładnie można ująć w księgowości te elementy czynników produkcji, które zostały zakupione na rynku. Są to tzw. koszty wyraźne (explicit cost), które ujmowane są jako koszt księ-gowy (accounting cost). Oprócz tych kosztów wyraźnych właściciel ponosi znaczne wy-datki, które nie prze¬chodzą przez rynek. Są to tzw. koszty ukryte (implicit cost), któ-rych wartość (poziom) musi być szacowana. Kosztami ukrytymi są wszystkie oszacowane wydatki właściciela związane z prowadzeniem firmy, które nie zostały nabyte drogą kup-na, czyli nie przeszły przez rynek. Suma kosztów całkowitych i kosztów ukrytych stanowi całkowity koszt ekonomiczny. W małych przedsiębiorstwach, a w szczególności w ro-dzimym małym biznesie, wyższy jest udział kosztów ukrytych aniżeli w wielkich kor¬poracjach, gdzie przeważają koszty wyraźne - księgowe.
2. Rodzaje kosztów w przedsiębiorstwie.
Koszty całkowite stanowią zbiór różnych elementów i występują w różnych kon-figuracjach. Stąd też w teorii i praktyce wyróżnia się kilka kryteriów klasyfikacyjnych, np. rodzaj kosztów, miejsce powstawania kosztów, sposób rozliczania na gotowy produkt oraz reakcja kosztów na zmianę wielkości produkcji. Idea klasyfikacji kosztów polega na tym, iż każdy element kosztów całego zbioru czynników zużytych w procesie działalności przedsiębiorstw przyporządkowany jest danemu kryterium.
Koszty w układzie rodzajowym związane są ze zużyciem określonego rodzaju czynnika i dzielą się na:
• materiałowe (surowce, materiały, paliwo, energia),
• amortyzację,
• osobowe, (płace łącznie z ubezpieczeniami społecznymi),
• inne (np. czynsze, usługi obce).
W przedsiębiorstwie jako całości w każdym wydziale, oddziale i różnych komórkach orga-nizacyjnych występuje zużycie wymienionych czynników produkcji, a więc występują te właśnie rodzaje kosztów. Z faktu, iż przedsiębiorstwo jest określoną strukturą organiza-cyjną (produkcyjną i funkcjonalną), wynika drugi podział kosztów według miejsc ich powstania. Z tego punktu widzenia koszty dzieli się na:
• koszty produkcji podstawowej,
• koszty produkcji pomocniczej,
• koszty działalności marketingowej,
• koszty bezpieczeństwa i higieny pracy,
• koszty działalności badawczo-rozwojowej,
• koszty informacji naukowo-technicznej itd.
Na uwagę zasługuje też podział kosztów z punktu widzenia prze¬prowadzenia kalku-lacji. Wyróżnia się tu:
• koszty bezpośrednie,
• koszty pośrednie — dzielą się ona na wydziałowe i ogólnozak¬ładowe.
Koszty bezpośrednie to te, które można bezpośrednio naliczyć (skalkulować) na gotowy produkt (np. mąka — chleb), natomiast koszty pośrednie (zależne od miejsca powstania) rozlicza się (kalkuluje) na wyrób lub usługę za pomocą tzw. klucza rozlicze-niowego. Kluczem tym jest na ogół liczba zatrudnionych pracowników bądź liczba prze-pracowa¬nych roboczogodzin. W przedsiębiorstwach o wysokim stopniu auto¬matyzacji kluczem tym może być materiał zużyty w procesie produkcji.
Koszty wg charakteru działalności dzielimy na następujące grupy:
• koszty działalności operacyjnej, dotyczą normalnej działalności gospodar¬czej określonej jednostki, działalność ta może mieć charakter wytwórczy, usługowy lub handlowy.
• pozostałe koszty operacyjne, obejmują koszty zdarzeń nietypowych nie wynikających z normalnej dzia¬łalności.
• koszty finansowe związane z działalnością finansową, należą do nich takie pozycje, jak: płacone przez jednostkę odsetki (także za zwłokę), pro¬wizje od pożyczek i kredytów, dyskonto, ujemne różnice kursowe, wartość sprzedanych udziałów i papierów wartościowych, odpisy aktualizujące ich wartość.
Z punktu widzenia kształtowania się kosztów całkowitych względem wielkości pro-dukcji wyróżnia się koszty zmienne, które rosną wraz ze wzrostem produkcji, a maleją w związku z jej obniżaniem się, oraz koszty stałe, których poziom nie wykazuje wahań wraz ze zmianami produkcji w krótkim czasie, i koszty względnie stałe, charakterystycz-ne dla długich okresów.
Rysunek 1. Koszty stałe i względna stałość kosztów.
Koszty zmienne mogą być: proporcjonalne, degresywne, progresy¬wne..
Koszty zmieniają się w takim samym tempie jak rozmiary produkcji
Koszty zmieniają się szybciej niż rozmiary produkcji
Koszty zmieniają się wolniej niż rozmiary produkcji
Rysunek 2. Koszty zmienne.
Udział określonego rodzaju kosztów zmiennych oraz kosztów stałych w kosztach całkowitych jest ważnym parametrem pozwala¬jącym określić najbardziej opłacalną wiel-kość produkcji oraz korzyści skali.
Rysunek 3. Kształtowanie się kosztów zmiennych, stałych i całkowitych, a także krańcowych.
Ze względu na stosunek kosztów do wielkości produkcji wyróżnia się koszt jed-nostkowy i koszt całkowity oraz koszt marginalny (krańcowy). Koszt jednostkowy powstaje przez podzielenie kosztu całkowitego przez wielkość produkcji. Koszt jednost-kowy całkowity będzie się składał z kosztu jednostkowego zmiennego i kosztu jednost-kowego stałego. Koszt krańcowy (marginalny) jest to przyrost kosztu całkowitego, spo-wodowany wzrostem produkcji o jednostkę.
Korzyści skali mają miejsce wtedy, gdy produkcja rośnie, a koszty stałe pozosta-ją na niezmienionym poziomie. Przy wzroście produkcji koszty stałe na jednostkę pro-dukcji zmniejszają się. Korzyści skali należy obserwować w dłuższym horyzoncie czasu. W początkowym okresie korzyści te są wyższe (rys.3 — odcinek na osi rzędnych od OA). w następnym okresie korzyści skali są ustabilizowane (odcinek AB), natomiast w długim okresie może nastąpić zmniejszenie korzyści skali, gdy występują bowiem skoki we wzro-ście całkowitych kosztów stałych — wtedy koszt jednostkowy również się podnosi (odci-nek od punktu B na osi rzędnych). Korzyści skali pojawiają się już przy produkcji średnio-seryjnej, wielkoseryjnej, a najwyraźniej występują przy produkcji masowej.
Rysunek 4. Długookresowa krzywa kosztu jednostkowego i korzyści skali.
Koszty rzeczywiste - to koszty faktycznie poniesione w danym okresie, np. w ciągu l roku, kwartału czy miesiąca. Koszty planowane - to koszty przewidywane w okresie objętym planem, wynikającym ze strategii rozwoju przedsiębiorstwa. Im okres planowany jest dłuższy, tym rachunek kosztów jest mniej dokładny, głównie ze względu na zmiany cen krajowych i światowych, a także wskutek możliwych przesunięć na ryn-kach (dostawców i odbiorców).
W związku z działalnością gospodarczą przedsiębiorstw powstają tzw. koszty ze-wnętrzne, tj. koszty ponoszone przez osoby trzecie, nie uczestniczące bezpośrednio w działalności wytwórczej. Do kosztów tych zalicza się wydatki związane z przywróceniem zdrowia ludzkiego, utraconego wskutek np. zanieczyszczenia środowiska naturalnego (wody, powietrza, gleby), koszty przywrócenia krajobrazu i inne. Koszty te są następ-stwem powstawania odpadów produkcyjnych, a także odpadów konsumpcyjnych (jako skutek określonej jakości wyrobów). Przedsię¬biorstwa wprawdzie nie rejestrują tych kosztów, jednakże w coraz większym stopniu zainteresowane są ich minimalizacją.
Ze względu na stopień złożoności koszty dzielimy na:
• koszty proste: jeden rodzaj kosztu, nie można po¬dzielić w danej jednostce na prostsze elementy (wynagrodzenia, amortyzacja itp.);
• koszty złożone: obejmują kilka rodzajów kosztów, można podzielić na koszty proste; na przykład: na koszty produkcji podsta¬wowej składają się koszty amortyzacji wynagrodzeń, usług obcych itd.
Według kryterium związku kosztów z przycho¬dami ze sprzedaży wyróżniamy następujące grupy kosztów
• koszty produktów- związane z wytworzeniem wyrobów, usług lub nabyciem towarów; nie wy¬kazują związku z przychodami dopókinie nastąpi sprzedaż produktów, towarów;
• koszty okresu – związane z przychodami okresu, którego dotyczą, obejmują koszty ogól¬nego zarządu i sprzedaży;
Ze względu na możliwość kształtowania wyróżnia się:
• koszty zależne (kontrolowane) może je kształtować dana jednostka(ogniwo decyzyjne);
• koszty niezależne (niekont¬rolowane) może je kształtować dana jednostkanie ma na nie wpływu dana jednostka (ogniwo decyzyjne);
3. Obliczanie kosztów w przedsiębiorstwie – przykład liczbowy.
Przedsiębiorstwo produkcyjne ponosi następujące koszty:
Wiel-kość pro-dukcji
Q Cena
P Koszty stałe
TFC Koszty zmienne
TVC Koszty całko-wite
TC Przy-chód całko-wity
TR Jed-nost-kowy koszt zmienny
AVC Jed-nost-kowy koszt całko-wity
ATC Koszt margi-nalny
MC Przy-chód margi-nalny
MR Zysk
0 500 200 0 200 0 - - - - -200
1 500 200 600 800 500 600 800 600 500 -300
2
500 200 800 1000 1000 400 500 200 500 0
3 500 200 1100 1300 1500 367 433 300 500 200
4 500 200 1600 1800 2000 400 450 500 500 200
5 500 200 2300 2500 2500 460 500 700 500 0
6 500 200 3400 3600 3000 567 600 1100 500 -600
7 500 200 4600 4800 3500 657 686 1200 500 -1300
Obliczenia:
1. TC = TFC +TVC
2. TR = P*Q
4. AVC = TVC / Q
5. AFC = TFC / Q
6. MC = (TC1 –TC0) / Q
7. MR = (TR1 –TR0) / Q
8. Zysk = TR - TC
W przedsiębiorstwie funkcjonującym na rynku wolnokonkurencyjnym mogą zaistnieć trzy sytuacje:
a) Przedsiębiorstwo osiąga zysk
b) Przedsiębiorstwo nie osiąga zysku ani nie ponosi straty
c) Przedsiębiorstwo ponosi straty
Na rynku monopolistycznym przedsiębiorstwo także może znaleźć się w trzech sy-tuacjach, lecz równowaga występuje wówczas, gdy monopolista maksymalizuje swoje zyski tzn. gdy przychody krańcowe równają się kosztom krańcowym.
a) Przedsiębiorstwo ma zerowe zyski
b) Przedsiębiorstwo osiąga zyski
c) Przedsiębiorstwo ponosi straty
4. ozyści z działalności gospodarczej.
W gospodarce rynkowej głównym celem działalności właściciela jest maksymaliza-cja zysków w długim okresie. Oznacza to, że w krótkim okresie przedsiębiorstwa mogą ponosić nawet straty, a mimo to będą osiągały korzyści. Korzyści przedsiębiorstwa moż-na definiować jako zrealizowane zaplanowane cele zarówno w wymiarze finansowym, jak i innym, np. prestiżowym. Wskutek działalności gospodarczej różni uczestnicy procesów gospodarczych odnoszą różne korzyści. Tradycyjnie jednak analizując działalność gospo-darczą przedsiębiorstw, za główną, a nieraz jedyną korzyść - uznaje się zysk. Ze względu na trudności w dokładnej ocenie kosztów, występują także trudności w ocenie zysku. Teoretycznie wyróżnia się następujące kategorie zysku: zysk normalny (normal profit), zysk ekonomiczny.
Rysunek 5. Optymalna wielkość produkcji; a) w konkurencji doskonałej, b) w monopolu.
Optymalną wielkość zysku można uzyskać przy mniejszej sprzedaży w przedsię-biorstwie, które zajmuje pozycję monopolistyczną na rynku.
Rysunek 5 ilustruje sytuację, gdy przedsiębiorstwo funkcjonuje w warunkach kon-kurencji doskonałej (a) oraz gdy jest monopolistą (b). Punkt przecięcia kosztu krańcowe-go oraz kosztu przeciętnego znajduje się przy 12 jednostkach sprzedaży (rys. 5a) w wa-runkach konkurencji doskonałej - gdy cena ustalona jest na rynku w wyniku gry podaży i popytu, a w przypadku przedsiębiorstwa-monopolisty (rys. 5b) punkt ten znajduje się już przy 8 jednostkach - gdyż monopolista ustala cenę (dochód przeciętny) w sposób admini-stracyjny stosując np. formułę „koszt plus...” .
W praktyce ustala się tzw. próg rentowności, tzn. granicę, do której produkcja (sprzedaż) nie przynosi strat. Próg rentowności wyznacza się graficznie i matematycznie.
Próg rentowności informuje, od którego punktu - od jakiego rozmiaru - produkcja lub sprzedaż staje się opłacalna. Punkt „próg rentowności" oznacza „bezdeficytowość" sprze-daży.
Rysunek 6. Próg rentowności.
Matematycznie próg rentowności wyznacza się w postaci wartościowej i ilościowej. Wartościowo ustala się poziom przychodów ze sprzedaży, które zapewniają pokrycie kosztów zmiennych i stałych okresu przy założeniu określonej jednostkowej ceny sprze-daży oraz zmiennych kosztów jednostkowych. Ilościowo wyznacza się wielkość sprzeda-ży, którą należy zrealizować przy planowanym lub rzeczywistym poziomie kosztów i cen aby wynik finansowy wynosił zero.
Literatura.
„Makro- i mikroekonomia dla inżynierów”- praca zbiorowa pod red. S. Marcinia-ka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995r.
„Ekonomia – Makroekonomia” – D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch; Polskie Wy-dawnictwa Ekonomiczne, Warszawa 1997r.
„Rachunkowość zarządcza”- praca zbiorowa pod red. T. Kiziukiewicz, Ekspert Wydawnictwo i Doradztwo, Wrocław 1997r.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"