Dzisiaj nikt nie ma wątpliwości, że polska gospodarka, aby mogła szybko i dynamicznie się rozwijać, potrzebuje zagranicznych inwestycji. Obok wzrostu eksportu uznaje się je za główną siłę napędową gospodarki. Na szczęście z roku na rok napływa do nas coraz więcej obcego kapitału.
Z drugiej zaś strony inwestycje zagraniczne w Polsce często budzą mieszane uczucia. Do niedawna „społeczne przyzwolenie” na obcy kapitał w Polsce nie leżało w centrum zainteresowań socjologów ani agend rządowych. Stąd wiedza o tym, jakie jest nastawienie Polaków do inwestycji zagranicznych, była powierzchowna. W sytuacji, gdy do Polski napływa coraz więcej obcego kapitału, a inwestorzy zagraniczni włączają się w proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, konieczne jest orientowanie się, jakie przedsiębiorstwa dominują na rynku.
Z procesem wchodzenia nowych podmiotów na rynek jest związane pojęcie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Inwestycje bezpośrednie to pojęcie, które różnie jest definiowane.
Bardzo trudno podać właściwą definicję zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Niektórzy z autorów zajmujących się problematyką IB przeciwstawiają IB inwestycjom portfelowym, inni mówią o IB jako o aktywności przedsiębiorstw wielonarodowych. Większość definicji zawiera jednak dwa elementy wspólne: jednym z nich jest fakt, iż każda IB dotyczy co najmniej dwóch krajów; to kryterium przesądza o tym, iż IB mają zawsze charakter międzynarodowy.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) przez inwestycje bezpośrednie rozumie "inwestycje podejmowane w celu uzyskania trwałego wpływu na działalność przedsiębiorstwa w innym kraju.
Celem inwestowania jest uzyskanie efektywnego wpływu na zarządzanie firmą.
W praktyce definicja opracowana przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy okazała się zbyt ogólna, powoduje to trudności w porównywaniu międzynarodowych statystyk dotyczących IB. Z tego właśnie powodu OECD zaproponowała bardziej precyzyjną definicję inwestycji bezpośrednich.
Przedsiębiorstwo będące inwestycją zagraniczną definiowane jest jako przedsiębiorstwo (inkorporowane lub nie), w którym pojedynczy inwestor zagraniczny kontroluje 10 lub więcej procent akcji zwykłych lub głosów w firmie korporacyjnej; lub posiada efektywny wpływ na decyzje firmy. Wymóg posiadania 10% udziałów traktować należy jako wielkość mogącą ulec zmianie w zależności od innych czynników determinujących IB: udział inwestora zagranicznego w procesie podejmowania decyzji w firmie, wymiana członków zarządu lub postanowienia dotyczące długookresowych pożyczek o preferencyjnej stopie procentowej.
OECD natomiast podaje, iż:
– Inwestorem bezpośrednim jest indywidualny przedsiębiorca, prywatne lub państwowe przedsiębiorstwo, rząd, grupa prywatnych lub publicznych przedsiębiorstw, które posiadają inwestycję bezpośrednią w innym kraju.
- Przedsięwzięcie będące inwestycją zagraniczną definiowane jest jako przedsiębiorstwo (inkorporowane lub nie), w którym pojedynczy inwestor zagraniczny kontroluje 10 lub więcej procent akcji zwykłych, lub głosów w firmie korporacyjnej, lub posiada efektywny wpływ na decyzje firmy. Wymóg posiadania 10% udziałów traktować- należy jako wielkość- mogącą ulec zmianie w zależności od innych czynników determinujących inwestycje bezpośrednie: udział inwestora zagranicznego w procesie podejmowania decyzji w firmie, wymiana członków zarządu lub postanowienia dotyczące długookresowych pożyczek o preferencyjnej stopie pożyczkowej.
W ustawodawstwie polskim inwestycje bezpośrednie są definiowane jako "obrót kapitałowy, polegający na dokonywaniu nakładów pieniężnych lub rzeczowych w celu ustanowienia trwałych i bezpośrednich więzi ekonomicznych przejawiających się w prowadzeniu przedsiębiorstwa przez podmiot dokonujący takich nakładów lub w wywieraniu przez niego skutecznego wpływu na przedsiębiorstwo prowadzone przez inną osobę"
Może być to również działalność polegająca na "rozporządzaniu majątkiem posiadanym w wyniku prowadzenia przedsiębiorstwa lub w wyniku dokonanych nakładów.
Celem inwestora jest uzyskanie efektywnego wpływu na zarządzanie firmą. Zagraniczna osoba prawna lub grupa przedsiębiorstw, która realizuje inwestycję, nazywana jest inwestorem bezpośrednim.
We Wspólnocie IB określa się jako "wszelkiego rodzaju inwestycje dokonywane przez osoby fizyczne, przedsiębiorstwa handlowe, przemysłowe lub finansowe, które służą do stworzenia lub podtrzymania stałych i bezpośrednich stosunków między dostarczycielem funduszy a szefem przedsiębiorstwa lub przedsiębiorstwem, dla którego fundusze są przeznaczone w celu wykonywania działalności ekonomicznej". Wspólnota określiła także formy IB, jednakże w sposób bardzo ogólny, a mianowicie jako: "stworzenie lub poszerzenie filii należącej wyłącznie do dostarczyciela funduszy oraz pełnego nabycia już istniejących przedsiębiorstw; uczestniczenia w przedsiębiorstwach nowych lub już istniejących w celu stworzenia lub podtrzymania stałych związków ekonomicznych (tzw. udziały i udzielanie pożyczek długoterminowych w celu podtrzymania lub stworzenia stałych więzi ekonomicznych; ponownej inwestycji dochodów w celu podtrzymania trwałych więzi ekonomicznych.
Inwestycje bezpośrednie polegają zdaniem E. Drabowskiego na dokonywaniu długotrwałych nakładów kapitałowych w przedsiębiorstwie innego kraju w celu sprawowania nad nimi efektywnej kontroli.
Amerykański Departament Handlu definiuje zagraniczne inwestycje bezpośrednie jako takie powiązania amerykańskich właścicieli z zagranicznymi organizacjami gospodarczymi, w których posiadają oni co najmniej 10% akcji mających prawo głosu lub też równorzędnym prawem własności w zagranicznej firmie filialnej nie będącej spółką akcyjną.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią przejaw międzynarodowych transferów, które wraz z fizycznym przepływem kapitału powodują różnorodne następstwa. Polska gospodarka w okresie transformacji systemowej i dokonującyhc się przeobrażeń strukturalnych stanowi chłonny rynek kapitałowy.
Eklektyczna teoria J. Dunninga
Eklektyzm oznacza świadome połączenie w całość różnych teorii, dotychczas najlepiej objaśniających zjawisko BIZ, oraz akceptację faktu, że takie połączenie może cechować się niespójnością. Eklektyczna teoria Dunninga, nazywana również paradygmatem OLI (organisation, location, internalization), w celu wyjaśnienia zjawiska BIZ wykorzystuje sposób analizy i wnioski płynące z trzech nurtów teorii BIZ, tj. teorii oligopolistycznych przewag, teorii lokalizacji i internalizacji.
Współczesną teorią wyjaśniającą inwestycje bezpośrednie za granicą jest teoria eklektyczna, której twórcą jest J. Dunning. Jego zdaniem, działalność korporacji międzynarodowej łączy się z przepływem czynników produkcji w jej obrębie. Na czynniki te nie ma wyznaczonych przez rynek cen np.: ceny wiedzy technicznej, technologicznej, organizatorskiej, menedżerskiej itp. W ramach korporacji przepływy wielu czynników odbywają się po cenach, które mają służyć interesom korporacji.
Według eklektycznej teorii, BIZ występują wówczas, kiedy są spełnione jednocześnie trzy warunki.
Pierwszy warunek mówi, że firma musi posiadać pewne przewagi własnościowe (ownership-specific advantages), aby móc konkurować z firmami innej narodowości, przez podejmowanie produkcji w ich kraju.
W pierwszej wersji eklektycznej teorii BIZ, jej twórca wyróżnił trzy typy specyficznych przewag, tj.:
– przewagi wynikające z wyłącznej, uprzywilejowanej pozycji firmy lub jej dostępu do szczególnych aktywów, generujących dochody;
– przewagi będące udziałem filii przedsiębiorstw międzynarodowych w porównaniu do nowo powstających przedsiębiorstw;
- przewagi będące konsekwencją wielonarodowości działania.
Według drugiego warunku eklektycznej teorii BIZ, dla firmy musi być bardziej opłacalne transferowanie wyżej wymienionych przewag za granicę wewnątrz własnej organizacji, aniżeli sprzedaż lub wydzierżawienie ich firmom zagranicznym.
Trzeci warunek eklektycznej teorii mówi, że dla firmy musi być opłacalne zastosowanie posiadanych przewag w połączeniu z nakładem czynników produkcji poza ich krajem macierzystym; tzn. muszą zaistnieć przewagi lokalizacyjne, skłaniające do umiejscowienia produkcji w danym obszarze geograficznym.
J. H. Dunning opierając się na teorii M. Portera wprowadził nową klasyfikację źródeł przewagi konkurencyjnej firm na rynku międzynarodowym. Zaliczył do nich 4 grupy czynników:
– dostęp do surowców, zasobów i kapitału - obejmujący surowce naturalne, pracę nisko kwalifikowaną, pracę profesjonalną o wysokim stopniu kwalifikacji, zdolności do innowacyjności, zdolności organizacyjne, doświadczenie menedżerskie, wysokie kwalifikacje pracowników w towarzyszących przedsiębiorstwach i działach,
– popyt konsumentów związany ze wzrostem jakości produktu i wzrostem jego innowacyjności,
– konkurencję między firmami,
- powiązania między firmami zagranicznymi lub krajowymi a instytucjami towarzyszącymi w danej aglomeracji lub regionie oraz uniwersytetami i ośrodkami naukowo - badawczymi.
Etapy rozwoju a zmiany strukturalne w gospodarce w świetle teorii M. E. Portera i T. Ozawy
Kompleksową teorię prezentującą związki między poziomem rozwoju gospodarczego, konkurencyjnością i zmianami strukturalnymi w gospodarce i wpływem na nie zagranicznych inwestycji bezpośrednich sformułowali M. Porter i T. Ozawa. Tym samym wypełnili oni dotychczasową lukę w teorii międzynarodowej ekonomii, świadczącą o braku dynamicznego podejścia do wzajemnych związków między tymi zjawiskami.
Podstawą dla sformułowania teorii przez Ozawę była koncepcja M. Portera, który uważał, że pomimo zróżnicowania większości gospodarek, można określić, na jakim etapie rozwoju ekonomicznego znajduje się dany kraj, badając jego wzorzec przewagi komparatywnej i jego zmiany w czasie. Porter wyróżnił cztery podstawowe etapy rozwoju:
Eetap sterowany przez czynniki wytwórcze, tzn. pracę, surowce (stage factor-driven),
– etap sterowany inwestycjami (stage investment-driven),
– etap sterowany innowacjami (stage innovation-driven),
- etap dobrobytu (stage wealth driven)
Ozawa, bazując na teorii Portera, wychodzi z założenia, że wzrost ekonomiczny i transformacja gospodarki jest połączona ze zmianami w modelu przewagi komparatywnej.
Ozawa wprowadza do teorii Portera dodatkowo czynnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych zarówno wpływających, jak i wypływających z danej gospodarki.
Ozawa formułuje następującą tezę związaną z etapami rozwoju ekonomicznego: im wyższy jest PNB per capita, tym większy jest nakład fizycznego i ludzkiego kapitału per capita w stosunku do surowców, a następnie również tym większy jest nakład ludzkiego kapitału w stosunku do kapitału fizycznego.
Zależności w modelu T. Ozawy prezentuje poniższy schemat.
Rysunek 1. Schemat T. Ozawy
Stadia rozwoju rozwój rozwój rozwój
„napędzany „napędzany „napędzany
czynnikami inwestycjami” innowacjami”
produkcji”
Czas t1 tn
Podstawowe
Czynniki
(zasoby naturalne
i praca)
Kapitał
fizyczny
Kapitał
ludzki
Wskaźnik
RCA w dobrach
Pracointensywnych
(wytwarzanych za pomocą pracy niewykwalifikowanej)
Wskaźnik
RCA w dobrach technologicznie intensywnych
100%
Proporcje
wyposażenia
w czynniki
produkcji
Ujawniona
Przewaga
komparatywna
w handlu (RCA)
1.0
BIZ napływające BIZ poszukujące BIZ poszukujące BIZ poszukujące
do kraju czynników rynków zbytu rynku/technologii
przyjmującego produkcji
(inward FDI)
BIZ wypływające BIZ wspierające BIZ poszukujące BIZ poszukujące
z danego kraju handel, BIZ taniej pracy rynku/technologii;
(outward FDI) poszukujące recylkulacja
zasobów naturalnych nadwyzki
Źródło: J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje..., op. cit., s. 138
Skala zjawiska BIZ w polskiej gospodarce
Zagraniczne inwestycje bezpośrednie odgrywają kluczową rolę w restrukturyzacji polskiej gospodarki i prowadzą do wzrostu jej konkurencyjności. Ich kluczowa rola wynika stąd, że przy zbyt niskim poziomie oszczędności krajowych oraz deficycie bilansu obrotów bieżących restrukturyzacja polskiej gospodarki jest uzależniona od wzrostu transferu zagranicznych czynników produkcji, w tym głównie kapitału. Im większe będą jego rozmiary, tym większe może być jego oddziaływanie na tempo wzrostu gospodarki i zmiany jej struktury, dynamikę i strukturę produkcji, poziom usług, rynek pracy, potencjał innowacyjny – w konsekwencji tym większa będzie jego rola w transferze technologii.
Z punktu widzenia długookresowego szczególnie istotna rola przypada inwestycjom bezpośrednim w pokonywaniu luki technologicznej.
Technologia i jej transfer wiąże się z jednej strony z technicznymi aspektami procesu gospodarowania, a z drugiej – z organizacją i zarządzaniem. Stąd transfer ten obejmuje również różnego rodzaju rozwiązania ekonomiczno – organizacyjne. Podkreślmy, że w gospodarce rynkowej nadrzędnym motywem tworzenia nowej technologii jest chęć jej wdrożenia. Stąd też charakter technologii wynika w dużym stopniu z czynników rynkowych i dlatego powstanie nowej technologii obejmuje również tworzenie nowej koncepcji marketingowej.
Tempo tworzenia nowych technologii w danym kraju zależy od jego zdolności do innowacji. Ta z kolei determinowana jest z jednej strony przez jego potencjał innowacyjny oraz otwartość na dorobek innych krajów.
Dalsze pozyskiwanie inwestorów zagranicznych w dzisiejszym stanie rozwoju gospodarczego i zaawansowania transformacji powinno być jednoznacznie uznane za priorytetowy cel w strategii rozwoju gospodarczego Polski.
Jego realizacja powinna polegać na ponoszeniu atrakcyjności Polski dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich przez:
a) stabilizowanie prawnych, instytucjonalnych i finansowych warunków działania dla kapitału zagranicznego,
b) prowadzenie właściwej polityki makroekonomicznej,
c) prowadzenie polityki przemysłowej zmierzającej do modernizacji struktury gospodarczej,
d) rozwijanie potencjału naukowego i technicznego kraju oraz zwiększenie nakładów na oświatę i rozszerzenie programów ponoszenia kwalifikacji zawodowych,
e) rozbudowę infrastruktury technicznej, a w szczególności łączności i transportu.
Jednocześnie należy pamiętać, że nie każde inwestycje zagraniczne leżą w interesie naszej gospodarki. Dlatego trzeba prowadzić świadomą i zróżnicowaną - naszą własną politykę w stosunku do każdego z trzech podstawowych rodzajów inwestycji:
– Szczególnego poparcia wymagają bezpośrednie inwestycje kapitału zagranicznego ("direct investments"). Należy je otaczać– opieką i aktywną pomocą.
– Większej kontroli i ostrożności wymagają już inwestycje portfelowe, zmieniające stan własności spółek krajowych
- Zdecydowanego przeciwdziałania i restrykcji wymagają natomiast inwestycje kapitału spekulacyjnego. W przypadku destabilizacji sytuacji z jakichkolwiek przyczyn mogą one bowiem doprowadzić- do załamania gospodarki, tak jak to miało miejsce w Meksyku.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz ich wpływ na obroty polskiego handlu zagranicznego
Według danych przedstawionych przez Państwową Agencję Inwestycji Zagranicznych w 1998 r., w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zainwestowano w Polsce rekordową wielkość ponad 10 mld USD.
Od początku napływu kapitału zagranicznego, tj. od 1989 r. /wynosiły one wówczas 9 mln USD/, skumulowana wielkość zainwestowanego kapitału zagranicznego wyniosła w końcu 1998 r. 30,7 mld USD. Na wartość tą składają się inwestycje powyżej 1 mln USD - łącznie 27,3 mld USD i poniżej 1 mln USD 3,4 mld USD. Tak znaczny napływ kapitału zagranicznego do Polski tłumaczyć należy dobrymi wskaźnikami makroekonomicznymi, stabilizacją polityczną, perspektywami dalszego wzrostu gospodarczego i przystąpienia do Unii Europejskiej, wielkością rynku wewnętrznego oraz stosunkowo tanią i dobrze wykwalifikowaną siłą roboczą.
Spółki z udziałem kapitału zagranicznego odgrywają niezwykle ważną rolę w obrotach handlowych Polski.
Wielkość, dynamikę oraz udział w obrotach podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w latach 1994 - 1998 poniższa tabela.
Tabela 1. Wielkość, dynamika i struktura obrotów podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego
Eksport w mln USD Import w mln USD Dynamika
rok poprzedni = 100%
Eksport
ogółem Eksport
pod-
miotów
zagr. Udział pz
w eksp.
w % Import
ogółem Import pod- miotów zagr. Udział
pz
w
imp.
w % Eksport
ogółem Eksport
pod-
miotów
zagr. Import
ogółem Import
pod-
miotów
zagr.
1994 17240,1 4303,0 25,0 21569,1 7900,5 32,9 100 100 100 100
1995 22894,9 6871,2 30,0 29049,7 10784,8 37,1 132,8 159,7 134,7 151,9
1996 24439,8 8267,7 33,8 37136,7 15674,0 42,2 106,7 120,3 131,9 145,3
1997 25751,3 11077,4 43,0 42307,5 21120,4 49,9 105,4 134,0 113,9 134,7
1998 28228,9 13527,8 47,9 47053,6 25121,9 53,4 109,6 122,1 111,2 118,9
Źródło: Opracowanie własne na podst.: IKICHZ:
http://www.cup.gov.pl/struktur/DaiP/kapital/index3.htm
Dynamika zarówno eksportu jak też importu podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w latach 1994-1998 wyprzedzała dynamikę eksportu i importu ogółem. W konsekwencji rósł udział tych firm w eksporcie i imporcie. Udział ten w omawianym okresie, powiększył się w eksporcie z 25,0% do 47,9%, a w imporcie z 32,9% do 53,4%. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego odgrywają więc dynamizującą rolę w handlu zagranicznym zwiększając jego obroty oraz zmieniając strukturę, w której dominują wyroby przetworzone.
Ujemne saldo wymiany towarowej z zagranicą spółek z kapitałem zagranicznym działających w Polsce zwiększyło się z 4,4 mld USD w 1995 r. do 8,4 mld USD w 1996 r. Udział tego salda w łącznym deficycie obrotów handlu zagranicznego, chociaż zmniejszył się - odpowiednio z 71,0 do 66,2% - nadal był bardzo wysoki. Oczekuje się, że wysoki udział firm z kapitałem zagranicznym w kreowaniu deficytu w polskim handlu zagranicznym będzie się zmniejszał. Dużo wyższa dynamika importu niż eksportu tych firm jest bowiem związana z pierwszym okresem rozwoju ich działalności gospodarczej w Polsce.
W 1999 r. łączna wartość eksportu spółek z kapitałem zagranicznym wyniosła 14 134,0 mln USD, co wobec 13 527,8 mln USD w 1998 r. oznacza wzrost o 4,5%. Jednak dynamika eksportu tych podmiotów uległa znacznemu spowolnieniu w porównaniu z 1998 r. (22,1%) czy 1997 r. (39,0%). To oznacza, że firma z kapitałem zagranicznym działające w Polsce i eksportujące również odczuły pogorszenie się warunków na zagranicznych rynkach zbytu, w tym negatywny wpływ kryzysu rosyjskiego. Pomimo to podmioty z kapitałem zagranicznym uzyskały wyższą dynamikę w eksporcie niż firmy z kapitałem wyłącznie polskim. To potwierdza ujawnioną już w latach poprzednich wyższą jakość i wyższy poziom międzynarodowej konkurencyjności wyrobów tych przedsiębiorstw. Na wyższą niż w przedsiębiorstwach z kapitałem wyłącznie polskim proeksportową orientację spółek z kapitałem zagranicznym wpływa również wykorzystywanie przez nie zagranicznych kanałów zbytu oraz stosowanie nowoczesnych metod marketingu.
Wysokiej skłonności eksportowej spółek z kapitałem zagranicznym nadal towarzyszy wysoka chłonność importowa. Wartość importu firm z kapitałem zagranicznym w 1999 r. wyniosła 25 612,9 mln USD, co w porównaniu z 25 121,9 mln USD w 1998 r. oznacza niewielki wzrost o 2,0%. Wzrost ten był zdecydowanie wolniejszy niż w 1998 r. (18,9%) czy w 1997 r. (34,7%).
Znaczne zapotrzebowanie na import firm z kapitałem zagranicznym wynika z modernizacji ich potencjału produkcyjnego, co wpływa na poziom importu inwestycyjnego. Jednocześnie rozwój produkcji tych przedsiębiorstw wpływa na wzrost popytu na import zaopatrzeniowy. Badając strukturę importu firm z kapitałem zagranicznym według jego rozdysponowania, można stwierdzić, że nastąpił minimalny wzrost importu zaopatrzeniowego z 62,9% w 1998 r. do 63,0% w 1999 r. Warto podkreślić, że udział ten pozostał niższy w porównaniu z przedsiębiorstwami z kapitałem polskim (odpowiednio 64,2% i 66,1%). Wiąże się to m. in. ze stosunkowo niskim zaangażowaniem spółek z kapitałem zagranicznym w import surowców, które stanowią liczącą się część całego importu zaopatrzeniowego.
BIZ w poszczególnych działach gospodarki
Wielkość (wartość i ilość) bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce jest różna w poszczególnych branżach. Można zauważyć, iż w sektorach gospodarki, gdzie nastąpiła już demonopolizacja wielkość inwestycji jest już większa, co wpływa na wzrost konkurencji.
W eksporcie oraz w imporcie spółek z udziałem kapitału zagranicznego ważną grupę towarową stanowią maszyny i urządzenia oraz sprzęt elektryczny i elektrotechniczny. Eksport ten w 1996 r. osiągnął poziom 1,7 mld USD, a import 5,3 mld USD. W wymianie tej istotną rolę odgrywały maszyny i urządzenia elektryczne oraz ich części. Znaczny był też obrót sprzętem transportowym, w tym samochodami i częściami; wartość eksportu wyniosła 1,2 mld USD, a importu - 2,2 mld USD.
Tabela 2. Wartość inwestycji zagranicznych (w mln USD) w poszczególne sektory i ich struktura na koniec lat 1995, 1997 i 1998
31.12.1995 r. 31.12.1997 r. 31.12.1998 r.
W mln. USD W % W mln. USD W % W mln. USD W %
Przemysł ogółem
w tym: 4325,6 63,3 11 042,0 62,4 15 912,1 58,3
Przetwórstwo żywnościowe i tytoniowy 1357,5 19,9 3276,9 18,5 4460,7 16,3
Środki transportu 2510,5 14,2 3627,9 13,3
Drzewno- papierniczy, poligraficzny 446,4 6,5 1158,4 6,5 1746,1 6,4
Chemiczny 533,4 7,8 1087,4 6,1 1272,4 4,7
Mineralny 406,5 5,9 971,4 5,5 2576,8 9,4
Metalurgiczny 79,7 1,2 375,3 2,1 354,2 1,3
Pośrednictwo finansowe 1294,7 18,9 3130,4 17,7 4802,9 17,6
Handel hurtowy i detaliczny, naprawy 364,3 5,3 1408,5 8,0 2942,7 10,8
Transport i telekomunikacja 319,6 4,7 743,5 4,2 719,3 2,6
Budownictwo 496,2 7,3 554,9 3,1 1685,3 6,2
Inne usługi: komunalne, socjalne 22,8 0,3 354,6 2 397,8 1,5
Hotelarstwo i restauracje - - 305,5 1,7 429,8 1,6
Zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę - - 96,5 0,5 241,8 0,9
Handel nieruchomościami i wynajem - - 38,3 0,2 112,0 0,4
Górnictwo i wydobycie - - 16,2 0 11,8 0
Rolnictwo 9 0,1 15,0 0 24,1 0,1
Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych powyżej 1 mln USD 6832,2 99,9 17705,4 100,1 27279,6 100
Źródło: red. J. Szczygielski, Restrukturyzacja gospodarki polskiej..., op. cit., s. 60
Zauważyć należy, że zarówno na początku lat dziewięćdziesiątych, jak i w chwili obecnej, głównym źródłem dopływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do polskiej gospodarki stały się kraje „Piętnastki”. Na przykład duże inwestycje gospodarcze z krajów UE na koniec roku 1999 stanowiły 63, 3% inwestycji bezpośrednich, które napłynęły w tym okresie do naszego kraju. Spośród dziesięciu największych inwestorów zagranicznych na koniec 1999 r. aż sześciu pochodziło z krajów Wspólnoty. Są to: Fiat, Vivendi, UPE Communications, Uni Credito Italiano, Bayerische Hypo-und Vereinsbank, Allied Irish Bank Plc. Na uwagę zasługuje również związek pomiędzy udziałem inwestycji zagranicznych z poszczególnych krajów Unii Europejskiej, a ich udziałem w polskim eksporcie. Inwestycje zagraniczne zwiększają wolumen eksportu oraz służą zmianie jego struktury i lepszemu dostosowaniu oferty towarowej do wymagań rynków UE.
W warunkach ograniczonych możliwości finansowania ze źródeł wewnętrznych ważną rolę odgrywają bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Napływające do Polski bezpośrednie inwestycje zagraniczne pobudzają wzrost gospodarczy, wpływają na poprawę konkurencyjności produkcji, zwiększają eksport, przyczyniają się do wdrożenia nowych technologii oraz nowoczesnego zarządzania i organizacji produkcji.
W rezultacie znacznego w ostatnich latach napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), Polska wysunęła się na pierwsze miejsce w Europie Środkowej i Wschodniej pod względem rocznej i skumulowanej wartości BIZ, choć nasycenie nimi gospodarki polskiej w przeliczeniu na jednego mieszkańca (w 1999 roku 760 USD) jest nadal znacznie niższe niż na Węgrzech i w Czechach.
Zwiększenia BIZ można oczekiwać zwłaszcza w okresie przedakcesyjnym i w pierwszych latach po wejściu do UE, po czym napływ ten może osłabnąć. Przewiduje się, że w najbliższych 10 - 15 latach średni roczny napływ tych inwestycji do Polski może kształtować się w granicach 6 - 8 mld USD.
Bardzo trudno podać właściwą definicję zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Niektórzy z autorów zajmujących się problematyką IB przeciwstawiają IB inwestycjom portfelowym, inni mówią o IB jako o aktywności przedsiębiorstw wielonarodowych. Większość definicji zawiera jednak dwa elementy wspólne: jednym z nich jest fakt, iż każda IB dotyczy co najmniej dwóch krajów; to kryterium przesądza o tym, iż IB mają zawsze charakter międzynarodowy.
Między innymi definiowaniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych zajmuje się Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz OECD. Co się zaś tyczy polskiego ustawodawstwa to inwestycje bezpośrednie są definiowane jako "obrót kapitałowy".
Do współczesnych teorii wyjaśniających bezpośrednie inwestycje za granicą należy omawiana w tym rozdziale eklektyczna teoria J. Dunninga oraz model Portera - Ozawy.
Dynamika zarówno eksportu, jak i importu podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w latach 1994-1999 wyprzedzała dynamikę eksportu i importu ogółem. W konsekwencji rósł udział tych firm w eksporcie i imporcie. W 1999 r. eksport podmiotów zagranicznych wyniósł 14.134 mln USD, co stanowi 51,6% ogółu polskiego eksportu, natomiast import osiągnął wartość 25.612,9 mln USD, czyli 55,8% ogółu polskiego importu.
Zauważyć należy, że spółki z kapitałem zagranicznym wykazują silniejszą orientację proeksportową niż podmioty z kapitałem wyłącznie polskim, co jest między innymi rezultatem wyższej jakości i międzynarodowej konkurencyjności wyrobów tych przedsiębiorstw.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są ważnym czynnikiem sprzyjającym unowocześnianiu polskiej gospodarki. Przez wprowadzanie nowych technologii, nowych form zarządzania, organizacji produkcji oraz marketingu wpływają na poprawę funkcjonowania przedsiębiorstw przejmowanych.
Spółki z udziałem kapitału zagranicznego są coraz istotniejszym elementem polskiej gospodarki. Zgodnie z danymi IKiCHZ wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce odpowiada 4% PKB. Pod koniec 1999 roku w Polsce działało ponad 40 tys. firm z kapitałem zagranicznym, co stanowi 12,3% ogółu spółek prawa handlowego.
Według danych opracowanych przez Państwową Agencję Inwestycji Zagranicznych w Polsce (PAIZ) w pierwszym półroczu 2000 r. inwestorzy zagraniczni dokonali inwestycji o łącznej wartości 3731,5 mln USD. Stan bezpośrednich inwestycji zagranicznych powyżej 1 mln USD w czerwcu 2000 r. osiągnął wartość 38 902,5 mln USD. Inwestycje poniżej 1 mln USD oszacowano na 4114,8 mln USD. Kapitał zagraniczny zainwestowany ogółem przekroczył wartość 43 mld USD. Prawie 90% wszystkich bezpośrednich inwestycji zagranicznych, jakie napływają do Polski, pochodzi z państw OECD (34,6 mld USD).
Jednocześnie należy pamiętać, że BIZ mogą wpływać negatywnie na gospodarkę, jeśli nie potrafimy uporać się z pewnymi bardzo istotnymi problemami. Np. różnice w poziomie rozwoju regionów kraju czy niekorzystna, nienowoczesna struktura gospodarki. Problemy te istnieją niezależnie od BIZ, lecz mogą być przez inwestorów zagranicznych pogłębiane. Inwestorzy zagraniczni, koncentrując swoją działalność w największych aglomeracjach kraju, dodatkowo zwiększają i tak duże dysproporcje w poziomie rozwoju województw. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego zajmują się przede wszystkim produkcją w tradycyjnych sektorach przemysłu, o dużym poziomie wykorzystania siły roboczej. Polska nie przyciąga inwestycji o najwyższym stopniu zaawansowania technologicznego; inwestycje innowacyjne, unowocześniające gospodarkę, stanowią niewielką część. Rodzi to obawy, że Polska może stać się zapleczem taniej siły roboczej dla firm zagranicznych. Niepokój budzi także słabe wykorzystanie potencjału krajowego zaplecza badawczo-rozwojowego przez inwestorów zagranicznych oraz niski poziom ich współpracy z krajowymi dostawcami komponentów. Import zaopatrzeniowy realizowany przez spółki z kapitałem zagranicznym także może mieć negatywny wpływ na bilans handlowy.
Polityka państwa może i powinna wpływać na działalność inwestycji zagranicznych. Przy pomocy różnych narzędzi może zachęcać lub zniechęcać inwestorów do inwestowania w określone sektory gospodarki. W celu zachęcenia inwestorów konieczne są działania zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz kraju. Pierwszy kierunek wiąże się z promocją kraju za granicą, a drugi z działaniem na rzecz poprawy warunków funkcjonowania kapitału zagranicznego. Zadowoleni inwestorzy przyciągają innych. Do zwiększenia napływu kapitału do Polski powinny przyczynić się między innymi: szeroki program promocji Polski za granicą, poprawa prawnych warunków inwestowania, stosowanie systemu bodźców dla inwestorów, znoszenie praktyk dyskryminacyjnych wobec inwestorów zagranicznych, uregulowanie praw własności i większe możliwości nabywania nieruchomości przez cudzoziemców, większa podaż przedsiębiorstw do prywatyzacji, wzmocnienie zdolności absorpcji kapitału zagranicznego, prowadzenie monitoringu inwestycji zagranicznych oraz wspieranie polskich inwestorów podejmujących inwestycje w innych krajach.
Powszechnie znane są różnorodne pozytywne skutki zagranicznych inwestycji zarówno w formie inwestycji bezpośrednich jak i pośrednich dla rozwoju gospodarczego kraju lokaty kapitału. Zagraniczne inwestycje w Polsce, podobnie jak w innych krajach, mogą być siłą motoryczną wielu przemian procesu transformacji, w tym przyspieszenia prywatyzacji, napływu kapitału, wprowadzenia nowoczesnych technologii i technik zarządzania, wzrost podaży towarów wysokiej jakości, jak też obniżki kosztów produkcji. Inwestycje dokonywane przez zagraniczne przedsiębiorstwa są szczególnie ważne w okresie przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej, ponieważ mogą one działać jako czynnik przyspieszający przemiany ekonomiczne. Ponadto obecność zagranicznego inwestora pobudza wiele pozytywnych zmian, takich jak uchwalanie nowych przepisów, bardziej dostosowanych do wymogów międzynarodowych, jak też dostosowywanie się krajowych producentów do zaostrzonej konkurencji. Przedsiębiorstwa zagraniczne ułatwiają także sprzedaż na rynkach zagranicznych, poprzez własne kanały dystrybucji, jakkolwiek nie można wykluczyć także pewnych negatywnych skutków działalności inwestorów zagranicznych dla eksportu. Wszystkie te czynniki przyczyniają się nie tylko do rozwoju gospodarczego kraju w ogóle, ale w szczególności ułatwiają usuwanie przeszkód w rozwoju sektora prywatnego.
Równocześnie pamiętać należy, że nie każde inwestycje zagraniczne leżą w interesie naszej gospodarki. Dlatego też trzeba prowadzić świadomą i zróżnicowaną politykę w stosunku do każdego rodzaju inwestycji. Szczególnego poparcia wymagają bezpośrednie inwestycje kapitału zagranicznego, które należy otaczać opieką oraz aktywną pomocą. Większej kontroli i ostrożności wymagają natomiast inwestycje portfelowe, zmieniające stan własności spółek krajowych. Zdecydowanego przeciwdziałania i restrykcji wymagają inwestycje kapitału spekulacyjnego. W przypadku destabilizacji sytuacji z jakichkolwiek przyczyn mogą one bowiem doprowadzić do załamania gospodarki, tak jak miało to miejsce na przykład w Meksyku. Ponadto zagrożeniem dla gospodarki przyjmującej inwestycje portfelowe mogą być duże wahania przepływów oraz możliwe ataki spekulacyjne, które mogą osłabiać walutę krajową.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne stwarzają szansę skrócenia dystansu cywilizacyjnego, jaki dzieli nas od rozwiniętych krajów. Jednym z głównych czynników współprzyczyniających się do tego jest na przykład łatwość uzyskania dostępu do najnowszych technologii, znajomość zasad finansowania współczesnych inwestycji, czy też dostęp do zasobów finansowych.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają wysokie walory edukacyjne, stwarzają warunki do powstawania efektu imitacji, czyli dążenia do naśladownictwa wyrobów i warunków ich produkcji przez krajowych producentów, a także przesłanki kształtowania otoczenia odpowiadającego współczesnym standardom. Wyzwalają też inicjatywę lokalnych społeczności, środowisk pracowniczych, menedżerów, polityków i szerokich kręgów opinii publicznej.
W ostatnich latach Polska stała się liderem wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej pod względem wielkości napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
Kluczowym czynnikiem sprzyjającym pozyskaniu nakładów inwestycyjnych był program transformacji ustrojowej, dzięki któremu powstały sprzyjające dla inwestorów zagranicznych warunki prawne, ekonomiczne i infrastrukturalne.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"