|
Stosunek człowieka do świata zmieniał się na przestrzeni
wieków. Na kształtowanie się ludzkich poglądów miały ( i nadal mają ) wpływ
wiele czynników. Poszczególne epoki oraz literatura i sztuka tworzona w czasie
ich trwania odwzorowują różne światopoglądy. To właśnie one kształtowały
charaktery ludzkie, tworzyły wzorce do naśladowania. Poszczególne epoki budowały
swoje ideologie na zasadzie przeciwieństwa do poprzedniej epoki,
często bazując na
epoce wcześniejszej niż poprzedzająca.
Ś R E D N I O W I E C Z E
Cechą charakterystyczną średniowiecza był teocentryzm, który
oznacza umieszczenie w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga, był
On najwyższą wartością. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem
światopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej
nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio
wpływały na czytelnika, przedstawiając, wręcz podstawiając mu postacie godne naśladowania, bądź
też potępienia, wskazywały konkretne wzorce i ideały prowadzące do świętości.
Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych
wiekach średniowiecza najlepiej było jak był to święty - asceta. Bardzo
popularna była filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad
rozumem. Filozofia ta umieszczała człowieka na granicy bytów między aniołami i
zwierzętami. Osoba ludzka jest wewnętrznie rozdarta, ponieważ istnieje w niej
konflikt między dobrem i złem, między duszą a ciałem. Augustyn szczęście widział w
medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.
Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Pod
wpływem tej filozofii w XIII wieku nastąpił przełom w światopoglądzie ludzi
średniowiecza, ich stylu życia. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę
stworzoną przez Boga, w której każdy element ma swoje miejsce ( pojęcie drabiny
bytów ). Najważniejsze w tej filozofii jest przezwyciężenie, przełamanie
dualizmu ciała i duszy.
Inną filozofię stworzył św. Franciszek, a jej głónymi
założeniami były miłość, radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to
miłość do każdej żywej istoty jako do brata i siostry. Twierdził, że człowiek
tylko wtedy jest wolny i szczęśliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do życia. Ktoś
kto ma majątek martwi się o niego, jest jego niewolnikiem. Życie św. Franciszka
i jego towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła pt. : Kwiatki św.
Franciszka. W literaturze ze świętym spotykamy się na przykład w
Legendzie o
świętym Aleksym. Bohater po ożenieniu się, skałada śluby czystości, rozdaje
swój majątek biednym i opuszcza dom. Przez 17 lat żyje skromnie, w ascezie, na
odosobnieniu, po czym powraca w rodzinne strony, ale nie zostaje rozpoznany.
Przed śmiercią pisze list wyjaśniający kim był, a jego ciało po śmierci ma
cudowne, lecznicze właściwości.
Najwcześniejsze utwory hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci
świętych - meczenników, jak np. św. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego,
który zginął w czasie wyprawy misyjnej do Prus. W XIII stuleciu pojawiły się
utwory o Stanisławie Szczepańskim, biskupie krakowskim, zabitym z rozkazu króla
Bolesława Śmiałego w 1079 r.
Świeckim wzorem bohatera był rycerz, człowiek obdarzony
niezwykłymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy.
Ideał rycerza nie był oderwany od ogólnego teocentryzmu. Tutaj na pierwszy plan
wysuwa się jednak pojęcie honoru zespolonego oczywiście z bezwzględną wiernością
wobec Boga. Tyułowy bohater Pieśni o Rolandzie ginie w bohaterskiej walce
z niewiernymi Saracenami. Roland do ostatnich swoich chwil jest wierny Bogu i
władcy.
Do świeckich utworów zalicza się także dzieło Słoty o
charakterze moralizatorskim O zachowaniu się przy stole. Autor dworskie obyczaje Zachodu i chciał je wprowadzić w Polsce. Krytykuje "siadanie jak wół", brudne
ręce, szybkie jedzenie. Szlachta powinna dbać, aby zachowywać się kulturalnie
przy stole, przede wszystkim, gdy znajdują się w obecności
kobiet.
Jednym z wiodących prądów renesansu był humanizm, uznający
człowieka za nadrzędną wartość. Wiodącą ideą tej epoki był już nie teocentryzm,
lecz wprost przeciwnie - antropocentryzm. Zdolności poznawcze człowieka , jego
postępowanie i szczęście stały się podstawą wszelkich systemów
ideowych. W
początkowej fazie głosił takie hasła jak carpe
diem czy homo sum - humani nil a me alienum esse puto. Ideałami były piękno, harmonia i zgoda. Artyści dbali o
sławę doczesną i pośmiertną, dążyli do przełamania bezimienności. Afirmowali
życie, byli przeświadczeni iż pełnię życia można osiągnąć w życiu doczesnym (
Miło szaleć, kiedy czas po temu )
.
Publicystyka renesansowa ma różne oblicza, prezentuje różne
modele myślenia, różne polityczne przekonania. Ich wspólnym mianownikiem jest
to, że wszystkim zależy na dobru państwa i szczęściu jego
obywateli.
Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji - to symptomy
nowych czasów. Poezja średniowieczna i średniowieczne pismiennictwo
gloryfikowały czyn świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny
system wartości i hierarchia ważności: służba boża i słuzba rycerska. Od połowy
wieku XV wszystko to zaczyna się w sposób zasadniczy zmieniać. Najpierw w
ekonomice, potem w polityce i kulturze. Rycerz przekształcił się w zieminina.
Ziemianin stał się
nowym człowiekiem, najpierw nowym zawodem, rychło jednak i nową wartością:
społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Literatura szlachecka XVI wieku
towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem,
obrazem. Modelowi dobrego ziemianina patronował Mikołaj Rej. Pochwałę poczciwego życia na wsi stanowi Żywot
człowieka poczciwego, pierwsza część Zwierciadła... . Zdaniem Reja
życie ludzkie przebiega zgodnie z biologicznymi cyklami przyrody: wiosna - to
dzieciństwo, lato - wiek młodzieńczy, jesień - dojrzałość i następnie starość -
zima, smierć. Każdej porze roku odpowiadaja określone zajęcia na roli i w
gospodarstwie. Poczciwy człowiek powinien je wypełniać najlepiej jak
tylko potrafi, przy czym Rej nie zakazuje pełnego korzystania z dóbr natury i
wsi, namawia do czerpania rozrywek, ukazuje jak wielka przyjemnością jest życie
zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka poczciwego.
Rej nie ogranicza się tylko do przedstawienia pozytywnych cech
szlachty, ta warstwa społeczna krytykowana jest w Krótkiej rozprawie między trzema osobami,
Panem, Wójtem a Plebanem. Obwinia szlachtę o hazard, zbytki, prywatę,
rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny.
Kochanowski propagował życie na łonie natury czyli pochwalał
życie na wsi ( Pieśń świętojańska o sobótce ). Przedkładał życie wiejskie nad
podróżnicze i miejskie. Wieś określano jako miejsce spokoju, stabilizacji i
kształtowania się wartości moralnych. Tylko tam osiągalne jest szczęście, wieś
umożliwia odnalezienie człowiekowi szczęścia.
Silanki w wiekszości idealizowały swoich bohaterów i ich życie,
choć nie zawsze. Utwór Żeńcy Szymona Szymnonowica daje wcale
niekonwencjonalny obraz wsi. Oluchna i Pietrucha ciężko pracują, a pilnuje ich
okrutny starosta.
Inny wzorzec wykształcony w renesansie był związany z życiem
dworskim. Pisał o nim Łukasz Górnicki w dziele zatytułowanym Dworzanin polski,
skomponowanym w formie dialogów pomiędzy historycznymi osobami. Znakomitości
dworu polskiego rozprawiają o ideale dworzanina - o człowieku rycerskim,
sznującym swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piekno
mowy, a także znający sztukę i muzykę. Nie szczędzą jednak krytycznych uwag pod
adresem tych Polaków, którzy łatwo poddają się obcym modom.
Dziełem polskiego renesansu jest także utwór O poprawie Rzeczypospolitej, gdzie autor (Andrezj Frycz Modrzewski) przedstawia swoje refleksje nad
stereotypami myślenia Polaków, pojmowania sensu istnienia. Wystapił także w
obronie praw chłopskich, krytykując istniejące stosunki społeczne w kraju.
Domagał się równości społecznej i prawnej wszystkich stanów, ale jego idee nie
znalazły w kraju poparcia. Modrzewski znalazł swojego kontynuatora w Piotrze
Skardze, który podobnie widział sprawy społeczne, domagał się większych praw dla
stanów innych niż szlacheckie. Ukazuje sześć chorób społecznych i głosi wizję
upadku, nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Idee tych twórców odżyły
dopiero w wieku osiemnastym.
Innym utworem krytykującym ówczesną rzeczywistość i panujące
stosunki jest wspomniana wcześniej Krótka
rozprawa... Autor krytykuje wyzysk chłopa
przez Kościół i przez władze.
Jan Kochanowski pisze Pieśń V o spustoszeniu Podola przez
Tatarów. W końcowej części poeta mówi o obowiązku obywatela wzgledem państwa.
Nie powinien on załować pieniędzy na wojsko, powinien byc ofiarny, gdy ojczyzna
jest w potrzebie. nawołuje:
Skujmy talerze na talary, skujmy, A żołnierzowi pieniądze gotujmy! Kochanowski w Odprawie posłów
greckich przedstawia przeciwstawne wzorce zachowań. Antenor jest przykładem
pozytywnego obywatela - patrioty, dbałego o losy państwa. Ten wzór jest pożądany
i godny propagowania i naśladowania. Postacią negatywną jest Aleksander, który
kieruje sie własnym, egoistycznym interesem. Z jego przyczyny dramat kończy się
źle, Troja upada, ta historia jest ostrzeżeniem
dla Polski.
BAROK W baroku następuje powrót marności nad
marnościami - Vanitas vanitatum et omnia
vanitas.
Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt
wszystkiemu pokazuje, że niczym są różne
ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac,
jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność,
stanowisko - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko jest marnością.
W baroku ideałem był szlachcic - sarmata. Konkretny przykład z
epoki baroku to sam Pasek - autor i bohater
Pamiętników. Sarmata kojarzy się z
postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do
miodu, kultywujący tradycję.
Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim, prawdziwy
Sarmata był także dobrym katolikiem. Ideały chrześcijańskie uległy spłyceniu,
prymitywizacji. Bohater Pamiętników chodzi często do kościoła, bierze
udział w pielgrzymkach, składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze
domy, pije, katuje poddanych.
OŚWIECENIE
Nie widać idału
Chudy literat (Adama naruszewicza) to biedny uczony, wydawca i
twórca ksiąg, który uzala sie swojemu rozmówcy, że obrał trudne i niedochodowe
rzemiosło, gdyz ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Nic dziwnego, że
król przykładał szczególną uwagę do nauki i kultury. Nie chcą czytać ani księża, ani szlachta.
Szlachta jest "wszystkowiedząca", pyszna i dumna ze swojego rodowodu.
Postać Mikołaja Doświaczyńskiego (Ignacego Krasickiego) po
powrocie do kraju prezentuje ideał oświeconego człowieka. Jest mądry, życie
nauczylo go wiele, własnym doświadczeniem poznał wartość ludzkich postaw,
filozofii. Stał się dobry, wrażliwy na krzywdę ludzką, czuje się zobowiązany do
dbania o tych, którzy są od niego zależni. Inne krytyki
|
|