Historia myśli ekonomicznej - zagadnienia
1. ZAKRES ZAINTERESOWAŃ HISTORII MYŚLI
EKONOMICZNEJ JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ
Historia ME jako dyscyplina naukowa bada przeszłość myśli ekonomicznej i poszukuje prawidłowości w jej rozwoju. Jest więc nauką, która weryfikuje procesy narodzin, kształtowania się oraz wzajemnego przenikania poglądów, koncepcji i teorii dotyczących życia gospodarczego na przestrzeni dziejów. „Dyscyplina Naukowa" to względnie samodzielna gałąź nauki mająca określony obiekt badania i cel badawczy, co tak pojmowana HME jako obiekt badania, przyjmuje przeszłość ME, jako cel poszukiwania prawidłowości jej rozwoju.
Zakres dociekań HME wynikasz miejsca, jakie zajmuje ta dyscyplina w ogólnej klasyfikacji nauk. HME jest z jednej strony odcinkiem HM ludzkiej w ogóle stąd podążania z myślą filozoficzną, społeczną czy polityczną. Z drugiej jednak strony ME jest ściśle sprzężona z historią gospodarczą, ekonomią polityczną, polityką gospodarczą i ekonomikami szczegółowymi.
2. METODOLOGIA HISTORII MYŚLI KONOMICZNEJ HME dokonuje świadomej selekcji materiału pod kątem widzenia kolejnych szczebli w poznawaniu kategorii i praw ekonomicznych oraz sposobów diagnozy i prognozy Zjawisk ekonomicznych. Selekcja materiału historyczno- teoretycznego musi wiec iść w kierunku poznania z czym borykała się ME, dlaczego umiała rozwiązywać jedne zagadnienia, nie potrafiąc rozwiązać innych, jakie pozostawiła nam wreszcie problemy badawcze otwarte do dzisiaj. Pojawienie się nauk społecznych, a wśród nich nauk ekonomicznych, stało się możliwe jednak dopiero wówczas, gdy grunt do badań naukowych zostać przygotowany przez inne dyscypliny naukowa. Dociekania nad filozoficznym aspektami badań ekonomicznych, są więc wstępem do zrozumienia waloru teoriopoznawczego teorii ekonomicznych, a także do oceny stosowanych przez te teorie metod badań i prezentacji osiąganych wyników. Uświadomienie sobie, jak rodzą się kategorie prawa-ekonomiczne, jaki jest związek analizy logicznej i historycznej, zrozumienie w jakim stopniu odkrywa możliwość przeobraża się w konieczność, w jaki sposób nauki ekonomiczne dokonują diagnoz i prognoz, jak więc na podstawie nauk ekonomicznych podejmowane są decyzje gospodarcze - wszystko to zahacza wyraźnie o problemy teoriopoznawcze i metodologiczne .
3. MYŚL EKONOMICZNA A PRAKTYKA
Myśl ekonomiczna stanowi fragment ludzkiej myśli w ogóle. Wyrosła ona zarówno na tle praktyki gospodarczej, jak i postępującej umiejętności myśli kategorialnego. Naukowa ME opisuje życie gospodarcze jako zespól stosunków międzyludzkich zachodzących w procesie produkcji i realizacji przedmiotów materialnych służących do zaspokojenia powstałych potrzeb społecznych i indywidualnych. Tłumaczy zjawiska, pokazuje przyczyny, skutki i mechanizmy, weryfikuje skuteczność teorii, stara się wyjaśnić jaką rolę odegrały poszczególne koncepcje, ocenia ich wartość i skuteczność. ME stanowi fragment ludzkiej myśli w ogóle. ME formuje również prawa i kategorie ekonomiczne. Usiłuje również ustalić funkcje społeczno polityczne, jakie spełniają poszczególne koncepcje i teorie rozszerzały zakres poznania ekonomicznego za jakim go zwężały. Na podstawie wniosków z przeszłości stara się formułować kierunki nowych poszukiwań, podpowiada co odrzucać a co kontynuować. HME może przyczyniać się więc do udzielania odpowiedzi na cały szereg pytań. Pytań o kapitalnym znaczeniu dla zrozumienia klimatu ideologicznego danej epoki, może wskazać podłoże powiązań ideowych, a przede wszystkim wskazać jak przejawiał się układ sił społecznych jakie było natężenia sprzeczności społecznej.
4. KSENOFONT JAKO AUTOR „KSIĘGI O GOSPO-
DARCE". Problematyka ekonomiczna w antycznej Grecji była podporządkowana sprawom polityki i moralności. Nie oznacza to jednak, iż odnoszono się obojętnie do znaczenia czynnika ekonomicznego w życiu społeczeństwa. K. w swej „Księdze o gospodarce" bez zastrzeżeń popiera dążenie do bogactwa, które traktuje jako podstawa pozycji prawdziwego obywatela. K. sprzeciwiał się, był niezadowolony z istniejącej rzeczywistości historycznej. Dlatego opracowuje wraz z Platonem i Arystotelesem model państwa idealnego. Ksenofont podobnie Jak Platon i Arystoteles podkreślać wagę gospodarki naturalnej nad pieniężną. Za najważniejszą sferę działalności, gospodarczej uważali rolnictwo, traktując je jako podstawę bogactwa każdego kraju. Gdzie rozkwita rolnictwo- stwierdza Ksenofont tam kwitną inne zawody, podnosi się rzemiosło i handel. Nie broni właścicielom ziemskim zajmować się handlem. Dopuszcza również gromadzenie bogactwa w formie-pieniężnej. Przyznaje absolutne pierwszeństwa gospodarki naturalnej, ale me potępia stosunków towarowo- pieniężnych. K. problem podziału pracy ujmuje przede wszystkim z pkt. widzenia wartości uzyskowej. Jedynie specyfikacja zapewni uzyskanie produkcji lepszej jakości. Niemożliwe jest aby człowiek uprawiający różne rzemiosła był w stanie wykonać wszystkie jednakowo dobrze. Uważał, że podział pracy rozwija się szczególnie w dużych miastach. Według K. wartość maja jedynie rzeczy użyteczne tj. zaspokajające określoną potrzebę. Dla ludzi trudniących się handlem mają one wartość jedynie wtedy, gdy umieją się nimi posługiwać. Natomiast dla kupca przedstawiają wartość nawet wówczas jeśli umiejętność używania ich jest mu obca. Posiada również wartość i pieniądz (srebro) ale tylko w odniesieniu do tych osób które potrafią go w sposób właściwy wykorzystać. Ksenofont dostrzega sprzeczność między wartością użytkową i wartością wymienną, które rozważają się w obrocie towarowo-pieniężnym, ale nie "próbuje zgłębić tego zagadnienia. Ksenofont popiera gromadzenie pieniędzy.
5. PLATON I ARYSTOTELES WOBEC GOSPODARKI I
BOGACTWA MATERIALNEGO .
Platon (427-347 r.p.n.e.), Arystoteles (384-322 r.p.n.e.) ustosunkowują się negatywnie do -nadmiernego gromadzenia bogactwa. Uznają jednak konieczność posiadania zasobów przez państwo w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do realizacji w dziedzinie politycznej i moralne;. Gospodarowania zaś ma właśnie służyć umiejętnemu administrowaniu bogactwami, uczyć właściwego rządzenia własnym majątkiem. Platon uważa, że ,(.,Rzeczpospolita i Prawo") szczęście społeczeństwa zapewnić ma nic dobrobyt obywateli, lecz ich doskonałość. Wartości moralne cenić bowiem należy najwyżej. Głosi uniwersalizm i totalizm państwowy. Zakłada interwencjonalizm państwowy we wszystkich dziedzinach życia, dotyczy to również gospodarki. Regulacja stosunków gospodarczych odbywać się ma zgodnie z ustalonym planem w oparciu o ustalone przez państwo prawa pozytywne. Platon i Arystoteles byli konsekwentnymi zwolennikami gospodarki naturalnej. Dostrzegali oni w prawdzie konieczność istnienia wymiany wewnętrznej i zagranicznej. lecz chcieliby ją ograniczyć do minimum. Odrzucają wszystko co godzi w niezawisłość ekonomiczną państwa oraz samowystarczalność poszczególnych gospodarstw domowych. Trudnienie się rzemiosłem i handlem pozostawili wyłącznie niewolnikom i cudzoziemcom. Są bezkompromisowymi wrogami bogactwa pieniężnego, zwłaszcza zaś przekształcenie pieniądza w narzędzie akumulacji. Platon domaga się formalnego zakazania gromadzenia pieniędzy. Postuluje aby w obiegu znajdowała się tylko laka ilość, Jaka jest niezbędnie potrzebna do opłacenia robotników, rzemieślników i służby. Arystoteles odróżnia bogactwo naturalne występujące w postaci wartości użytkowej od bogactwa pieniężnego. Pierwsze związane jest z gospodarką naturalną i powstaje w wyniku działalności gospodarstwa domowego. Celem tej działalności jest zgodne z naturą zdobywania środków utrzymania, zaspokajanie potrzeb konsumpcyjnych a nic osiąganie zysku. Drugi rodzaj bogactwa wiąże się z gospodarką towarową i powstaje w rezultacie działalności gospodarstw zarobkowych. Ich jedynym celem jest osiąganie zysków sprzeczne z naturą gromadzenia bogactwa pieniężnego poprzez wymianę, handel. Początkiem i koncern wymiany wartości użytkowych jest pieniądz. Gospodarka zarobkowa w którym wymiana służy zdobywaniu pieniędzy zasługuje na potępienie opiera się bowiem na wyzysku.
Dążenie do maksymalizacji zysku i nieograniczonego pomnażania bogactwa pieniężnego doprowadzi do dehumanizacji życia wyzwolenia się największych instynktów eliminacji jakichkolwiek norm etycznych. Każde dobro może służyć do zaspokojenia własnych potrzeb, albo być przeznaczę n&, do wymiany. Wymiana stanowi podstawę stosunków między ludźmi i dlatego musi opierać się na zasadach etycznych.
6. 0BRAZ GOSPODARKI HOMERA-EPOKA STAROŻY-
TNOŚCI: bogata kultura, gospodarka.
Starożytność ma swoją gospodarkę, której towarzyszy myśl gospodarcza, refleksja, spojrzenie. To nie jest dojrzale, jest na marginesie procesów gospodarczych. Refleksja jest powie-rzchniowa wynika to z tego, że gospodarka jest gospodarką, w której dominuje reprodukcja prosta nastawiona na odtworzenie zużytego, nie jest to więc gospodarka dynamiczna. Gospodarka ta ma bardzo ograniczone cele. Gospodarka starożytna to gospodarka stagnacyjna charakteryzuje ją powolność zmian procesy dokonują się w krótkim okresie, który dla tej gospo-darki jest okresem długim. Taki charakter gospodarki nie sprzyja refleksji, nie sprzyja uogólnieniom myśli ekonomicznej. Pewne myśli pojawiają się w tej epoce na temat gospodarki- zalążki HME. Co to są za poglądy?
Myśl ekonomiczna ma podłoże filozoficzne. Rozważania myślicieli starożytności mają charakter teoretyczny, jest to wolna refleksja -jest to suma powierzchownych spostrzeżeń na temat procesów gospodarczych. Dostrzegano znaczenie gospodarki w życiu społeczeństwa. Grecki myśliciel Ksenofont napisał traktat pt „Księga o gospodarce" w którym opowiada, że celem jednostki i społeczeństwa winno być dążenie do bogactwa. Traktuje on bogactwo jako bardzo ważny wyznacznik pozycji społecznej obywatela, Poglądy myślicieli starożytnej Grecji są bardzo zróżnicowane. Inni myśliciele Platon, Arystoteles głoszą zupełnie co innego. Mają oni negatywny stosunek do bogactw, zwłaszcza zaś do bogactwa w nadmiernym wymiarze. Czym się kierują? Kierują się przesłankami:
Ř Etyka zabrania być bogatym, bo bogactwo to zło.
Ř Państwocentryzm- państwo wszystko może i powinno być ono bogate, a jak bogate, to i sprawiedliwe, wszechstronne.
Są oni zdania, że wszelkie zasoby, które są potrzebne do egzystencji społeczeństwa powinno gromadzić państwo, a ono dopiero ma moralny, i społeczny obowiązek zabezpieczyć byt społeczny ciążą na nim dwa obowiązki z tego tytułu:
Ř Umiejętność administrowania bogactwem,
Ř Uczenie się właściwego rządzenia majątkiem.
U podstaw spojrzenia na problemy gospodarcze starożytności leżą problemy etyczne. Woluntaryzm - spojrzenia na gospo-darkę to takie myślenie, że państwo w gospodarce wszystko może i jest wszechstronne( wszechmocne). Myśliciele staroży-tni uważają że wszystko co się dzieje w gospodarce, musi mieścić się w ramach stanowionych norm państwowych. Dominuje w tej myśli przekonanie o przymiocie państwa w gospodarce. Potem przechodzi epoka od XII do VIII w p.n. epoka ta nosi nazwę HOMERA i jego, działań. W epoce tej dokonuje się przejście od tzw. Ustroju ugodowego do ustroju państwowego. Towarzyszy temu (ustrojowi państwowemu) dominacja niewolnictwa w gospodarce. Głównym źródłem wiedzy jest „Iliada i Odysea"
* Narastają bardzo ostre przeciwieństwa klasowe.
* Rośnie w potęgę arystokracja,
* Społeczeństwo silnie rozwarstwia się l polaryzuje, pojawia się warstwa rolników, rzemieślników, kupców. Wytwarza się to, co socjologowie nazywają stratyfikację czyli prze-krojem społeczeństwem. Zaczątki produkcji typu niewolniczego.
Jakie poglądy ekonomiczne wyraża Homer w początkach swej twórczości?
Uważa on, że działalność produkcyjną za godną człowieka wolnego, praca nie przynosi człowiekowi wolnemu ujmy"'
Zbliża się wiek VII p.n.e przeciwieństwa klasowe narastają, system niewolniczy rozwija się. System ten zaczyna zagrażać klasom niższym, ludowi, chłopstwu, mogą oni w każdej chwili stać się niewolnikami HEZJOD z ASKEY pisze dzieło p.t. „Prace i dnie” i powiada, że najważniejsze znaczenie dla gospodarki ma praca niewolnika, praca samodzielna, praca jako podstawa bogactwa, jest to apologia(wywyższenie) rolnictwa jako naturalnego bogactwa. To rozwarstwienie ma określone skutki gospodarcze- biedni popadają w długi u bogatych.
Zestawienie problemów gospodarczych poruszanych w różnym stopniu w greckiej literaturze epicznej jest skromne. Obejmuje także zagadnienia gospodarcze wojny, jak utrzymanie wojska, gromadzenie łupów i ściąganie haraczy. Odmienny pkt. widzenia tych samych spraw znajdujemy u Hezjoda, poety żyjącego na przełomie VLL[ i VII wieku p.n.e. Pochodził on ze wsi i dostrzegał sprzeczność z interesami arystokratów. W eposie „Prace i dnie” głosi pochwałę pracy w haśle „praca, nie hańbi, hańbi próżnowanie" i rozsnuwa sielankę życia wiejskiego. Walkę arystokracji z demosem przedstawia w bajkowej formie walki jastrzębia ze słowikiem, ale daleki jest od wzywania do czynnego oporu. Zaleca raczej uległość i przystosowanie do warunków.
7. SOLON JAKO REFORMATOR GOSPODARKI. :
Na przełomie VII i. VI w. p.n.e. stosunki niewolnictwa utrwaliły się jednocześnie wystąpiły wszystkie sprzeczności tego ustroju- Łagodzenie tych sprzeczności, w imię utrwalenia władzy właścicieli niewolników było treścią poczynań różnych reformatorów. Myśl ekonomiczna tego okresu odzwierciedlała się najlepiej y^ reformach Solona (ok.635-$60-r. p.n.e.) ateńskiego męża stanu prawodawcy i poety, kupca z arystokratycznego rodu. Reformy zmierzały do usunięcia nabrzmiałego problemu, zagrażającego trwałości ustroju. Chodziło o radykalne zahamowanie pauperyzacji wolnej ludności ateńskiej, będącej następstwem rosnącego zadłużenia. Nowi kupcy to najczęściej kupcy i lichwiarze. Solon doprowadził, do integracji państwa (polis) w stosunku między wierzycielem i dłużnikiem, określając między innymi zasadę, że wolny człowiek nie może być zabezpieczeniem pożyczki i nie może z tego tytułu stać się niewolnikiem. W interesie warstw średnich reformy popierały rozwój rzemiosła i handlu oraz określiły górną granicę obszaru wielkiej własności. Interesy państwa były zagrożone, ponieważ istniejące stosunki prowadziły do kurczenia się rezerw społecznych stanowiących o potencjale obronnym kraju- Kolejnym skutkiem rozwoju sytuacji jest pojawienie się takich reformatorów jak Solon; on to 594 r. p.n.e. realizuje reformę skierowaną przeciwko wielkiej własności ziemskiej, pisze, traktat „SEJ SACHTEJA" (co oznacza poprawa). Postuluje:
Ř Oddłużenie niewolników.- tych drobnych zależnych, w epoce lej grozi niewolnictwo "za długi;
Ř Poprawa sytuacji niewolników przez szerokie reformy, ale najważniejszą reformą jest oddłużenie.
Przychodzi V wek p.n.e. a jest to apogeum w rozwoju gospodarki. Apogeum to wyraża się w rozwoju gospodarczym miast- państw greckich. Pojawienie się znamiennych postulatów: „Dla rozwoju miast - państw greckich należy w racjonalny sposób, w maksymalny sposób wykorzystywać niewolnictwo, które staje się panaceum". Niewolnictwo to środek (panaceum ) na rzecz rozwoju handlu, rozbudowy miast i ekspansywnej greckiej ' kolonizacji.
8. ISTOTA CHREMATYSTYKI.
Arystoteles rozróżnia dwa rodzaje bogactwa:
- Bogactwo naturalne w postaci wartości użytkowych- kultury materialnej od bogactwa pieniężnego. Powiada on, że bogactwo naturalne powstaje w toku gospodarki naturalnej, jest potrzebne w gospodarstwie domowym, człowiek musi mieć ubranie.. żywność, ciepło. Natomiast potępia gromadzenie zysków w postaci bogactwa pieniężnego. Mówi, że organizowaniem gospodarki domowej powinna się zajmować dziedzina, która on nazywa ekonomią (w wolnym przykładzie - zarządzanie gospodarstwem domowym).
Ř Drugi rodzaj wiąże się z gospodarką towarową. Powstaje w wyniku działalności gospodarstw zarobkowych, a ich jedynym celem (celem haniebnym) jest zysk t sprzeczne z naturą ludzką gromadzenie bogactw zwłaszcza w postaci pieniędzy. Proces ten nazywa się hrematystyką, tzn. procesem mnożenia bogactwa pieniężnego przez handel, wymianę i pieniądz. Powiada, że gospodarstwo zarobkowe i gromadzenie pieniędzy zasługują na potępienie. Jego działanie jest nieetyczne, bo opiera się wyzysku. Bogactwo naturalne, czyli kultura materialna ma granicę zakreśloną przez potrzeby spożycia, a gromadzenie pieniędzy cię zna granic. Prowadzi do braku etyki, dehumanizacji życia wyzwala najniższe instynkty, eliminuje normy etyczne.
Chrematystyka (od chremata- pieniądz),' tj. sztuka gromadzenia pieniędzy. Chrematystyka wiąże się z procesem wymiany, ale jeżeli drobny handel zamienny uważać trzeba za usprawiedliwiony, to potępić należy handel uprawiany dla zdobycia zysku pieniężnego. Arystoteles traktuje pieniądz jako wyraz umowy społecznej, zrodzonej-pod wpływem potrzeb wymiany dóbr. Każda rzecz, np. sandały może być użyta dwojako, do zaspokojenia potrzeb i do wymiany na inne dobro którego nie posiadamy.
9. MYŚL EKONOMICZNA ANTYCZNEGO RZYMU.
Okres początkowy historii Rzymu związany jest likwidacją instytucji wspólnoty pierwotnej. Rzymska myśl społeczna nic mogła jak w Grecji usprawiedliwić niewolnictwa z moralnego punktu widzenia. Większość niewolników rzymskich urodziła się jako ludzie wolni i tylko przegrana wojna odmieniła ich los. Zamiast etyki najbliższym otoczeniem myśli ekonomicznej stał się system prawa w którym za niekwestionowaną zasadę uznano twarde prawo zwycięscy. Istotny wpływ na rozwój myśli ekonomicznej wywiera instytucja państwa rzymskiego. Grecja – niewolnik jest człowiekicm. Rzym - stagnacja(inżynierowie). Mniej filozofii to pragmatyzm, wszystko służy merkantylizmowi i potędze Rzymu, niewolnik nie jest człowiekiem(prawnie). Społeczeństwo rzymskie jest rozwiniętym społeczeństwem niewolniczym. Rodzi się zapotrzebowanie na koncepcje uzasadniające istnienie państwa typu uniwersalnego i rodzi się potrzeba stałego umacniania obszaru centralnego imperium, a więc Rzymu jako stolicy oraz Italii jako najbliższego i jej obszaru. Patrz jeszcze pyt 10,11,12,13,14.
10.. PRAGMATYZM KATONA W STAROŻYTNYM
RZYMIE A GOSPODARKA.
Prawie legendarny wzór Rzymskich cnót i surowości, wybitny mąż stanu Republiki Katon (ok.234-149p.n.e.),wstawił się także jednym z pierwszych w świecie traktatów poświeconych ekonomice rolnictwa. Troska o racjonalność dyktuje tak surowe zalecenia, jak zakuwane niewolników przy pracach stwarzających możliwość ucieczki. Chorym niewolnikom, należy dawać mniej pożywienia, a słabych i starych co prędzej sprzedawać. Okrutnie brzmi w tym zestawieniu zbiór porad Katona odnoszących się do pielęgnacji worów roboczych. Czytając jego rady w sprawie żywienia, przydziału odzieży i traktowania niewolników przez ich nadzór podczas pracy, nie trudno dostrzec, że ten surowy moralista nie troszczył się zupełnie o proces reprodukcji siły roboczej. Wycisnąć jak najwięcej trudu z niewolnika w okresie jego największych możliwości fizycznych. W jego zaleceniach znajdujemy sporo myśli o prowadzeniu gospodarstwa wysoko opłacalnego. Katon widzi np. znaczne korzyści wynikającej lokalizacji gospodarstwa w pobliżu dobrych dróg, portów morskich lub miast. Trzeba sprzedawać, wszystkie nadwyżki produktów nie wzdragając się nawet przed oszukiwaniem nabywcy. Interesujące są również konkretne porady Katona na temat uprawy roli, nawożenia wyposażenia w narzędzia, organizacji przetwórstwa i ochrony roślin- Katon - wielki właściciel ziemski i prawodawca (III i IV w p.n.e.). „Księga o rolnictwie"- typowy przykład pragmatyzmu w gospodarce. Mówi, że ideałem jest gospodarstwo, którego celem Jest zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych. Głównym celem gospodarstwa rolnego powinna być produktywność i wydajność. Na sprzedaż jednak należy przeznaczyć tylko nadwyżki, a nabywca może tylko to, czego nie można wytworzyć we własnym gospodarstwie formułuje zasadę mało kupować, dużo sprzedawać. Występuje tu sprzeczność między etyką a pragmatyzmem. Potępia chciwość i zysk, ale jest racjonalistą, proponuje bogacenie się. Właściciele ziemi (mówi o wydajności) zachęca do produktywności, nawołuje do rozwoju, hodowli. Mówi o rentowności rolnictwa i racjonalizuje, tę myśl: „aby rolnictwo było rentowne, to gospodarstwa muszą być obok wielkich miast i, w pobliżu dróg i spławnych rzek". Trzeba budować magazyny, mówi Katon, w oczekiwaniu korzystniejsze cele. To jest ultragmatyzm wysublimowany racjonalizm. Pracować mają niewolnicy, narzędzia do pracy mają być proste, bo o skomplikowane niewolnicy nie będą dbać. Gospodarstwa mają być średnich rozmiarów, intensywne. II w. p.n.e. -podstawą produkcji rolnej są. Katon mówi o tym, że powinny być średnie. Latyfundia są ekspansywne, na wielką skalę wykorzystuje się niewolników, ciągle rozwarstwione społeczeństwo, niewolników jest coraz większe (wojny, zadłużenia-zasada niewoli za długi). Coraz więcej ludzi staje się plebsem, a z plebejuszy-niewolnikami.
11. LATYTUNDIA I KOLONAT W STAROŻYTNYM
RZYMIE
Zmiany w podłożu społecznym stanowiły praprzyczynę ewolucji zapotrzebowania na dociekania ekonomiczne. Po zlikwidowaniu resztek ustroju rodowego i zdobyciu olbrzymich obszarów klasa właścicieli niewolników rozwarstwia się. W samym Rzymie i na terenie Italii występuje wyraźny podział na bogaczy (stara arystokracja wzbogaceni plebejusze-plutokraci) i. biednych. Rzym- ogarnia walka między –patrycjatem i plebstwem. Patrycjusze to warstwa sprawująca władze polityczną. Plebejusze to mieszkańcy miast i wsi. Obie warstwy w różnych okresach osiągają znaczne sukcesy w zależności od układu sił. W miarę utrwalania się potęgi Rzymu następował rozwój wielkich posiadłości ziemskich -LATYFUND1Ó, zatrudniających tysiące niewolników. Zubożali chłopi ciągnęli do Rzymu, gdzie mieszali się z plebstwem. Była to warstwa ludzi wolnych, ale utrzymujących się z jałmużny państwowej lub prywatnej. W starożytnym Rzymie ogromny wpływ . na kształtowanie stosunków społecznych, gospodarczych t politycznych wywierały wojny. Dzięki nim zapewniano dopływ niewolników i łupów co umożliwiło m. in. utrzymanie lumpcnproletariatu i łagodzenie sprzeczności między drobnymi posiadaczami ziemi i właścicielami latyfundiów. Ograbienie podbitych prowincji i możliwości kolonizacji bogatych obszarów stanowiło przez długi czas „wentyl" bezpieczeństwa społecznego.
Od drugiego wieku aż po upadek Rzymu trwa okres przebudowy stosunków społecznych na podstawie nowej instytucji społecznej -KOLANATU (w praktyce po części wolni). Oni mają wydźwignąć rolnictwo z upadku a tym samym i całą gospodarkę. Kolanaty będą oparte o system dzierżawy. Zaczęły wysychać militarne źródła dopływu niewolników. Na czoło potrzeb wysunęła się konieczność zapewnienia rozszerzonej reprodukcji niewolniczej lub półniewolniczej siły roboczej. Myśl ekonomiczna podjęła więc nowe zadania -wyjaśniania sensu przemian i pobudzania nowych kierunków działań. Kolanat przyczynił się do upadku niewolnictwa (l w. n.e. powstanie Spartakusa). Pojawiła się nowa forma feudalna.
12. REFORMY BRACI GRAKCHÓW
Zaostrzenie się sprzeczności między właścicielami latyfundiów i patrycjuszami -z jednej strony, a drobnymi właścicielami i plebejuszami, z drugiej legł u podstaw reformatorskich poczynań braci GRAKCHÓW (ruch Grakchów). Ruch ten zmierza do reformy w rolnictwie w interesie drobnej i średniej własności. To jest ruch obrony przed deklasacją. Nie przynosi to jednak wielkich efektów, nadal dominują wielkie latyfundia. Bracia Grakchowie wysunęli radykalny program odebrania zagarniętych ager publicum i ograniczenia, dopuszczalnej powierzchni posiadłości do ok.250 ha, Z odrębnej ziemi państwo mogłoby nadzielić biedotę, a zwłaszcza byłych legionistów. W ten sposób chroniono potencjał obronno - gospodarczy państwa. Dostrzegano także postępujące niebezpieczeństwo ciasnego obniżania się wydajności pracy niewolników. Reformy agrarne braci nie doczekały się za ich życia realizacji. Chodzi o to, że pragnąc poparcia plebsu w walce o władzę Gajusz przeforsował także prawo o sprzedawaniu taniej żywności i rozdawnictwie zboża lumpenproletariatowi. Nie dały także zamierzonych skutków reformy postulujące tworzenie koloni rzymskich na terenach podbitych i pobudzała handlu oraz rzemiosł. Opór latyfundiów był tak duży, iż nie dostrzegali oni powolnego słabnięcia samych podstaw ich władzy.
13. WARRON O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM
RZYMIE
Ewolucja w stosunkach społecznych, która nastąpiła w ciągu stu lat od działalności Katona, znalazła odbicie w kolejnym trakcie poświęconym gospodarce rolnej. Chodzi, o dzieło Warona (l16-27 p.n.c.) „Zasady nauki o rolnictwie", w którym znowu oprócz praktycznych porad znalazły się szersze rozważania na temat niewolnictwa, przeżywającego strukturalny kryzys. Eksploatacja niewolników w gospodarstwie rolnym powinna, wg Warrona opierać się nie tylko na bezpośrednim przymusie, lecz także na bodźcach moralnych. Przy pewnych rodzajach prac lepiej jest korzystać z robotników najemnych. Aby wzbudzić zainteresowanie pracą, należy stworzyć im lepsze warunki egzystencji, dawać obfitsze żywienie, zapewnić im lepsze ubranie, obdarzyć funkcją dozorcy itp. Warron postuluje nawet przydzielanie zasłużonym niewolnikom małych działek ziemi. W traktacie Warrona można także dostrzec zalążki myślenia kategoriami bilansu nakładów i wyników.
Najbardziej wydajne są wielkie majątki, ale ich produkcja musi być towarowa (na sprzedaż). Zaleca, ona uprawę zbóż i roślin dających duże zyski. Mówi, że główną przyczyną niskiej wydajności rolnictwa-niska wydajność niewolników. Warron potępia pogoń za bogaceniem się drogą uprawiania lichwy.
14. KOLUMELA O ROLNICTWIE W STAROŻYTNYM
RZYMIE
I w. p.n.e. myśliciel Kolumela jest autorem traktatu „O ziemi". Kolumela krytykuje koncepcje Warona i mówi. że podstawowe gospodarstwa powinny być średniej wielkości, a nawet drobne. Columela stawia kropkę nad i latylundia i niewolnicy doprowadzają rolnictwo do katastrofy, ujemne skutki, brak zainteresowania. Formułuje program wyjścia z kryzysu "Należy podzielić latyfundia na drobne" działki i wydzierżawić je niewolnikom. Wydajna praca może pochodzić od wolnego człowieka, który uprawia dzierżawioną mu ziemię i prowadzi małe Gospodarstwo. Duże znaczenie ma oczywiście wyposażenie gospodarstwa w drobne narzędzia, właściwa uprawa i nawożenie gleby, lokalizacja blisko dobach rynków zbytu i umiejętne administrowanie majątkiem. Niewolnik staje się coraz droższy, gdyż Rzym ponosi klęski w wojnach. Poglądy Columella odpowiadają już okresowi utrwalania się kolanatu.
15. CHARAKTERYSTYKA MYŚLI EKONOMICZNEJ
ŚREDNIOWIECZA
Na rozwój myśli ekonomicznej w średniowieczu istotny wpływ miał feudalizm i feudalny sposób produkcji. Ten feudalny sposób produkcji dominuje w okresie VI-X wieku w Europie. Dominuje wymiana towar-towar. Rozwijają się siły wytwórcze, u ludzi następuje wzrost umiejętności posługiwania się nowymi maszynami. Rozdziela się miasto wieś. Wzrasta wydajność procesów produkcyjnych, powstają nadwyżki. Wszystko to pobudza wymianę i potęguje elementy towarowo-pieniężne w łonie feudalizmu. Objawem narastania tej gospodarki jest stopniowe odchodzenie od renty odrobkowej tj. (pańszczyzny) do renty pieniężnej. Rolnik płaci czynsz pierwowzór podatku. Te procesy ekonomiczne przekształcają system, człowiek wytwarza więcej niż potrzeba. Wszystko to pobudza wymianę, potęguje elementy towarowo pieniężne w Jonie fcudalizmu. W gospodarce niewolniczej gospodarkę tę rozsądził kolanat, a gospodarkę feudalną rozsądzi gospodarka towarowo-pieniężna.
Po pierwsze są to procesy ekonomiczne przekształcające system, po drugie u podłoża myśli ekonomicznej średniowiecza leży także chrześcijaństwo. To jest wszech panująca ideologia światopoglądowa, i państwowa. Kościół monopolizuje wszelką myśl epoki, także myśl ekonomiczną, bo ona dalej jest bardzo silnie związana z etyką i moralnością. Dlatego dla epoki średniowiecza typowa myśl ekonomiczna to poglądy tzw. KANONISTÓW. Są to kodyfikatorzy i komentatorzy ówczesnego kodeksu kanonicznego. Podłożem wszelkich poglądów gospodarczych w tej epoce jest moralistyka, a także określone cele etyczne. Tak więc myśl ekonomiczna tej epoki jest bardzo powiązana z moralistyką i etyką. Myśl ekonomiczna ma także silne podłoże socjologiczne. W początkach średniowiecza główną bazą klasową wczesne -średniowiecznego chrześcijaństwa są warstwy biedne, jest to plebs niewolniczy. Chrześcijaństwo jest wyrazem buntu przeciwko możnym (arcykapłanom). Dlatego chrześcijaństwo głosi adekwatne poglądy jak: ubóstwo, wspólna własność, wspólnota konsumpcyjna. W pragenezie chrześcijaństwa mamy ideał skromnego życia, obowiązek dzielenia się nadwyżkami z ubogimi, co wywodzi się z nakazów Pisma Św.
Przedstawicielami tej epoki są: Jan Chryzostom, Augustyn, Tomasz z Akwinu. Ich poglądy ulegają ewolucji, a wiąże się to z prostym zjawiskiem, gdzie religia chrześcijańska w IV wieku jest religią klas posiadających. Jest to ideologia panująca, ideologia państwowa, dlatego ojcowie kościoła, myśliciele także ekonomiczni głoszą poglądy odzwierciedlające epokę. Nie mówi. się o wspólnocie nie mówi się, że własność prywatna w nadmiarze to zło nie głosi się potrzeby zmieniania własności prywatnej. Hasło „świadczenie bogatych na rzecz biednych, wystrzeganie się egoizmu, nadmiernego przywiązania do materii, to jest skierowane ku górze, a ubogim zaleca się cierpliwe znoszenie doczesnego losu i szacunek do wszelkiej władzy. Stąd pochodzi formuła ówcześnie dominująca, że wszelka władza pochodzi od Boga, jest to teokratyczna koncepcja państwa (Bóg w centrum koncepcji rządzenia). Jest to bardzo precyzyjna koncepcja, średniowieczni myśliciele nawiązują do starożytnych myśli Arystotelesa.
16. JAN CHRYZOSTOM I AUGUSTYN O GOSPODARC.
Obaj filozofowie żyli i tworzyli w IV w. (Augustyn żył w lalach 354-430). Augustyn był jednym z najwybitniejszych ojców Kościoła i przez całe autorytet chrześcijańskiej. Praca fizyczna jest jego zdaniem, mila Bogu. a praca na roli przybliża człowieka do Boga, natomiast handlu i lichwiarstwa nie zaliczaj do zaliczał szlachetnych. Ich poglądy ulegają ewolucji, a wiąże się to z prostym Zjawiskiem, gdzie religia chrześcijańska w IV w. jest religią klas lepiej sytuowanych, klas posiadających. Jest to ideologia państwowa ideologia panująca, dlatego ojcowie Kościół, myśliciele. Także ekonomiczni głoszą poglądy odzwierciedlające epokę. Nie mówi się o wspólnocie. Nic mówi się, że własność prywatna w nadmiarze to zło, nie głosi się potrzeby zniesienia własności prywatnej. Głosi się poglądy wyzwolone. Hasła:
Ř świadczenia bogatych na rzecz biednych,
Ř wystrzegania się egoizmu,
Ř nadmiernego przyzwyczajania się do materii, jest to skierowane ku górze.
Ubogim zaleca się :
Ř cierpliwe znoszenie doczesnego losu,
Ř szacunek do wszelkiej władzy, stąd formuła ówcześnie dominująca „Wszelka władza pochodzi od Boga".
Jest to teoretyczna koncepcja państwa-Bóg w centrum koncepcji rządzenia. Jest to bardzo precyzyjna koncepcja.
17. TOMASZ Z AKWINU O GOSPODARCE
W XIII w. na czoło wybija się TOMASZ Z AKW1NU (1225-1274). Czasy św. Tomasza z Akwinu to okres wyrażonego postępu w stosunku do starożytności. Rozwój produkcji towarowej wyższy niż w Grecji, czy Rzymie. Jego dzieło „Suma teologiczna" (suma-synteza).
Św. Tomasz rozważa. wiele spraw gospodarczych: a problem własności a problem wymiany a problem ceny a problem planu a problem pieniądza G problem obrotu pieniężnego a problem procentu
Tym sprawom poświęca się Tomasz. Tomasz z Akwinu jest ideologiem społeczeństwa feudalnego.
POGLĄD WYJŚCIOWY
Społeczeństwo to piramida- jest zhierarchizowane. Piramida (feudalna) charakteryzuje zależność człowieka od człowieka. Tomasz mówi o naturalnej nierówności ludzi. Jedni rodzą się do rządzenia a inni do posłuszeństwa. Tomasz opowiada się za własnością prywatna . własność prywatna jest całkowicie zgodna z prawem natury. Tomasz mówi, że jest dobrem, bo każdy bardziej troszczy się o swoją własność. Prywatna własność zapewni spokój i porządek społeczny, ale właściciel prywatnej własności powinien dzielić się swoimi nadwyżkami dochodów z ubogimi Dobra materialne należą do danego człowieka tylko w sensie własności, a nie w sensie używania. Na używanie nie ma on monopolu. Egoizm rządzi produkcja celem wytwarzania jest zysk, ale musi być eliminowany z dystrybucji (z rozdziału, udziału, rozpowszechniania dóbr). Na tym tle Tomasz formułuje tzw. teorię CENY SPRAWIEDLIWEJ. Cena sprawiedliwa wg Tomasza musi wynikać z procesu wymiany. Cena jest skutkiem wymiany. Wymiana to konieczna czynność związana z potrzebą życia w zorganizowanym zbiorowisku ludzkim. Jest w tym zbiorowisku podział pracy i specjalizacja, nikt nie może wszystkiego wytworzyć i w społeczeństwie musi być sprawiedliwa wymiana oparta o ekwiwalentność. Każdy akt kupna - sprzedaży musi zapewnić równość wymienianych wartości. Warunek ten nic jest spełniony, gdy cena danego wymiennego dobra jest wyższa, a drugiego niższa. Wymiana sprawiedliwa to równa cena dóbr. Tomasz pyta: Co wyznacz sprawiedliwą cenę? 3 czynniki:
1. nakłady pracy (większy nakład-wyższa cena)
2. nakłady rzeczowe (materiałów)
3. społeczne stanowisko producenta.
Tomasz mówi: „Dochody muszą być zróżnicowane w zależności od przynależności stanowej".
Tomasz mówi: „człowiek przynależy do wyższego stanu, ma prawo do wyższego zarobku dlatego, bo ma wyższe potrzeby. Jest lepiej wykształcony i wykonuje tzw. godziwy zawód".
Rozróżnia dwa rodzaje ceny
1. cena rynkowa. 2. cena bieżąca.
Ceny te kształtują się w zależności od popytu i podaży oraz aktualnej sytuacji rynkowej. W rezultacie dzieje się to, że cena rynkowa oscyluje wokół ceny sprawiedliwej, która jest osią, pucując raz w górę, raz w dół. Tomasz nie przestaje być moralistą. Należy dążyć do tego, aby cena rynkowa była równa cenie sprawiedliwej. Nierówność ceny rynkowej zagraża istnieniu równowagi społeczeństwa. Mówi, że „brak ekwiwalentności ceny czyni produkcję nieopłacalną"'. Widzi pewne niebezpieczeństwo. Uzyskanie nadmiernej nadwyżki zysku może powodować ruinę konsumentów. Wymiana ekwiwalentna to warunek reprodukcji społecznej. „Dlatego Tomasz uważa reprodukcje za warunek ekwiwalentny. "
Tomasz wypowiada się na temat pracy i płacy. Mówi: „obowiązek pracy powinien ciążyć na wszystkich, ale musi istnieć podział pracy, bo podział pracy jest naturalnym odzwierciedleniem hierarchii stanowej". Mów również, że są różne rodzaje pracy : klasyfikuje je z punktu widzenia moralnego. Najbardziej wartościowe prace to te, które zaspokajają potrzeby ludzkie. Niżej ocenia tę działalność, "Której celem jest osiągnięcie zysku, Tomasz daje prymat rolnictwu i rzemiosłu, ale nie neguje handlu, bo handel Jest rzeczą konieczną. Tomasz traktuje płacę roboczą, jako płacenie za najem siły roboczej. Członkowie społeczeństwa sprzedają bowiem sile roboczą dla egzystencji. Czynił uwagę- wielkość wynagrodzenia musi być równa wartości wykonywanej przez jednostkę pracy, również producentom towarów przysługuje cena równa ich wartości. „Tylko, że cena sprawiedliwa ma zapewnić taki poziom stopy życiowej, jaki wynika z przynależności stanowej pracownika". Najniższą granicę płacy wyznacza minimum egzystencji, takie wynagrodzenie powinni otrzymywać robotnicy najemni i rzemieślnicy, a inni wyższe wynagrodzenie odpowiednio do godności swojego zawodu-Rozpatruje problem zysku i procentu. Kieruje się także ceną sprawiedliwą. Mówi: „handel jest konieczny, idealna byłaby wymiana bezpośrednia producent-konsument, ale jeśli musi być już kupiec, to powinien pobierać cenę sprawiedliwą" Kupiec może pobierać cenę większą niż koszt towaru, ale o tyle większą ile włożył nakładu pracy. Nakład pracy powiększa wartość towaru. Tomasz mówi o kosztach własnych produkcji, o składowaniu, o transporcie, o ryzyku. Tomasz nazywa procent dochodem kapitału pożyczkowego, a len kapitał pożyczkowy to środki włożone w produkcję. Wypowiada się również na temat pieniądza. Pieniądz to miernik wartości i środek wymiany, ale odrzuca funkcję pieniądza jako środka kapitalizacji. Powtarza za Arystotelesem: „pieniądz jest bezpłodny i nic może rodzić nowego pieniądza". Bogacenie się drogą kapitalizacji uważa za niemoralne. „Procent to lichwa, gdyż przynosi dochód nie. będący rezultatem pracy". Dochód taki stoi w sprzeczności z regułą ekwiwaletności i winien być zakazany, ale jest wyjątek od tej reguły.
Tomasz wprowadza zasadę odszkodowania: Wierzyciel ma prawo do odszkodowania, gdy dłużnik nie zwróci mu pożyczki pieniężnej w umówionym terminie", ale dodaje : „nie może być to jednak procent w postaci rekompensaty za ryzyko".
18. TEOR1A PIENIĄDZA ORESMIUSZA
Teorię pieniądza rozwinął w XIV w. francuski teolog Mikołaj Oresmiusz. (Mikołaj z Oresme 1320-1385). Jego dzieło- traktat ekonom iczny-„Traktat o powstaniu, istocie, prawach i zmianach monet". Treść - przeciw nomalizmowi pieniądza . Nominalizm- teoria mówiąca. że funkcja pieniądza jako miernika wartością opiera się na autorytecie państwa, nie musi mieć pokrycia w kruszcu. Wtedy państwo, a nie zawartość kruszcu reguluje wartość pieniądza i może ją zmieniać. Oresmiusz krytykuje to, uważa że jeżeli pieniądz jest środkiem wymiany to taka dowolna regulacja jego wartości może doprowadzić do anarchii fiskalnej. Dlatego też Oresmiusz odpowiada: „Wartość monet powinna być nic zmieniona, a miernikiem tej wartość! powinna być wartość kruszcu, która przesądza o wartości monety". W rozważaniach Oresmiusza jest pewien wątek moralno - społeczny, gdy mówi, że pieniądz jest wartością publiczną i nie można grać tą, wartością. W dziele wysuwa wiele prekursorskich idei. Mówi, że istnieje szereg prawidłowości które towarzyszą obiegowi- pieniężnemu. Pieniądz, to regulator obrotów i towarów on może przynosić dochód. Uważa, że pieniądz rodzi się z potrzeby ułatwienia wymiany. Sam pieniądz jest sztucznym bogactwem i zdarzyło się, że posiadacz monet umierał z głodu. Moneta służąc wymianie jest pożytecznym . Udogodnieniem dla dobra społeczeństwa i odpowiednim dla użytku państwa. Moneta powinna być zrobiona z substancji kosztownej i rzadkiej (złoto i srebro). Pieniądz jest własnością całego społeczeństwa i miernikiem jego wymienialnych bogactw. Jak wszyscy ekonomiści rozpatruje rzecz etycznie. Obniżenie wartości pieniądza to grzech. Przytacza argumenty polityczne i gospodarcze przeciwko psuciu pieniądza. Kruszec szlachetny będzie z kraju odpływał, a na jego miejsce przyjdzie podrobiona moneta obca. Obniży się wymiana handlowa z zagranicą. Duże zyski osiągać będą lichwiarze kombinatorzy i spekulanci. W rezultacie psucie monety obróci się przeciwko „panującemu", który swe dochody otrzymywać będzie w „spodlonej" monecie i od coraz biedniejszego społeczeństwa. Traktat Oresmiusza zwiastuje już narodziny nowej epoki, zmierzch kananonistyki, wyzwolenie się myśli ekonomicznej z ciasnych ram systemu etyki gospodarczej. Zbliża się na lali Odrodzenia okres rewolucyjnych przemian, w wyniku których wyłaniać się zacznie ustrój kapitalistyczny.
19. ISTOTA MERKANTYLIZMU W GOSPODARCE
Merkantylizm (XVI- XVII w. z włoskiego merkante - handlowiec). Ojczyzną jego są Włochy. Merkantylizm to ideologia określana warstwą i klasą. Służy klasie i broni jej. Można ją traktować jako ideologię gospodarcza rodzącej się klasy - kupców i burżuazji, klasa feudalna odchodzi w cień. Powstają nowe klasy : kupców, bankierów, rodzącej się burżuazji i mieszczaństwa.
Merkantylizm to nowa polityka gospodarcza która ma sprzyjać pierwotnym interesom akumulacji kapitału (istota polityki merkantylistycznej). Dominuje schemat wymiany (towar- pieniądz – towar), gdyż dla merkantylistów-najważniejszym problemem jest problem cyrkulacji, obiegu, dynamiki. Próbują oni uporządkować zjawiska gospodarcze, dociekając w imię efektywności i zysku - zysk staje się celem.
Ta nowa ideologia gospodarcza tworzy podstawy pod przyszły rozwój kapitalizmu przemysłowego. Sam rozwój gospodarczy tworzy podstawy podłoża pod rozwój merkantylizmu. Jest to okres bardzo ostrej rywalizacji pomiędzy ówczesnymi potęgami gospodarczymi.
Rywalizacja między Anglią, Francją. Holandią o surowce (ekspansja kolonialna), o rynki zbytu, o pryzmat w Europie. Doktryna M. staje się ideologią, która pobudza rywalizację. Pobudza to ekspansję, powoduje kolonializm, walka o panowanie na morzu.
Merkantyliści wysuwają postulat nad wszystkim powinna panować interwencja państwa. Państwo powinno regulować wszystkie dziedziny życia gospodarczego.
Protekcjonizm państwowy- państwo powinno go stosować, popierać, ułatwiać, pomagać w dziedzinie wytwarzania i wymiany międzynarodowej. Merkantyliści krzyczeli głównie w imieniu kapitału kupieckiego bankierów. Kapitał kupiecki był zaangażowany w kampanie gospodarcze.
20.GOSPODARCZE POGLĄDY REFORMACJI
Na przestrzeni XVI w. zachodziły w życiu społecznym i gospodarczym Europy ogromne przemiany, u których podłoża leżał przyśpieszony rozwój sił wytwórczych. Tak więc od końca XV w. trwa ciąg wielkich odkryć geograficznych i wynalazków technicznych. Poszukiwanie lepszych dróg do bogactw różnych krajów, odkrywanie szlaków handlowych, rozwinięcie handlu dalekomorskiego. Odkrycia pobudzają popyt na towary europejskie, a samym odkryciom sprzyja rozwój produkcji manufakturowej oraz liczne wynalazki i udoskonalenia techniczne.
Ustrój feudalny staje się zbyt ciasny da rozwoju sił wytwórczych, które rozsadzają jego ramy w najsłabszych miejscach.
Epoka ta należy do przejściowych w dziejach rozwoju formacji społecznych Motorem przemian jest przede wszystkim proces pierwotnej akumulacji kapitału. Oznaczała ona skupienia w ręku jednej klasy podstawowych środków produkcji kosztem drobnych wytwórców, którzy w nowych warunkach społecznych będą dysponowali wyłącznie własną siłą roboczą. Gwałtowny rozwój handlu światowego otwarcie nowych chłonnych rynków zagranicznych to coraz szybszy wzrost popytu na rynkach wewnętrznych narodowych, sprzyjały rozwojowi kapitału handlowego. Wyrastał on także z przekształcenia się kapitału lichwiarskiego i pożyczkowego. Rozwój sił wytwórczych zmienił stosunki wytwórcze nie tylko w rolnictwie, w którym rozwijała się-wielka produkcja nazbyt. Głębokie przemiany zachodzą w stosunkach między wsią i miastem oraz w systemie produkcji rzemieślniczej. Rośnie znaczenie gospodarki towarowo - pieniężnej.
Produkcja oddzieliła się od handle powstaje warstwa kupiecka -podejmuje ona wielkie operacje, pojawia się kapitał kupiecki. Kapitał ten zaczyna gromadzić duże pieniądze. Ponadto pojawiają się ruchy intelektualne i kulturowe, a nowe wartości znoszą także wielkie ruchy jak odrodzenie i reformacja.
Olbrzymi ruch feudalny głosi także poglądy ekonomiczne:
Ř Jak należy inwestować kapitał, żeby nie był martwy,
Ř Trzeba żyć pracowicie, oszczędnie,
Ř Należy rozwijać handel, wytwórczość,
Ř Akumulować kapitał, nawet kosztem konsumpcji.
Jest to rewolucja poglądów która niesie za sobą epoka Merkantylizmu XVI/XVII w to:
Ř Początek centralizacji państw narodowych,
Ř Początek przezwyciężenia rozbicia feudalnego eliminacja granic, cel
Ř Rozszerzenie rynków wewnętrznych,
Ř Ożywienie gospodarcze,
Ř Szersza inwestycja kapitału.
Prowadzi to do rozbudowy pęcaków, floty, zagospodarowania nowych terytoriów. Państwa zainteresowane są dynamiką rozwojową kapitału kupieckiego. Wynika stąd polityka protekcjonizmu celno- handlowego państw.
21.POJĘCIE PROTEKCJONIZMU W GOSPODARCE
Protekcjonizm- to stan w którym procesami gospodarczymi sterowało państwo. popierało ono. otaczało opieką określane gałęzie produkcji. Protekcjonizm państwowy-państwo powinno go stosować. Popierać, ułatwiać, pomagać w dziedzinie wytwarzania i wymiany międzynarodowej.
To protekcjonizm stworzył wielki kapnął i kapitalistów, ale teraz zaczyna być przeszkodą w rozwoju. Kapitalista Jest już na tyle potężny, że on opieki, pomocy potrzebuje o wiele mniej, natomiast wysuwa żądania i chce wolności rozwoju gospodarczego.
22.MERKANTYLISTYCZNA KONCEPCJA PIENIĄDZA
Przedstawiciele wczesnego merkantylizmu nazywa się monetarystami albo bulionistami. Obie nazwy podkreślają głoszoną przez nich tezę o szczególnym znaczeniu w życiu gospodarczym i społecznym pieniądz kruszcowego. Łaciński słowo „moneta" odpowiadało w pełni pojęciu pieniądza kruszcowego. Również angielskie „bullion” oznaczano złoto lub srebro w szybkach, z których zwykle bito monety. Zafascynowanie rolą pieniądza sięga starożytności. Właściwie pierwszych monetarystów można by znaleźć już w XIV i XV w., zwłaszcza wśród tych, którzy głosili konieczność zahamowania odpływu z kraju szlachetnych kruszców. Jakie przyczyny ogólne legły u podstaw koncepcji monetarystów?
W początkach XVI w. nastawił skok jakościowy w dziedzinie handlu międzynarodowego. Przyczyniło się to do wystąpienia z całą jaskrawością nowej funkcji pieniądza. Oprócz środka wymiany, pieniądz zaczął pełnić funkcję jako kapitał.
Monetaryzm rozwijał się zwłaszcza w tych krajach, w których stosunki towarowo- pieniężne upowszechniły się szeroko, a więc w Anglii, Francji, Hiszpanii i we Włoszech.
We Francji, która nie posiadała własnych kopalń drogocennych kruszców, lecz prowadziła ożywiony handel z bogatą w kruszce Hiszpania zauważono dość wcześnie związek pomiędzy poziomem cen towarów a ilością monety w obiegu. W 1566 r. Urzędnik królewski de Malestroict napisał rozprawę o paradoksach pieniądza, w której zakwestionował powszechny sąd na temat drożyzny.
Dowiódł, że za towary płaci się w kruszcu tyle samo co przed 300 - tu laty. natomiast trzy razy więcej w monetach obiegowych, a przyczyną tego jest spodlenie (spadanie wartości) monety.
Wyjaśnienie Malestroicta zaatakował Jean Bedin, wybitny teoretyk państwa. W jego odpowiedzi na paradoksy pieniądza można dopatrzyć się zrębów ilościowej teorii pieniądza. Bodin dostrzegał prawidłowość miedzy dwoma zjawiskami gospodarczym i-zwiększeniem się ilości monety w obiegu i wzrostem poziomu cen towarów.
Uważa, że psucie monety nie mogłoby podnieść cen tak wysoko. Spowodować to napływ złota i srebra z zagranicy. Tańsze, ponieważ wydobywane po niższym koszcie wywołały rewolucje cen niemal w całej Europie.
W roku 1588 Bernard Davanzati (1529-1606) opublikował dzieło „Wykład o pieniądzu". Opisuje on dzieje pieniądza i zauważanego przemianę w kapitał i synonim potęgi. Przyjmuje on, że na świecie obiega ograniczona ilość kruszcu szlachetnego i że ona wyznacza relacje cenowe. Psucie monety mija się z celem i powoduje tylko zmniejsza w obiegu kruszcu. Dochody skarbu spadają i zwęża się wymiana handlowa. Jego rodak Gaspare Scaruffi (1519-1584) proponował nawet zawarcie umowy międzynarodowej, ustalając stały kurs zioła do srebra i jednolitą monetę światową. Hiszpańska myśl ekonomiczna przeżywała w tym czasie poważny rozwój. Ogromne kolonie w Ameryce i ożywiona wymiana handlowa zmusiły przede wszystkim do rewizji kanonistycznych poglądów na lichwa i zysk kupiecki.
Ekonomiści z tzw. Szkoły z Salamanki zwrócili, uwagę na duże różnice geograficzne w kursach walut. Wiązali to zjawisko z napływem złota i srebra, tworząc zręby teorii parytetu siły nabywczej waluty. Nie dostrzegali jednak prawdziwej przyczyny, tj. ujemnego bilansu handlowego Hiszpanii w stosunku do swych najbliższych sąsiadów. W Anglii podejmowano te same zagadnienia. Dyskusja wokół spraw psucia monety 1 lichwy zrodziła także liczne traktaty.
Pisarz i polityk Jan Hales -czołowy merkantylista. Napisał rozprawę „Rozprawa o wspólnym pożytku Królestwa Anglii". Jeden z ojców teorii inflacji. Próbuje dokonać analizy społecznych przyczyn i skutków drożyzny. Uważa, że drożyzna jest skutkiem podlenia monet, powiada: „Jak się obniża wartość kruszcu w monecie, to monety podleją, czyli spada ich wartość”. Jak „spada, wartość moneta to bierze się pożyczki z zewnątrz daje to efekt krótkotrwały, bo pożyczki przejada się. Hales mówi: „bogate jest takie państwo, które pomnaża dobra i daje ludziom zatrudnienie. Nie wolno stawić na eksport angielskiej wełny, a trzeba eksportować jak najwięcej angielskich produktów sukienniczych"
Dopiero na przełomie XVI i XVII w. angielscy monetaryści rozwinęli szeroko koncepcja wpływu handlu zagranicznego i względnej obfitości szlachetnych, kruszców na drożyznę. Gerard de Malynes (1586-1641) w „Rozprawie o raku toczącym Anglię" twierdził, że: „nadmiar pieniędzy powoduje ogólne podniesienie się cen, a brak pieniędzy ogólny ich spadek. Ucieczka dobrej monety z Anglii, wywołana, zdaniem Malynesa, psuciem pieniądza przez panujących, powinna wywoływać reakcję władz państwowych. Trzeba zakazać wywozu monet przez kupców angielskich. Monetaryzm przeradza się w rozwinięty system merkantylizmu, w którym państwu i polityce interwencyjnej przypisuje się ogromne znaczenie.
Jeszcze bardziej racjonalnie przeciwstawił się obniżeniu wartości pieniądza w XV w. Mikołaj Kopernik. Uważa, że pieniądz mało warty zmniejsza dynamikę rynku, obrót towarowy j należy go eliminować. „ Gorszy pieniądz wypiera pieniądz lepszy".
23. IDEOLODZY MERKANTYLIZMU I ICH POGLĄDY
PRZEDSWICIELE MYŚLI MERKANTYLISTYCZNEJ
Ojczyzną merkantylizmu są Wiochy. Najwcześniej i najdłużej rozwijał się właśnie tam. Głównym zainteresowaniem merkantylizmu własnego jest obieg (cyrkulacja) pieniężna.
Koniec weku XVI/XII
Gaspare Scaruffi 1579 wysuwa postulat, ażeby stworzyć ogólnoświatowy system pieniężny oparty na jednolitej monecie o jednakowej wartości kruszcu. Utrzymanie wartości pieniądza utożsamiano z włością kruszcu, z którego go wykonano. Bernardo Dawanzati napisał dzieło „Wykład o pieniądzach". W I6!3 ukazuje się praca Agonia Serra „Krótki traktat o przyczynach, które mogą sprowadzić obfitość złota i srebra w krajach nie posiadających kopalń. Dowodź: on, że obfitość kruszców i ogólne bogactwo nie jest rezultatem manipulacji kursami walut, ale wynikiem trzech rzeczy:
Ř Dodatniego bilansu w handlu zagranicznym,
Ř Rozwoju rodzimej produkcji,
Ř Zatrudnienia,
Serra podkreśla, że bogactwo kraju zależy od ilości rzemiosł, kwalifikacji ludzi, zakresu obrotu handlowego. Dodaje również, że ważna jest zapobiegliwość gospodarcza tych, którzy rządzą. We Francji w tym czasie mamy dwóch merkantylistów:
l.Jan Halcs - czołowy merkantylista. Napisał rozprawę: Rozprawa o wspólnym pożytku Królestwa Anglii". Jeden z Ojców teorii inflacji. Próbuje dokonać analizy społecznych przyczyn i skutków drożyzny. Uważa, że drożyzna jest skutkiem podlenia monet, powiada: Jak się obniża wartość kruszcu w monecie, to monety podleją, czyli spada ich wartość. Jak spada wartość monet, to bierze się pożyczki z zewnątrz - daje to efekt krótko trwały, bo pożyczki przejada się". Hales wypowiada się przeciwko importowi towarów i przeciwko eksportowi półproduktów. Hales mówi : „bogate jest laki państwo, które pomnaża dobra i daje ludziom zatrudnienie. Nie wolno stawiać na eksport angielskiej wełny, a trzeba eksportować jak najwięcej angielskich produktów sukienniczych. XVII wiek- Anglicy: Mun i Hildt
Hild rozwija tezę : bogactwo Anglii w handlu zagranicznym: Handel zagraniczny to czołowa dziedzina efektywności gospodarczej; W handlu zagranicznym musi być zawsze bilans dodatni. Życie społeczne i ekonomiczne musi być maksymalnie oszczędne. Import trzeba redukować, eksport trzeba rozwijać. Trzeba też rozwijać produkcję krajową. Eksport musi dotyczyć dóbr przetworzonych, a nie naturalnych. Trzeba starać się eksportować także usługi, ponieważ nakład na wytworzenie jest mniejszy, a korzyści większe. XVIII w.
W Anglii pojawia się Jan Law - głosi potrzebę odejścia o systemu pieniądza kruszcowego, którego wartość spada i której się nic da utrzymać. Postuluje wprowadzenie nowego pieniądza - papierowego.
Stewart - autor J3adania nad zasadami ekonomii politycznej". Jego główne odkucie to oddzielenie siły roboczej od środków produkcji. Dostrzega tzw. wychodztwo ze wsi. Trzeba ich wykorzystywać do wytworzenia manufaktur (pierwowzorów pierwszych fabryk), robi się kapitalizm, powstaje praca nakładcza. Pieniądz w nowym układzie stanic się jednostką obrachunkową, w której będziemy mierzyć wartość towarów, pracy surowców. Nic wolno jednak dopuścić do obniżki wartości pieniądza. Dlatego emisja pieniądza powinna być taka jaka jest skala produkcji.
24. ISTOTA FIZJOKTATYZMU
Fizjokratyzm to prąd ekonomiczny który można związać z XVIII w. Na wsi występuje feudalizm na farmach występują pewne elementy kapitalizmu, ale ogólnie panuje stagnacja. Ceny produktów są niskie. Nastąpił krach systemu bankowego, cała polityka merkantylistyczna zbankrutowała. Na tle tej sytuacji rodzi się myśl, że trzeba wprowadzić w życie nowe koncepcje, podnieść gospodarkę z bankructwa, do którego doprowadziły koncepcje merkantylistyczne. W gospodarce pojawiają się autorzy nowych koncepcji- fizjokracji.
Powstaje myśl oświecenia - racjonalizm. W drugiej połowie XVIII w. nastaje moda na poddawanie wszystkiego co stare krytyce, Fizjokraci byli reakcją na merkantylizm byli zwolennikami porządku naturalnego. Fizjokraci zakładali 3 elementy:
Ř Stałość cen
Ř Niezmienna wielkość produkcji;
Ř Dominacja produkcji rolnej.
Podstawą poglądów fizjokratów są 2 teorie:
Teoria produktu czystego, Teoria ekwiwaletności
Różnice:
Merkantyliści przywiązywali olbrzymią wagę do sfery cyrkulacji towaru i pieniądza-obrotu towarowo- pieniężnego. Fizjokraci główne zainteresowanie kieruje na produkcję. Analizują nowy sposób produkcji z elementem kapitalizmu.
Smith jest zwolennikiem spontanizmu w rozwoju-gospodarczym, działano prawa wartości, liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest on wrogiem interwencjonizmu państwowego.
To zwolennik i entuzjasta rynku czystego (taki rynek JUŻ nic istnieje, Smith walczy z merkantylizmem i protekcjonizmem, żąda zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu zagranicznym, atakuje interwencje państwa). Uważa, że najważniejsza jest produkcja i wzrost gospodarczy, a one mają miejsce tylko na wolnym rynku. „Kapitalista przemysłowy jest człowiekiem egoistycznym, niemoralnym, ale tylko on może być siłą napędową rozwoju gospodarczego. Kapitalista to więcej niż właściciel ziemski.
Smith uważa, że stosunki ekonomiczne są trwale i naturalne oraz niezmienne; ale słusznie twierdzi, że wolna konkurencja jest niezbędna i jest głównym czynnikiem rozwoju, bo każdy chce mieć większy rynek od drugich. Smith jako pierwszy powiedział, że gospodarka rozwija się zgodnie z planami i prawidłowościami. Jakie prawidłowości formułuje Smith?
1. Analizuje skutki podziału pracy. Podział pracy powoduje wymianę i jej konieczność. a wymiana dynamizuje obrót towarowo- pieniężny.
2. Smith jest autorem i prekursorem pojęcia produktu narodowego. Mówi: „bogactwo krają, to nie pieniądza ale roczny produkt ziemi i pracy". Jest to współczesny prototyp produktu i dochodu narodowego. „ Praca to źródło bogactwa". Rozmiary owego bogactwa , traktowano przez pryzmat pracy zależnie od dwóch czynników:
Ř Od liczby zatrudnionych w produkcji,
Ř Od wydajności pracy, czyli jej efektywności.
Smith uważa, że należy pogłębiać podział pracy i w coraz szerszym stopniu stosuje zasadę i nową technikę. Zwraca uwagę na szczególną ważność pracy produkcyjnej. Mówi, że' praca nie tylko reprodukuje środki, ale przynosi nadwyżkę, a nadwyżka, to zysk. Praca produkcyjna to praca spłacona z kapitału inwestycyjnego, a nie z dochodu. Praca nieprodukcyjna jest spłacana z dochodu.
3. Smith rozważa także ideę pieniądza - traktuje go jako środek i narzędzie cyrkulacji, ale czasami pieniądz przybiera formę towaru (wykorzystywany do kapitalizacja. Smith uważa., że jest to bardzo złe, bo sam pieniądz nie jest produktem, niczego nie wytwarza.
25. FRANCOIS QUESNAY (1694-1774)
Z zawodu lekarz – profesja ta ugruntowała u niego światopogląd, który sprzyjał stosowaniu nauk przyrodniczych w badaniach organizmu społecznego i gospodarczego. Jego dzieło „Ciekawe kwestie o wolności, rolnictwie i handlu.
Przez wolność trzeba rozumieć pisał Q. - możliwość ustanowienia się w celu podjęcia rozumianej decyzji na rzecz działania lub jego zaniechania. Q. wprowadził ważną maksymę polityki gospodarczej: „Niech naród będzie oświecony co do praw ogólnych porządku przyrodzonego, które stanowią o rzędzie istotnie najdoskonalszym.
Uważał, że człowiek działa w gospodarce zgodnie z prawami naturalnymi, a głównym motywem Jego działania jest interes osobisty,
Zdaniem Quesnay’a musi istnieć pełna zdolność ekonomiczna, pełna liberalizm gospodarczy. Quesnay jest prekursorem gospodarki rynkowej. Musi istnieć równość gospodarcza, a prawo własności jest podstawowym prawem człowieka. Wolność gospodarcza, a prawo własności jest podstawowym prawem człowieka. Wolność gospodarcza jest święta. Wtedy dopiero interes społeczny będzie harmonizował z interesem osobistym jednostki.
Wolność gospodarcza ma wiele aspektów - osobista, ekonomiczna, pracy, produkcji, handlu.
Q. wiąże procesy gospodarcze ze społeczeństwem i powiada, że społeczeństwo to organizm żywy i może mieć dwa stany: zdrowy i normalny; chory i nienormalny.
Jeśli stan społeczny gospodarki Jest nienormalny, to trzeba stworzyć terapię gospodarczą przez decyzje ekonomiczne. Gmach społeczności ludzkiej, a raczej gmach porządku społecznego, opiera się wg Quesneya’a na trzech kolumnach, praw natury i wolnościach człowieka- wolności posiadania własności, wolności gospodarowania i wolności osobistej.
Zwieńczeniem jest oczywiście porządek naturalny, na którym opiera się porządek pozytywny do porządku naturalnego uzyskują wysoka stabilność i trwałość ustrojową.
Podstawą poglądów flzjokratów są dwie teorie:
Ř Teoria produktu czystego,
Teoria ekwiwalentności.
W oparciu o te teorie Quesnay wyróżnia w obiegu kapitału trzy aspekty:
1. Pomnażanie kapitału(bogactwa)- dokonuje się ono w rolnictwie, ponieważ bogactwo przynosi przyroda;
2. Zwiększenie bogactwa;
3. Dodawanie sumy bogactwa- dokonuje się poprzez wytwarzanie, bo przyroda udziału nie bierze.
PRODUKT CZYSTY- nadwyżka nowo powstałej produkcji ponadto co na nią wydatkowano. Jest to prototyp wartości dodatkowej. Fizjokraci przenosili wartości dodatkową ze strefy obiegu do strefy produkcji. Według nich wielkość produktu czystego zależy od poziomu kosztów produkcji w rolnictwie np. na ten koszt składa się głównie koszt ziemi i koszt płacy roboczej, a resztę czyni natura. Jest to jeden z prekursorów prawa wartości w którym koszt jest podstawą.
Q. dowodzi, że w istocie rzeczy każdy towar wkracza do obrotu z istniejącą uprzednio ceną bowiem (a cena jest w nim zawarta, a składają się na nią koszty produkcji. Na rynku dokonuje się więc rynkowa przemiana różnych wartości w relacji towar - cena . Q. Temu zaprzecza, bo istnieje .zasada kontrapunktu. Tam gdzie istnieje konkurencja –musi się dokonywać wymiana różnych wartości wtedy bogactwo nie może się pomnażać. Także pieniądz traktuje on jako bezpłodne bogactwo. Jedyna korzyść z pieniądza to, że stanowi on narzędzi wymiany towarowej i że można nim opłacać daniny i podatki. Za kapitał rolny Q. uważa kapitał włożony w rolnictwo. Mówi, że w te sferę należy wkładać jak najwięcej kapitału, bo jest tu najefektywniejszy przyrost. Działa tu przyroda, która nic nie kosztuje.
Natomiast kapitał w przemyśle jest jajowy, a w handlu narusza ekwiwalentność wymiany. W tej kwestii wyróżnia się dwa rodzaje nakładów:
1. Pierwotne - zasoby potrzebne do założenia gospodarstwa rolnego;
2. Roczne -wkłady, w bieżącą produkcje;
Jest to prototyp kapitału trwałego i obrotowego w produkcji. „O kapitale rzeczywistym, czyli czynnym najefektywniejszym można mówić tam gdzie powstaje produkt dodatkowy, jako efekt zastosowania kapitału Q. stworzył tzw. tablicę ekonomiczną, w której przedstawił skomplikowany proces krążenia dóbr w społeczeństwie i wytwarzania produktu dodatkowego, Społeczeństwo jest podmiotem gospodarki. W jego ekonomicznej strukturze wyróżnia się klasy:
1. Król, właściciele, szlachta,
2. Klasa produkcyjna - farmerzy, bo oni wytwarzają czysty produkt;
3. Pracownicy manufaktur i rzemieślnicy - klasa jałowa i bezpłodna, bo me wytwarza czystego produktu. Fizjokraci zakładali 3 elementy:
Ř Stałość cen;
Ř Niezmienna wielkość produkcji;
Ř Dominacja produkcji rolnej.
Jest to wielkie uproszczenie w poglądach fizjokratów, ale teza o produkcie dodatkowym to prekursorsko.
„Tablice ekonomiczne" Ouesnay’a to pierwsza próba ukazania-struktury reprodukcji kapitału.
26. TURGOT I JEGO POGLĄDY
Turgot - uczeń Quesnay’a (koniec XVIII wieku) minister finansów Ludwika XIV. Wydał szereg dekretów przeciwko pańszczyźnie, pozostałościom feudalnym, które krępują rozwój gospodarczy. Jego główna myśl to „tworzenie i podział bogactw". Jako pierwszy wspomina o ekonomicznych skutkach i przeciwieństwach klasowych. W miarę rozwoju cywilizacji następuje powiększenie nierówności miedzy klasami, rosną ostre antagonizmy. Pracodawca chce płacić, jak najmniej, a robotnik chce otrzymać jak najwięcej. Jednak kapitał musi przynosić zysk. Zysk z wytworzenia musi być duży, bo z inwestowaniem łączy się ryzyko.
Jego dzieło_„O tworzeniu i podziale bogactw” ukazuje postęp techniczny w rozwoju społeczeństwa od stadium osadniczego, przez podział zajęć na rolnicze i nierolnicze, aż po wyłonienie się klasy właścicieli ziemi. Turgot rozróżnia dwa elementy:
Ř Procent z dzierżawy.
Ř Zysk z produkcji, tzn. zysk Jest modyfikacją procentu.
Poglądy fizjokratów w tym i Turgota to niewątpliwie koncepcja fizjokratyczna, ale jakby z rozerwaną powłoką.
27. ADAM SMITH-OJCIEC EKONOMII KLASYCZNEJ I
TEORII RYNKU
Adam Smith (1723-179U) jego główne dzieło to: „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodowego. Ojciec teorii rynku, klasycznej ekonomii. Smith jest zwolennikiem spontanizmu w rozwoju-gospodarczym, działano prawa wartości, liberalizmu gospodarczego. Równocześnie jest on wrogiem interwencjonizmu państwowego.
To zwolennik i entuzjasta rynku czystego (taki rynek JUŻ nic istnieje, Smith walczy z merkantylizmem i protekcjonizmem, żąda zniesienia wszelkich ograniczeń w handlu zagranicznym, atakuje interwencje państwa). Uważa, że najważniejsza jest produkcja i wzrost gospodarczy, a one mają miejsce tylko na wolnym rynku. „Kapitalista przemysłowy jest człowiekiem egoistycznym, niemoralnym, ale tylko on może być siłą napędową rozwoju gospodarczego. Kapitalista to więcej niż właściciel ziemski.
Smith uważa, że stosunki ekonomiczne są trwale i naturalne oraz niezmienne; ale słusznie twierdzi, że wolna konkurencja jest niezbędna i jest głównym czynnikiem rozwoju, bo każdy chce mieć większy rynek od drugich. Smith jako pierwszy powiedział, że gospodarka rozwija się zgodnie z planami i prawidłowościami. Jakie prawidłowości formułuje Smith?
1. Analizuje skutki podziału pracy. Podział pracy powoduje wymianę i jej konieczność. a wymiana dynamizuje obrót towarowo- pieniężny.
2. Smith jest autorem i prekursorem pojęcia produktu narodowego. Mówi: „bogactwo krają, to nie pieniądza ale roczny produkt ziemi i pracy". Jest to współczesny prototyp produktu i dochodu narodowego. „ Praca to źródło bogactwa". Rozmiary owego bogactwa , traktowano przez pryzmat pracy zależnie od dwóch czynników:
Ř Od liczby zatrudnionych w produkcji,
Ř Od wydajności pracy, czyli jej efektywności.
Smith uważa, że należy pogłębiać podział pracy i w coraz szerszym stopniu stosuje zasadę i nową technikę. Zwraca uwagę na szczególną ważność pracy produkcyjnej. Mówi, że' praca nie tylko reprodukuje środki, ale przynosi nadwyżkę, a nadwyżka, to zysk. Praca produkcyjna to praca spłacona z kapitału inwestycyjnego, a nie z dochodu. Praca nieprodukcyjna jest spłacana z dochodu.
3. Smith rozważa także ideę pieniądza - traktuje go jako środek i narzędzie cyrkulacji, ale czasami pieniądz przybiera formę towaru (wykorzystywany do kapitalizacja. Smith uważa., że jest to bardzo złe, bo sam pieniądz nie jest produktem, niczego nie wytwarza.
4. Pyt.28 PRAWO WARTOŚCI SMITHA - Smith zajmuje się także wartościami ekonomicznymi- Rozróżnia dwie wartości każdego dobra:
Ř Użytkową, która jest po prostu użytecznością dobra,
Ř Wymienna, - zdolność dobra do wymiany na inne dobro.
Smitha interesuje głównie wartość wymienna. Według niego na wartość wymienną składa się praca, a właściwie wartość pracy włożonej w towar. Praca jest najważniejszym elementem wartości towaru, elementem wewnętrznym Pieniądz jest tylko zewnętrznym miernikiem wartości towaru. Innym elementem wartości towaru jest płaca robocza, czyli składnik ceny siły roboczej.
Smith zajmuje się także zyskiem : „Zysk to część składowa kosztów produkcji", procentem: „ruch stopy procentowej określany jest przez ruch stopy zyskuj
Najważniejsza dla Smitha jest teoria prawa wartości -Jest ono fundamentem gospodarki rynkowej. Na niej zbudowana jest cała gospodarka. Dogmat Smitha: „cena towaru składa się z płacy, zysków i rent”. W cenie detalicznej towaru mieszczą się wszystkie elementy, które złożyły się na jego wytworzenie współczesne prawo wartości.
29. DAWID RICAKDO - JEGO POGLĄDY EKONOM.
D. Ricardo wyrósł ze studiów nad Smitha i jego dziele „Bogactwo narodów".
Był przekonany, że stosunki kapitalistyczne są jedynie możliwe i odpowiadają człowiekowi.
Interesy burżuazji stawia ponad interesami pozostałych klas. W przeciwieństwie do Smitha interesują go badania nic natury i przyczyn bogactwa
Adam Mickiewicz "Dziady część III"