Wyszukiwarka:
Artykuły > Opisy lektur >

Henryk Sienkiewicz “Pan Wołodyjowski”

Henryk Sienkiewicz “Pan Wołodyjowski”

 

Powieść drukowana w latach 1887-1888, wydanie osobne - 1888 r.

Akcja toczy się na kresach wschodnich podczas wojny polsko-tureckiej za panowania Michała Wiśniowieckiego

Kompozycja i fabuła

Początkowe rozdziały pełnią funkcję ekspozycyjną zarówno w stosunku do całości powieści jak i do jej części pierwszej:

Wstęp:

  • narrator relacjonuje losy Michała Wołodyjowskiego (pozostał kawalerem, ponieważ wpierw wyjechał do Wiednia, by uzyskać zgodę na ślub od opiekunki narzeczonej, księżnej Wiśni
    • owieckiej, a następnie walczył na Ukrainie i posłował na Krym),

I rozdz.:

  • jesień 1668, Wodokty, Kmicicowie spodziewają się pierwszego dziecka. Przybyły z wizytą pan Charłamp opowiada o rozpaczy “małego rycerza” wywołanej niespodziewanym zgo
    • nem Anusi Borzobohatej Krasieńskiej i prosi o pomoc,
  • Oleńka wysyła męża za Skrzetuskimi i Zagłobą, którzy udali się w podróż w Kaliskie,
  • pan Andrzej odnajduje ich w Burzcu. Zagłoba postanawia ratować przyjaciela,
  • podróż przedłuża się, ponieważ cieszący się autorytetem szlachty Zagłoba raz po raz natrafia na rozpolitykowane grupy podążające na sejm konwokacyjny (5 listopada). W Mińsku dowi
    • aduje się, że wybrany na posła Bogusław Radziwiłł ma zamiar ubiegać się o tron. Wstrząśnięty postanawia udaremnić jego plany,
  • w Warszawie spotyka Hasslinga-Ketlinga, który ofiarowuje mu gościnę w swym dworku na Mokotowie i przyrzeka pomoc w udaremnieniu planów Radziwiłła,
  • w czasie obrad sejmu Ketling zgłasza wątpliwość, co do prawomocności wyboru księcia na p
    • osła, a z galerii Zagłoba zarzuca Radziwiłłowi zdradę,
  • w obecności Jana Sobieskiego dochodzi do utarczki słownej pomiędzy Zagłobą a księciem. Dowcip pana Onufrego i jego nieprzejednanie wobec zdrajcy budzi sympatię hetmana, zaś przysł
    • uchujący się dyskursowi kasztelan krakowski, pan Warszycki informuje Zagłobę, że Wołodyjowski zamierza wstąpić do klasztoru,
  • Zagłoba odwiedza w klasztorze brata Jerzego i sprytnie nakłania do wizyty u “śmiertelnie chor
    • ego” Ketlinga,
  • w dworku czekają już dawni przyjaciele i hetman Sobieski, który ostatecznie odwodzi ryc
    • erza od zamiaru złożenia ślubów zakonnych

 

Trzy kręgi fabularne związane z różnymi miejscami pobytu głównych postaci; każdy stanowi odrębną całość o spójnej i zamkniętej kompozycji oraz własnej tematyce:

  1. Opowieść
    2. o miłości - 20 pierwszych rozdziałów, (dworek Ketlinga na Mokotowie) - środowisko średniozamożnej szlachty. Wydarzenia koncentrują się wokół perypetii miłosnych: Basi, Krzysi, Ketlinga, Wołodyjowskiego. W prowadzeniu intrygi niemałą rolę odgrywa Zagłoba.
  • w dworku zamieszkuje siostra Wołodyjowskiego, żona stolnika latyczkowskiego, pana M
    • akowieckiego z dwu podopiecznymi, Krystyną Drohojewską i Barbarą Jeziorkowską,
  • pan Zagłoba, upodobawszy sobie pełnego werwy trzpiota, Basię, postanawia wyswatać ja z p
    • anem Michałem, ale Wołodyjowskiemu do serca przypada stateczna Krzysia,
  • hetman przysyła do Wołodyjowskiego Adama Nowowiejskiego z poleceniem, by rycerz o
    • bjął na Ukrainie komendę po panu Ruszycu,
  • rychłe rozstanie zbliża młodych, podczas kuligu pan Michał i Krzysia składają sobie śluby wiern
    • ości, oficjalnie jednak nie ogłaszają zaręczyn,
  • z Kurlandii powraca Ketling i od pierwszego wejrzenia zakochuje się w Krzysi. Zagłoba p
    • atronuje jego zamiarom. Panna odwzajemnia uczucie pięknego rycerza, ale dręczy się wcześniejszym przyrzeczeniem danym Wołodyjowskiemu,
  • podczas zwiedzania zamku królewskiego Ketling oświadcza się Drohojewskiej, ale ta
    • oświadcza, że choć miłuje go z całej duszy, postanawiał wstąpić do klasztoru,
  • do Zagłoby przybywa ksiądz podkanclerzy Olszowski. Znakomity gość zyskuje przychylność pana Onufrego w planach osadzenia na tronie “Piasta” - Michała Korybuta Wiśniowiecki
    • ego,
  • do Warszawy powraca pan Wołodyjowski. Dowiaduje się o planach Krzysi, ale całą prawdę wyznaje mu Basia, rozżalona obojętnością “małego rycerza”, któreg
    • o skrycie kocha. Pan Michał rusza, by zabić rywala. Szybko jednak okazuje się, że opanował gniew i usuwa się z drogi zakochanym. Impulsywna Basia oświadcza mu się, a wzruszony rycerz z wdzięcznością przyjmuje ofiarowaną sobie rękę

 

  1. Opowieść
    2. o wojenno-awanturniczych przygodach (Dzikie Pola, stanica w Chreptiowie). Na tle życia i wojennych uwikłań mieszkańców szczególnie wyraźnie rysuje się wątek tajemniczego Tatara - Azji. Jest on siłą sprawczą i przyczyną ciągu wydarzeń mających sensacyjno-przygodowy przebieg.
  • młoda para osiadła nieopodal Kamieńca, a jedynym zmartwieniem szczęśliwych małżonków jest brak oczekiwanego od trzech lat potomka,
  • lato 1671 r., wieś Sokołów. Zagłoba przywozi Wołodyjowskiemu rozkaz objęcia komendy w Chreptowie. Rusza sam, ale obiecuje rychło przysłać po żonę.
  • po trzech tygodniach po Basię przybywa oddział dowodzony przez Tatara, Azję Mellechow
    • icza. Podczas podróży młodzieńcowi zdarza się wypadek, a troskliwa opieka pani Wołodyjowskiej staje się początkiem afektu Azji do Basi,
  • obecność pana Wołodyjowskiego przywróciła spokój w okolicy, a Basia organizuje przyjęcia i zabawy przy muzyce,
  • podczas jednej z uczt pan Nienaszyc opowiada o wyprawie na Krym w poszukiwaniu uprowa
    • dzonej przez Tatarów siostry i porwaniu przezeń trzyletniego Azji Tuhaj-bejowicza. Dziecko odebrano panu Nienaszyńskiemu na terenie Rzeczypospolitej (uczynili to zbójcy, z którymi podjął wyprawę w tatarskie ziemie). Dalszy los małego Azji nie był znany,
  • żołnierze zatrzymują tatarskiego posła z listami do Mellechowicza. Okazuje się, że Tatar prow
    • adzi potajemne pertraktacje z dowódcami oddziałów, którzy zbiegli na stronę turecką, w sprawie ich ewentualnego powrotu do służby. Ma na to zgodę hetmana (jest postacią tajemniczą, unika spotkania z Nowowiejskim, porusza go historia porwanego synka Tuhaj-beja),
  • Basia bierze udział w likwidacji bandy Azja-beja,
  • przybyły w odwiedziny do syna pan Nowowiejski rozpoznaje w Azji parobka przygarniętego j
    • ako bezdomne dziecko (umknął, kiedy szlachcic zorientował się, że romansuje z jego córka, Ewa). Dumny Tatar wyznaje, że to on jest zaginionym synem Tuhaj-beja i snuje plany pozostania tatarskim hetmanem na Ukrainie (pan Bogusz rusza oznajmić jego plany hetmanowi Sobieskiemu),
  • Basia planuje doprowadzić do związku pomiędzy Azją a Ewą,
  • młody Adam Nowowiejski zakochuje się w przebywającej z matką młodziutkiej Zosi B
    • oskiej,
  • hetman odrzuca plany Azji. Zawiedziony Tatar postanawia przejść na stronę sułtana. Zwodzi B
    • asię zgoda na ślub z Ewą i w czasie wyprawy do Raszowa porywa panią pułkownikową,
  • Basia
    • ucieka, a okaleczony Azja morduje starego Nowowiejskiego, znęca się nad Ewa i Zosią Boską,
  • Basia długie tygodnie walczy o życie, a do Chrieptowa zjeżdżają Ketlingowie. Mąż Krzysi objął dowództwo nad artylerią Kamieńca (Sobieski przygotowuje twierdzę do obrony),
  • młody Nowowiejski podejmuje się misji zdobycia wieści o ruchach wojsk tureckich. Chwyta Azję i z pomocą okrutnego Luśni, mści się za doznane krzywdy, zadając Tuha-bejowiczowi straszliwą śmierć na palu,
  • Wołodyjowski, na rozkaz hetmana, zasila obronę Kamieńca.
  1. Opowieść
    2. o oblężeniu i obronie Kamieńca. Obszernie wskazane tło wydarzeń oraz stosunki panujące w twierdzy, do której bohaterowie przenoszą się z woli Sobieskiego. Los bohaterów z części pierwszej splatają się ponownie, a wspólna śmierć Ketlinga i Wołodyjowskiego stanowi jakby klamrę spinająca wątki.
  • konflikt Wołodyjowskiego z generałem podolskim, Potockim (pan Michał sprzeciwia się n
    • arzucanej przez generała zasadzie zbiorowego dowództwa, “małego rycerza wspiera biskup Lanckroński),
  • punktem kulmina
    • cyjnym wątku jest scena złożenia przysięgi w kościele przez Wołodyjowskiego i Ketlinga (obiecują bronić twierdzy do ostatniej kropli krwi),
  • pobratymiec, Haberskuł (stary perkułap chocimski) za pośrednictwem sekretarza, radzi W
    • ołodyjowskiemu opuścić Kamieniec, sugeruje, że miasto na pewno zostanie zdobyte,
  • walki o Żwaniec i zdobycie miasta przez Turków,
  • obfitość wojsk z jakim pod mury Kamieńca przybywa wezyr skłaniają starszyznę do podd
    • ania miasta,
  • Wołodyjowski postanawia bronić się w starym zamku, a w noc poprzedzającą ostatnią walkę żegna się z żona i Zagłoba,
  • miasto poddaje się, a Wołodyjowski i Ketling, wierni złożonej przysiędze, wysadzają się w za
    • mku,
  • uroczysty pogrzeb bohaterów, na który przybywa hetman Sobieski, odbywa się w Stanisł
    • awowie.

Powieść kończy epilog. Narrator naświetla wydarzenia, które nastąpiły w rok po upadku Kamieńca (zwycięstwo Sobieskiego pod Chocimiem).

 

Wątek romansowy a tło historyczne powieści

Watek romansowy stanowi podstawę powieści, jest więc znacznie obszerniejszy niż w poprzednich częściach Trylogii. Tłem dla niego są wydarzenia historyczne:

  • okres bezkrólewia po nagłej abdykacji Jana Kazimierza. Elekcja w wyniku której an tronie z
    • asiada (1669) Michał Korybut Wiśniowiecki;
  • atak Tatarów i Turków (1672 r.), upadek Ka
    • mieńca
  • opis zwycięstwa pod Chocimiem i wzmianka o zwycięstwie pod Wiedniem (1683 r.) osł
    • abiają wrażenie klęski kamieńskiej.

Bohaterowie

Michał Wołodyjowski ma swój historyczny pierwowzór w Jerzym Wołodyjowskim, pochodzącym z drobnej szlachty podolskiej, znakomity rycerz kresowy, mąż Krystyny Jeziorkowskiej, 40-letniej wdowy po trzech mężach. Odbywał służbę w stanicy w Chrieptowie i zginął w obronie Kamieńca Podolskiego, gdy z niewiadomych przyczyn nastąpił wybuch zgromadzonych w podziemiach zamkowych prochów. Pozostałe szczegóły z dziejów “małego rycerza” są fikcją literacką.

  • Prawy Polak, patriota, dzielny rycerz, odważny i karny, “pierwszy żołnierz Rzeczypospol
    • itej”. Mistrz w pojedynkach i na polu bitwy, szczególnie w prowadzeniu walk podjazdowych, niezrównany szermierz i dowódca. Postać niekiedy zabawna (niski wzrost, poruszanie wąsikiem);
  • Typowy reprezentant XVII-wiecznej szlachty kresowej, przyzwyczajony od najmłodszych lat do trudów wojennych.
  • Ma wrodzona łagodność i dobroć, która pomaga mu w zdobyciu przyjaciół;
  • Nie zna się na sprawach publicznych, potrafi natomiast wiernie wykonywać rozkazy. Służąc pod komendą Jeremiego Wiśniowieckiego, staje się zwolennikiem prowadzonej przez niego polityki;
  • “gospodarka, wojna i miłość” są trzema porzą
    • dkami “jego żywota”;
  • Kocha s
    • ię w wojnie, dysponuje dużym doświadczeniem, z jego porad wojskowych korzystają starsi ranga rycerze;
  • Broniąc Kamieńca woli wysadzić się wraz z przyjacielem w powietrze, by nie oddać zamku Tu
    • rkom. Czyni to zgodnie ze złożonym ślubem. Indywidualne szczęście składa na ołtarzu ojczyzny;
  • Uroczysty pogrzeb zostaje uświetniony wkroczeniem do kościoła hetmana Sobieskiego, powit
    • anego przez księdza okrzykiem “Salvator” (scena ta jest zapowiedzią zwycięskiej bitwy pod Chocimiem);
  • Sienkiewicz nazywa Michała “Hektorem Kamienieckim”, nawiązując do wojny trojańskiej (Hektor - najdzielniejszy obrońca Troi) i podnosząc w ten sposób rangę Wołodyjowskiego do w
    • ymiarów symbolicznych, czyniąc zeń reprezentantem każdej epoki i zapewniając mu uniwersalne trwanie.

Basia “hajduczek” to wymarzona kandydatka na żonę Wołodyjowskiego. Wychowana wśród stepów na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, ma żołnierską naturę (zabija Tatara, bierze udział w prawdziwej bitwie, dzielnie broni się przed Azją).

  • Szlachetna, dzielna, o żywym temperamencie, trzpiot, patrzy na świat z humorem i daje sobie r
    • adę w każdej opresji;
  • Ma w sobie wiele godności i delikatności (ukrywa swą miłość), kiedy jednak Krzysia zaw
    • odzi nadziejom Michała, sama się mu oświadcza i komunikuje o tym rodzinie;
  • Po wyjściu za mąż nie odstępuje rycerza świadoma niebezpieczeństw, które jej grożą.

Ketling, Szkot osiadły w Polsce.

  • Rycerz, żołnierz, namiętny i rzewny kochanek. Żyje miłością i dla niej, potrafi swoje uczucie ująć w słowa, czym zyskuje sobie przychylność płci niewieściej;
  • Służy wiernie nowej ojczyźnie i nie waha się złożyć życia w ofierze.

Krzysia w przeciwieństwie do Basi ma naturę bierną.

  • Delikatna, szlachetna i poważna.
  • Rozdarta pomiędzy nagłym uczuciem do pięknego Ketlinga, a obowiązkiem wobec Michała, któremu przyrzekła swą rękę, gotowa jest iść do klasztoru. Gdyby nie interwencja Basi nigdy nie z
    • aznałaby krótkiego szczęścia w małżeństwie.

Azja, syn Tuhaj-beja, wychowany wśród Tatarów litewskich, przyjął nazwisko Melechowicza. Służy w chorągwi Lipków, zdobywa stopień oficerski, osiada na Ukrainie i marzy, by zostać hetmanem tatarskim.

  • Dziki, porywczy i mściwy zdolny jest do największych okrucieństw;
  • Pokochawszy Basię zapomina o względach etycznych i moralnych, gotowy jest siłą przym
    • usić ją do odwzajemnienia uczuć;
  • Ponosi straszliwą karę na palu śmierci.

Zagłoba to typowy Sarmata, w “Panu Wołodyjowskim” jest już starcem (ma ok. 90 lat). Postać sympatyczna, choć prezentująca wiele cech negatywnych.

  • Urodzony żartowniś i łgarz, mistrz forteli, samochwałą i spryciarz (jego wybiegi często ratują z opresji bohaterów powieści, zaś dowcipy wprowadzają do akcji elementy komizmu).
  • Z natury tchórzliwy, potrafi zdobyć się na prawdziwe bohaterstwo.