Gatunki literackie Pozytywizmu - uzasadnienie ich żywotności tendencjami epoki. (także ich charakterystyka)

Dobór gatunków, po które sięgali twórcy Pozytywizmu wynikał z dominacji tendencji realistycznych i naturalistycznych oraz z podporządkowania literatury doraźnym tendencjom.

Podstawowe gatunki -prozatorskie : nowela, opowiadanie i powieść. -poetyckie : epicki obrazek poetycki.

Tendencja rozwoju tych gatunków prowadziła do rozbudowy sfery psychologicznej i obyczajowej.

Nowela : zwięzły, prozatorski utwór narracyjny o wyraziście zarysowanej akcji i jednostkowej fabule, podporządkowany ściśle rygorom kompozycyjnym, nakazującym dramatyczne spiętrzanie konfliktów przeciwstawnych sił, logiczne wynikanie z siebie kolejnych zdarzeń i doprowadzenie ich do jednoznacznej, dobitnej pointy.

Podporządkowanie sylwetek bohaterów ich funkcji pozwalał otworzyć wzory osobowe i ośmieszać postawy negatywne. Bolesław Prus - "Katarynka", "Kamizelka" Henryk Sienkiewicz - "Latarnik" Eliza Orzeszkowa - cykl "Z różnych sfer" Maria Konopnicka - "Miłosierdzie gminy"

Opowiadanie : podobnie jak nowela, niewielki utwór narracyjny, pisany prostą prozą, posiadał zazwyczaj jednostkową fabułę. Różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością zaistnienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych oraz skojarzeniowym tokiem narracji.

Znamienne było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawianych treści. Opowiadania, podobnie jak nowele, podporządkowane były tworzeniu konkretnych tendencji. Bolesław Prus - "Antek" Henryk Sienkiewicz - "Wspomnienia z Maripozy" Maria Konopnicka - "Nasza szkapa" W okresie późniejszego Pozytywizmu opowiadanie wypierało bardziej zformalizoaną nowelę.

Powieść : rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego.

Umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji.

Mimo popularności opowiadań i nowel to właśnie powieść była podstawowym gatunkiem literatury pozytywistycznej. We wczesnej fazie dominowała powieść tendencyjna podporządkowana propagowaniu haseł 'pracy organicznej' i 'pracy u podstaw', która występowała w dwóch odmianach:

A. nawiązywała do formuły melodramatycznej uatrakcyjnionej przez wątki sensacyjne (np. "Marta" Elizy Orzeszkowej).

B. odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-satyrycznej.

Wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności przedstawianej tezy. Zrezygnowano więc z zagłębiania się w psychologię bohaterów na rzecz idealizowania postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi (przeciwnikami poglądów zawartych w tezie).

Tezy: - potrzeba kształcenia dzieci wiejskich, - potrzeba przełamywania barier społecznych, -dążenie do solidaryzmu narodowego, itp.

Powieść tendencyjna szybko przekształciła się w powieść realistyczną, która pogłębione portrety psychologiczne nakładała na krytyczną analizę zjawisk społecznych. Bolesław Prus - "Lalka", "Emancypantki" Eliza Orzeszkowa - "Nad Niemnem" Henryk Sienkiewicz - "Rodzina Połanieckich"

Jednostkowe dramaty są przedstawiane na tle rzeczywistości społecznej. Utwory osadzone w konkretnym miejscu i czasie. Uwypuklanie pierwszoplanowych problemów społecznych i narodowych.

Obok powieści realistycznej, równolegle rozwijała się powieść historyczna (Bolesław Prus "Faraon", Henryk Sienkiewicz "Trylogia", "Quo vadis", "Krzyżacy").

Uzupełnieniem odmian powieści pozytywistycznych była powieść naturalistyczna (Gabriela Zapolska "Przedpiekle", "Kaśka Kuriatyda").

Obrazek poetycki - gatunek ten łączy elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (głównie zapis emocjonalny stosunku do krzywd społ.) wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej 11-tozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego.

Autorką obrazków była Maria Konopnicka, która starała się środkami lirycznymi wzmocnić obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społeczeństwa ("Wolny najmita", "Z szopką", "Przed sądem", "Jaś nie doczekał", "W piwnicznej izbie").

Wszystkie gatunki literackie zmierzały do wykorzystania literatury dla realizacji zadań wytyczonych w programie epoki.