Epos homerycki, jako nieśmiertelny wzór dla literatury póżniejszych epok.
Gdy mówimy o eposie, mamy na myśli rozbudowany, wielowątkowy utwór epicki, przedstawiający dzieje historycznych lub legendarnych bohaterów w momencie przełomowym dla danej społeczności lub narodu.
Charakterystyczne cechy eposu, to:
Utwór rozpoczyna się apostrofą lub bardziej uroczystą – inwokacją. W eposie starożytnym była to prośba do bóstw lub muz o natchnienie do napisania dzieła.
Narrator jest:
-obiektywny
-wszechwiedzący
-oddalony od świata przedstawionego dystansem czasu
W „Iliadzie narrator wszechwiedzący ujawnia swoją obecność w inwokacji. Opowiada z dystansem epickim.
Dwupłaszczyznowość akcji (paralizm):
Akcja rozgrywa się na płaszczyżnie boskiej i ludzkiej równolegle. Bogowie ingerują w los człowieka. W „Iliadzie” z woli Zeusa Trojańczycy odnoszą zwycięstwa po wycofaniu się Achillesa z walk, a Atena przyczynia się do śmierci Petroklesa.
Retardacja – opóżnienie, wstrzymanie biegu akcji (drobiazgowe opisy, porównania homeryckie). „Iliada” – opis tarczy Achillesa, która powstaje jakby na oczach czytelnika.
Retrospekcja – (Odyseja)- przypadek retardacji, odtwarza wydarzenia z przeszłości.
Sceny batalistyczne – sceny przedstawiające walkę.
Bohaterowie – niezwykli, ich czyny są heroiczne. Mogą to być bogowie, herosi, pół-bogowie, ludzie z wysokich warstw społecznych.
Stałe epitety, formułki: „gromowładny Zeus”, „Różanopalca bogini jutrzenki”, „boski Hektor”, „szybkonogi Achilles”.
Porównania homeryckie, człon określający jest rozbudowany i tworzy formę obrazu, który nie jest tematycznie związany z zasadniczą formą wypowiedzi.
Pisany heksametrem – wierszem bohaterskim, używanym do opisywania heroicznych czynów (pl. Trzynastozgłoskowiec)- daje efekt rytmiczności.
Zasada decorum – wysoka forma (heksametr, stale epitety, formułki, styl podniosły, patetyczny)
-wysoka treść (opisuje wydarzeni przełomowe)
Od eposów starożytnych zaczęła się literatura europejska. Dały one początek całej kulturze na naszym kontynencie. Średniowiecze kultywowało tradycję Homera, jak również potem barok. Pojawił się epos rycerski, trochę inny od antycznego pierwowzoru, ale równie dostojny i poważny. Epos obok zagadnień ściśle związanych z czasem historycznym, w którym powstał, niósł treści uniwersalne. Mówił o odwadze, honorze, dumie, pogardzie, szlachetności, miłości i nienawiści – poruszał zagadnienia ponadczasowe.
„Iliada” opowiada o zdarzeniach, jakie wydarzyły się w ostatnim roku wojny trojańskiej (trwała 10 lat). Achilles, któremu Agamemnon odebrał brankę wojenną - Bryzejdę, wpada w gniew i wycofuje się z walk. Szala zwycięstwa przechyla się na stronę Troi. Ginie Patrokles, przyjaciel Achillesa. W akcie zemsty Achilles zabija Hektora, syna króla Troi. „Iliada opowiada o gniewie Achillesa i o wielkiej, niszczącej żądzy zemsty.
Średniowieczna „Chanson de geste”, czyli pieśń o czynach jest realizacją eposu starożytnego. Jest to cykl eposów rycerskich, powstałych między 11 a 13 wiekiem. Opowiada on o czynach bohaterskich, sławi męstwo rycerzy, ich wierność, oddanie królowi, ojczyżnie i religii. Pokazuje jedną z dróg do osiągnięcia świętości, Smierć na polu bitwy.
Jednym ze znanych eposów rycerskich jest francuska „Pieśń o Rolandzie” z cyklu królewskiego o czynach wojennych Karola wielkiego (XI w.). Jest to opowieść o honorze, który jest kryterium wartości dla średniowiecznego rycerza. Roland, przyjaciel Karola Wielkiego jest uosobieniem wszelkich cnót – odwagi, pobożności i wierności. Jako dowódca tylnej straży wojsk w Hiszpani, zostaje zaatakowany przez lud baskijski. Rycerze walczą mężnie, lecz przegrywają. Roland nie wzywa pomocy, bo ma swój honor. Ginie i jego dusza zostaje wzięta do nieba na znak przyjęcia w poczet świętych. Jego duma, honor i wierność zostają nagrodzone. Sama scena jego śmierci staje się w literaturze wzorem śmierci męczeńskiej, bohaterskiej w podniosłym stylu. Utwór ten spełnia wszelkie zasady eposu. Elementy z dzieł Homera to podniosły styl, kunsztowna składnia, idealizacja i hiperbolizacja w kreowaniu postaci, różne metody obrazowania, dynamizacja języka.
Epos barokowy jest tworzony w duchu sprzeczności między pokusami ciała, a ideałem duchowym. „Transakcja wojny chocimskiej” to dzieło reliktowe. Autor skupił się na odtwarzaniu prawdy historycznej. Moment przełomowy to wojna z Turkami w 1627 r. Epos zawiera dwie różne sfery.
Pierwsza ma charakter batalistyczny. Opowiada o przygotowaniach do wojny pod Chocimiem i o samej wojnie. Widzimy tu mit średniowiecznego rycerza, ale w nieco innej formie. Jest to rycerz kresowy, który z szablą boku broni wschodnich ziem przed tureckim najazdem. Część ta ukazuje również kontrast pomiędzy dawną, bohaterską Polską, a współczesną autorowi (ze złotą wolnością szlachecką).
Druga sfera to kąśliwe uwagi na temat stanu szlacheckiego. Jest pełna moralizatorstwa i refleksji na tematy społeczne, obyczajowe, polityczne.
Elementy nawiązujące do eposu Homera to sceny batalistyczne, obiektywny, oddalony narrator, inwokacja („więc o kawalerowie”).
Epos dał początek powieści, którą tak chętnie czytamy.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"