Filozofie konca wieku zdominowaly trzy koncepcje filozoficzne, które, jak sie pózniej okazalo, mialy ogromny wplyw na sposób myslenia ludzi, literature i sztuke a nawet historie. Pierwsza koncepcja filozoficzna to - schopenhaueryzm, czyli dekadencki nastrój pesymizmu, smutku i rozpaczy. Jej twórca byl Artur Schopenhauer, a dzielo, które zyskalo rozglos, to "Swiat jako wola i wyobrazenie". Byla to filozofia skrajnie pesymistyczna. Na pytanie: czym jest zycie? - uczony odpowiada - "pasmem cierpien". Czlowiek pragnie szczescia, dazy do niego, lecz nigdy go nie osiagnie, czlowiek cale zycie zabiega o podtrzymanie egzystencji, i konczy sie to smiercia, istota ludzkiego zywota jest bezrozumny poped zycia, bez celu, który nie moze byc zaspokojony. Schopenhauer postuluje, by wyzbyc sie pozadan i potrzeb, wejsc w stan nirwany. Nirwana bowiem, czyli niebyt, wyzbycie sie namietnosci, niezmienny stan spokoju, daje ucieczke od pragnien tego swiata. Idea nirwany na wzór wschodnich joginów fascynowala srodowiska artystyczne, podobnie zreszta jak idea sztuki jako jedynej wartosci. Oto - wg Schopenhauera - sztuka jest wartoscia sama w sobie, bez praktycznego celu, jest bezinteresowna kontemplacja. Sposobem na zycie jest wiec uprawianie lub kontemplacja sztuki. Echa filozofii w liryce: - Leopold Staff "Deszcz jesienny" - prezentuje pesymistyczne, dekadenckie nastroje epoki, smutku i zniechecenia. - Jan Kasprowicz "Dies irae" - kryzys zaufania do Boga, upadek dawnych wartosci, katastrofizm, wizja swiata dazacego do zaglady, tendencja gloszaca upadek i zaglade Ziemi. - Jan Kasprowicz "Krzak dzikiej rózy w Ciemnych Smreczynach" - dekadencka wymowa utworu, krzak dzikiej rózy i limba sa symbolami mlodosci i przemijalnosci, pelnych sil twórczych i schylku istnienia, róza - symbol filozofii dekadentyzmu - podlega lekom istnienia, wtula sie w skaly, lekajac sie zycia. - Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX" - poeta szuka sensu zycia, ale go nie odnajduje, pesymizm, przygnebienie, beznadziejnosc, czlowiek skazany na cierpienie, interpretacja zycia, które jest zlem. - Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Nie wierze w nic" - podejmuje kwestie podstawowe dla egzystencji czlowieka i nie znajduje pozytywnej odpowiedzi, lekarstwo na ból istnienia moze byc tylko jedno: nirwana, smierc, niebyt. - Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany" - nirwana ma przyniesc zapomnienie, wyzwolenie od zycia, które sklada sie z klesk i cierpien, apatia, obojetnosc. Druga koncepcje filozoficzna tworza poglady Nietzschego. Friedrich Nietzsche (autor dziela: Tako rzecze Zaratustra") pogardzal wizja czlowieka jako slabej, pesymistycznej jednostki, glosil kult zycia, sily, tezyzny biologicznej i "woli mocy" czlowieka. Jego dzielem jest koncepcja nadczlowieka - jednostki silnej, powolanej do rzadzenia, nalezacej do "rasy panów", winnej tworzyc "panstwo nadludzi". Koncepcja ta zostala wykorzystana pózniej dla innej ideologii przez Hitlera. Kontrowersyjny wydaje sie takze specyficzny kodeks moralny i haslo "przewartosciowania wszystkich wartosci", gdyz czy moze budzic zaufanie postulat pogardy dla "przecietnych zjadaczy chleba", odrzucenie altruizmu, litosci na rzecz dzialania "poza dobrem i zlem". Echa filozofii w liryce: - Leopold Staff "Kowal" - prezentuje typowa dla filozofii nietzschego jednostke, która uzywa "woli mocy", aby wypracowac wlasna sile, indywidualnosc i osobowosc. Trzecia koncepcja filozoficzna jest bergsonizm. Henri Bergson (glówne dzielo to: "Ewolucja twórcza") glosil: intuicjonizm i koncepcje elane vitale. W mysl intuicjonizmu nie mozna poznac swiata ani przez doswiadczenie, ani przez racjonalne myslenie, lecz jedynie za pomoca intuicji. Z kolei elan vitale - to sily wewnetrzne, które tkwia w czlowieku, z nich wynika ciagly rozwój, ta wewnetrzna energia kieruje czlowiekiem. Bergsonizm to filozofia zycia, wolnosci i intuicji. Swiat jest tu dynamiczny, a czlowiek w nim aktywny. Wplywy filozofii Bergsona odnajdujemy w liryce Mlodej Polski w poezji Boleslawa Lesmiana, który uwazal, ze intuicja jest jedyna droga wiodaca ku prawdzie, ku poznaniu rzeczywistosci, a wyrazenie tych dazen jest istota artyzmu. Poezje Lesmiana wyróznia stosunek do przyrody, której czescia jest czlowiek, choc jednoczesnie jest i czescia swiata niematerialnego. - Boleslaw Lesmian "Przemiany" - zespolenie czlowieka z natura, natura nie jest tlem, lecz glówna sila wiodaca. - Boleslaw Lesmian "Zmory wiosenne" - czlowiek musi byc czescia natury, która go przytlacza swoim ogromem, nie mozna uciec przed wlasna natura. Twórcy Mlodej Polski czesto nawiazywali takze do filozofii franciszkanskiej. Swiety Franciszek z Asyzu stworzyl system, który stanowil niezwykla, radosna filozofie wiary. Glosil on wszechogarniajaca milosc do swiata, braterstwo wszelkich zyjacych istot, uwielbienie swiata i jego piekna, radosna wiare w Boga oraz ideal ubóstwa. Wystepowal przeciw okrucienstwu, nienawisci, zabijaniu i chciwosci. Stworzyl zakon wedrujacy, legendy dotyczace jego zycia zawieraja "Kwiatki sw. Franciszka z Asyzu". Echa filozofii w liryce: - Leopold Staff "Sonet szalony" - argumentem aprobaty zycia jest poczucie nieograniczonej ludzkiej wolnosci, swobody. - Leopold Staff "O milosci wroga" - skrzywdzony wola o modlitwe za dusze wroga, bo jest ona zagubiona - w ten sposób realizuje chrzescijanski nakaz milosci wroga, wybaczenia i milosci blizniego. - Leopold Staff "Kwiatki sw. Franciszka z Asyzu", "Przedspiew" - ochota do zycia, pochwala zycia, które sklada sie na równi z momentów rozkwitu i rozkladu, które dostarcza smutków i radosci, optymizm. - Jan Kasprowicz "Ksiega ubogich" - pokora, akceptacja cierpienia, jako naturalnego dla zycia, umilowanie ubóstwa, prostoty, podziwia piekno przyrody, madrosc ludzi ubogich. - Jan Kasprowicz "Hymn sw. Franciszka z Asyzu" - pochwala Boga, pogodzil sie ze zlem, które jest wynikiem postepowania czlowieka, cierpienie jest konieczne dla odczucia radosci, Bóg daje cierpienie jako dar.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"