Czy Parenetyczne wzorce osobowe utrwalone w epoce średniowiecza i renesansu uczą lub interesują dzisiejszego czytelnika?
|
|
|
|
Rozpoczynając pracę tego
typu warto na wstępie zastanowić się nad znaczeniem samej parenezy, by potem
móc mówić o jej znaczeniu w literaturze średniowiecza i renesansu, jak
również o przykładach które byłyby tego przykładem. Należy uświadomić sobie,
że pareneza, jako sam wyraz oznacza dokładnie "zachęcanie",
"pouczenie". Często w sensie literackim używane jest określenie:
wzorzec parenetyczny lub literatura parenetyczna. Wzorzec parenetyczny jest
to bohater - ideał proponowany przez literaturę danej epoki jako wzór do
naśladowania, taki którego cechy charakteru oraz czyny są nienaganne. To
głównie literatura średniowiecza obfituje w utwory parenetyczne, gdzie
spotykamy ideał ascety, władcy, rycerza. Są to wzorce charakterystyczne dla
tej epoki, lecz nie jedyne. Renesans przynosi nowe jak na przykład wzór
człowieka humanisty lub poczciwego ziemianina. Typ literatury zawierający
portret ideału-wzorca, lub inne pouczenia i morały wystosowane do czytelnika
nazywany jest właśnie literaturą parenetyczną. Wybierając
zaledwie trzy utwory z ogromnego bogactwa literackiego średniowiecza i
renesansu, chciałbym bardziej się na nich skoncentrować i lepiej uwidocznić
przede wszystkim ideały średniowiecznego rycerza, władcy, ascety, jak również
odrodzeniowy model człowieka poczciwego i interesujące wzorce na których moim
zdaniem nasza cywilizacja powinna się opierać. W epoce
średniowiecza, wykształciły się pewne wzory zachowań ludzkich uznawane za
szczególnie pożądane. Należą do nich ideał doskonałego rycerza oraz ideał władcy.
Ideałem doskonałego rycerza był człowiek, dla którego najwyższymi wartościami
były: miłość ojczyzny, wiara katolicka oraz posłuszeństwo i wierność wobec
władcy. W walce kierował się honorem, był odważny i mężny, wierny w przyjaźni
i miłości. Nadrzędnym celem jego życia jest walka w obronie chrześcijaństwa,
realizowana w trakcie częstych wypraw krzyżowych. Takim właśnie idealnym
rycerzem spełniającym wymogi wzoru był Roland ze sławetnej "Pieśni o
Rolandzie". Syntezę jego rycerskich cnót ukazuje scena śmierci bohatera,
w której Roland za swe ziemskie czyny uzyskuje wieczną sławę i nagrodę w
niebie. Mając świadomość zbliżającego się zgonu, bohater na miejsce swojej
śmierci wybiera wzgórze (co jest aluzją do Golgoty na której ukrzyżowany
został Chrystus) i gromadzi wokół siebie atrybuty swojego stanu (miecz – tym
cenniejszy, że w jego głowicy zamyka relikwię – i róg – atrybut dowódcy). W
swojej ostatniej spowiedzi przywołuje wartości nadające sens jego życiu:
wiarę, ojczyznę, wierność wobec króla, przywiązanie do rodu. Po akcie zgonu,
przypominającym śmierć Chrystusa, aniołowie zabierają duszę bohatera do
nieba. W scenie śmierci Roland urasta do symbolu wojownika – męczennika,
świętego, ginącego za wiarę. Idealnym
władcą, którego przykładem jest w tym samym poemacie postać Karola Wielkiego
posiadającego wszystkie cechy doskonałego rycerza. Będąc zwierzchnikiem
państwa, wykazuje ponadto troskę o swoich poddanych, jest mężnym i odważnym
dowódcą wojskowym, walczącym w obronie wolności narodu i broniącym
chrześcijańskiej wiary. Idealnie panujący, którego władza pochodzi od Boga,
pełni na ziemi funkcję namiestnika Stwórcy i kierując się rozwagą, honorem,
męstwem i mądrością, realizuje w świecie Boskie przykazania. Bardzo
rozpowszechnionym wzorcem osobowym epoki średniowiecza był również ideał
ascety, człowieka umartwiającego się i rezygnującego z uroków doczesnego
życia w imię osiągnięcia świętości. Propagowanie takiej postawy ludzkiej
wiązało się z dominacją kościoła w życiu społecznym, prywatnym i kulturalnym.
Duchowieństwo głosiło moralność życia ludzkiego i zwracało uwagę wiernych na
boski i duchowy aspekt życia. Doczesna egzystencja oznaczała jedynie okres
poprzedzający życie wieczne. Technikę i zasady tego przygotowania do śmierci
określano mianem praeparatio ad mortem lub ars moriendi (sztuka umierania).
Bardzo często w wiekach średnich owa asceza przybierała charakter jawny,
stając się cierpieniem na pokaz. Doskonałość przyszłego świętego objawiała
się w umartwieniu lub dobrych uczynkach. Na tle średniowiecznego ideału
ascety bohater "Legendy o świętym Aleksym" stanowi pod pewnymi
względami wyjątek. Jego asceza i śmierć są ciche i ukryte przed oczami
najbliższych. Aleksy dobrowolnie wyrzeka się pochodzenia, młodej żony i
majątku. Opuszcza dom rodzinny i, mimo że w każdej chwili może powrócić, z
pokorą znosi biedę, upokorzenie i tułaczkę, a wszystko to czyni na chwałę
Boga. Aleksy umiera świadomie i samotnie, zgon jest dla niego wybawieniem,
etapem przejścia do życia wiecznego. Stosunek bohatera do śmierci to idealny
przykład "ars moriendi". Postać ascety z jego pokornym znoszeniem
upokorzeń i cierpień przywodzi na myśl osobę Chrystusa. List, który pisze
Aleksy przed śmiercią, nie jest rozrachunkiem z doczesnymi sprawami, ale
niejako rachunkiem sumienia i autobiografią. Umieranie bohatera opisane jest
w sposób prosty i spokojny, a Aleksy zwraca duszę swemu Stwórcy. Świętość
bohatera oznajmiają cudowne znaki. Jeszcze za życia Aleksego cudowny obraz
wzywa go do kościoła i natychmiast bohater staje się przedmiotem kultu.
Szybko jednak ucieka od sławy i popularności. Śmierć Aleksego zostaje
oznajmiona przez bicie dzwonów, które same z siebie, nie poruszane przez
nikogo głoszą żałobne wydarzenie Rzymowi. Do ciała świętego doprowadza
mieszkańców tajemnicze, nieznajome dziecko, którego niespodziewane pojawienie
się sugerować może znak niebios. Zwierzchnicy kościoła (papież, kardynałowie)
i państwa (cesarz) udają się, by w procesji uczcić świętego. Martwe ciało
Aleksego nabiera uzdrowicielskiej mocy. Do czego dążę? Mianowicie, historia
Aleksego miała stać się dla współczesnych lekcją pobożnego życia,
propagowaniem postawy człowieka całkowicie oddanego Bogu, przykładem
prawdziwej hierarchii wartości. Proponowany
natomiast przez Reja wzorzec "człowieka poczciwego" to ideał
szlachcica-ziemianina, dla którego najwyższą wartość stanowi ceniona przez
starożytnych i humanistów cnota, rozumiana jako uczciwość, patriotyzm, życie
zgodne z naturą. Los swojego bohatera autor wpisuje w odwieczny rytm
przyrody, wyznaczony czterema porami roku. Czas pojmowany jest przez Reja,
jako cykl powtarzających się okresów narodzin, dojrzewania, owocowania i
śmierci. Poszczególnym porom roku odpowiadają kolejne etapy życia ludzkiego.
Wiosna symbolizuje dzieciństwo i młodość, czas kształtowania człowieka
poprzez wychowanie, naukę i zbieranie pierwszych doświadczeń. Lato to wiek
dojrzały, charakteryzujący się wyborem ról w życiu rodzinnym, społecznym i
politycznym. Odpowiedni ożenek, obowiązki gospodarskie i obywatelskie,
określają wartość życia człowieka poczciwego. Ostatnią część Rej poświęca
starości, w której przychodzi czas na podsumowanie życia i refleksje natury
religijnej i moralnej. Kluczowy dla zrozumienia filozofii pisarza fragment
utworu to pochodzący z drugiej księgi "Rok na cztery części
podzielon", w którym pisarz ukazuje ścisły związek życia człowieka z
rytmem przyrody. Przemienność pór roku wyznacza cykl pracy i odpoczynku
szlachcica – ziemianina, którego egzystencja nierozerwalnie związana jest z
ziemią i naturą. Każda pora roku przynosi pożytki i przyjemności, związane z
dobrodziejstwami przyrody. Wiosna to czas siania i sadzenia, latem ziemianin
może cieszyć się bogactwem dojrzewających płodów rolnych, jakimi obdarzyła go
natura, w jesieni zbiera swoje plony, zimę może przeznaczyć na odpoczynek. Z
wysokim kunsztem poetyckim i radością Rej opisuje zajęcia gospodarskie, pracę
na roli i w ogrodzie, przyjemności płynące z życia rodzinnego, patriotyczne i
obywatelskie obowiązki szlachcica. "Żywot"
kreśli obraz bogatego ziemianina, dobrego gospodarza, dbającego o swoją
ziemię, z radością korzystającego z dobrodziejstw przyrody, dobrego ojca i
troskliwego męża, a także prawego obywatela. Wzorzec ukazany przez Reja, mimo
że odnosi się do życia ziemiańskiego, stanowi jednocześnie uniwersalny ideał
życia człowieka, kierującego się cnotą i będącego w zgodzie z biologicznym
rytmem natury. "Poćciwość", według Reja nie wynika z dziedzicznego
czy nadanego tytułu, ale jest oparta na wewnętrznych przykazaniach moralnych,
czy etycznych: "(...) ślachectwo prawe jest jakaś moc dziwna a prawie
gniazdo cnoty, sławy, każdej powagi, poćciwości." Po
konfrontacji naszego życia z uniwersalnymi ideałami życia człowieka, których
dałem przykład, należy stwierdzić, że nasze istnienie w niczym nie przypomina
idealnego. W związku z tym uważam, że powinniśmy być bliżsi wzorcowi, lecz
nie popadać w skrajność. Owszem, literackie wzorce osobowe są bardzo
interesujące, lecz nie możemy się do nich ślepo stosować, gdyż życie nie
byłoby przygodą, lecz pasmem cnót. Reasumując chcę powiedzieć, że wzorce parenetyczne ukazane przez literaturę średniowiecza i renesansu interesują, a tym bardziej uczą, gdyż w swoim postępowaniu każdy powinien odnaleźć swój wzorzec i z większymi lub mniejszymi ustępstwami realizować go, usiłując do swojego życia wprowadzić tych kilka cnót. Są one wprawdzie już przez wielu zapomniane, ale tym bardziej cenione. |
|
wino porzeczkowe
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach