Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

Cechy piœmiennictwa:

• Ekspansja chrzeœcijaństwa i dominacja Koœcioła w życiu społeczno-kulturalnym warunkowały religijny charakter literatury jak i całej sztuki.
• Anonimowoœć - poczucie godnoœci twórcy, jego wyjštkowoœci i sławy a nawet nieœmiertelnoœci, wykształcił dopiero renesans. Œredniowiecze natomiast ceniło chwałę samego dzieła wartoœciowanego głównie z punktu widzenia jego moralnej, religijnej i wychowawczej użytecznoœci.
• Œredniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do własnego utworu, łšczenie ich w jednš nowo skomponowanš całoœć. Ważny był bowiem tylko końcowy efekt: dzieło o odpowiedniej wartoœci wychowawczej i poznawczej.
• Dwujęzycznoœć. Obok literatury pisanej po łacinie, która była wówczas językiem uniwersalnym, powstawały dzieła w dopiero formujšcych się językach narodowych, które dopracowywały się do poziomu pozwalajšcego na wyrażenie tych wszystkich treœci, które mogły zostać wyrażone po łacinie.
• Cechš charakterystycznš jest również fakt zatarcia granic pomiędzy tym, co dzisiaj nazywamy literaturš pięknš a szeroko rozumianym piœmiennictwem. Do literatury zaliczano także kroniki, kazania, rozprawy teologiczne, mowy, traktaty polityczne.
• Œredniowiecznej literaturze patronował także duch parenezy (zachęta ostrzeżenia, rada). To on powodował nasycenie utworów różnymi praktycznymi wskazówkami, a także zachęcał do tworzenia różnych, godnych do naœladowania wzorców osobowych.

2.Wzorce osobowe literatury; charakterystyka utworów, w których występujš.

Ideał œwiętego i ascety
Okreœlał reguły życia pobożnego człowieka, który wyrzekajšc się dóbr doczesnej egzystencji, pokutš, ubóstwem i dobrymi uczynkami oraz cišgłš myœlš o Bogu przygotowywał się na œmierć, która powadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie. Egzystencja ziemska ascety naznaczona była cišgła pamięciš o œmierci (memento mori), a jego życie podporzšdkowane było właœciwemu przygotowaniu się do godnego, chrzeœcijańskiego zgonu (ars moriendi - sztuka umierania). Opisywaniu żywotów œwiętych służyły utwory hagiograficzne składajšce się zwykle z takich samych częœci. Najpierw autor prosił siły wyższe o pomoc, czytelników o wyrozumiałoœć i wyjaœniał co skłoniło go do napisania dzieła. PóŸniej przedstawiał żywot œwiętego: cudownie zapowiedziane narodziny, cnotliwa młodoœć, œlub czystoœci, ucieczka od bogactwa, nadprzyrodzone zdolnoœci œwiętego, interwencje boskie w jego sprawie, jego asceza i umartwianie się. W końcu następuje œmierć męczeńska, której towarzyszš liczne cuda. Czasami dodawane jeszcze były cuda wokół relikwii.

Ideał władcy
Okreœlał przymioty charakteryzujšce doskonałego monarchę rzšdzšcego państwem, a więc odwagę, walecznoœć, mšdroœć, wiernoœć wobec Boga i religii chrzeœcijańskiej oraz sprawiedliwoœć i troskę o poddanych. W literaturze przykładem takiego władcy jest Bolesław Chrobry opisany przez Galla Anonima w Kronikach.

Idealny rycerz
Był człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierujšcym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca za najwyższe wartoœci uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyŸnie oraz œwiętš walkę w obronie chrzeœcijaństwa. Idealnych rycerzy wychwalano w pieœniach (chansons de geste) oraz w romansach rycerskich. Najbardziej wyrazistš realizacja ideału rycerza jest tytułowy bohater Pieœni o Rolandzie.

3. Œredniowieczne formy teatralne.

Misteria
Misteria to sztuki dramatyczne prezentujšce najczęœciej jakiœ fragment historii biblijnej. Konstruowane były z myœlš o ukazaniu znanej powszechnie historii jako wielkiego dramatu chrzeœcijańskich dziejów ludzkoœci. Poczštek owego dramatu upatrywano w upadku człowieka, punkt kulminacyjny w odkupieniu a koniec w majšcym nadejœć sšdzie ostatecznym. Dlatego każda sztuka była przez odbiorców kojarzona zarówno z wydarzeniami wczeœniejszymi jak i póŸniejszymi. Przekonanie o doniosłoœci wszystkich wydarzeń opisanych w Biblii powodowało równe traktowanie wszystkich wystawianych scen, bez ich hierarchizowania. Sztuki misteryjne grywali wyłšcznie mężczyŸni, najczęœciej z poszczególnych cechów zawodowych. Scena była zbudowana tak, że wszystkie elementy jej przestrzeni były pokazywane jednoczeœnie, niezależnie od tego, kiedy przychodził czas ich "ogrania". Oczywistoœć takiej inscenizacji (symultanicznoœci) wynikała z wiedzy o boskiej naturze czasu, gdzie nie ma różnicy pomiędzy przeszłoœciš, teraŸniejszoœciš a przyszłoœciš. Do naszych czasów nie dotrwał żaden polski œredniowieczny dramat misteryjny.

Dramaty liturgiczne
Do dnia dzisiejszego zachowały się natomiast krótkie, łacińskie dramaty liturgiczne (z 1 poł. XII w.) wystawiane w koœciołach w œwięto wielkanocne. Były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujšce przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.

Moralitety
Skierowaniu człowieka na właœciwš drogę służyły sztuki zwane moralitetami. Pierwotnym bohaterem moralitetów był po prostu człowiek usytuowany pomiędzy niebem a piekłem, dokonujšcy wyboru odpowiedniej linii życia, toczšcy wewnętrznš walkę między siłami dobra i zła. Walka była wyobrażana z pomocš alegorii. Jej koniec w zależnoœci od dokonanego wyboru był wieńczony nagrodš lub karš.

4. Œredniowieczne poglšdy filozoficzne.

Scholastyka
Postawa scholastyczna. Wedle niej dla poznania prawdy potrzebna jest i wiara i rozum. Z jednej strony zrozumienie jest wyższym stopniem poznania niż œlepa wiara. Z drugiej wiara wyprzedza zrozumienie i jest dlań normš. Rozum nie jest instancjš, która mogłaby sprawdzać prawdy wiary. Zadaniem rozumowania jest nie sprawdzać ale uzasadniać wiarę; nie dochodzić do prawdy, lecz prawdę objawionš objaœniać. Reguły i normy poprawnego myœlenia i rozumowania przejęła schoastyka z logiki Arystotelesa.

Augustianizm
Œw. Augustyn położył podwaliny pod nowš chrzeœcijańskš filozofię. Wola miała dlań pierwszeństwo nad rozumem. Augustyn widział Boga jako nieskończonego, a œwiat jako twór nadprzyrodzony i dzieło łaski. Pojmowanie Boga jako nieskończonego sprawiało, że œwiat musiał się wobec Niego wydać znikomy i że powstał skrajny dualizm Boga i œwiata. Koncepcja filozoficzna Augustyna był oparta na większym zaufaniu do woli, wiary, miłoœci i łaski niż do rozumu i doœwiadczenia. Augustyn głosił, że znane sš prawdy wieczne niezależne od doœwiadczenia, wierzył w doktrynę miłoœci i łaski. Pojmował dzieje ludzkoœci jako zmaganie się dobra i zła. Ujmował człowieka jako istotę filozofujšcš, która rozważa swojš obecnoœć w œwiecie i czasie, swe niejasne położenie gdzieœ pomiędzy aniołami a zwierzętami. Takie umiejscowienie człowieka rodziło nieustajšce wewnętrzne rozdarcie.

Tomizm
Œw. Tomasz z Akwinu twierdził, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest dlań właœciwy, przewidziany i naturalny. Człowiek musi się starać sprostać swojej woli, walczšc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia istoty i powołania. Istniał dualizm między Bogiem a œwiatem, między bytem absolutnym a względnym. Bronił on jednoœci ludzkiej natury i przeciwstawiał się rozrywaniu ciała i duszy. Był przekonany, że wszelka wiedza pochodzi z doœwiadczenia. Był przekonany o wyższoœci ogółu nad jednostkš - przeciwstawiał się indywidualizmowi. W poznaniu i działaniu pierwszeństwo miał intelekt, w przeciwieństwie do teorii œw. Augustyna.

Franciszkanizm
Œw. Franciszek z Asyżu zapoczštkował wielki ruch odnowy moralnej w œwiecie pełnym okrucieństwa. Głosił program wiary radosnej, prostej, płynšcej z wszechogarniajšcej miłoœci do œwiata i całego stworzenia, miłoœci poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa.

5. Znaczenie językowe zabytków œredniowiecznych na przykładzie Bogurodzicy.

Bogurodzica to najdawniejsza polska pieœń religijna. Jej najstarszy przekaz, opatrzony nutami pochodzi z roku 1407. Ta najstarsza, dwustrofowa częœć utworu odznacza się najwyższym kunsztem artystycznym i uważana jest za arcydzieło polskiej poezji œredniowiecznej. Jest to prawdopodobnie oryginalne rodzime dzieło, które zyskało wielkš popularnoœć pozakoœcielnš stajšc się "pierwszym hymnem narodowym Polski". Kompozycja utworu (porzšdek wezwań, próœb modlitewnych) i jego intelektualny charakter przypomina porzšdek naukowego traktatu godzšcego (zgodnie z wymogami scholastyki) prawa wiary i rozumu. Maria, Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel tworzš zespól czterech osób, więc liczbę znaczšcš symbolicznie, bo odnoszonš do kwadratu cnót (męstwo, sprawiedliwoœć, umiarkowanie, rozsšdnoœć).

Bogurodzica jest jednoczeœnie jednym z najstarszych zabytków języka polskiego. Można w niej odnaleŸć archaizmy leksykalne (Bogurodzica - Boga rodzica, gospodzin - pan, przebyt - przebywanie), fonetyczne (formy bez przegłosu: zwolena, słowiena), fleksyjne (użycie mianownika w funkcji wołacza), składniowe (składnia bezprzyimkowa).

W pieœni występujš rymy wewnętrzne i końcowe. Wiersz œredniowieczny, tzw. zdaniowo-rymowy, którego przykładem jest Bogurodzica, nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie, jakkolwiek wykazywał tendencję do jego wyrównywania. Rymy uwydatniały zakończenia wersów - klauzule. Jednak wyrazistoœć klauzul wynikała przede wszystkim stšd, że w każdym wersie zamykała się odrębna jednostka składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy wypowiadany z różnš intonacjš : wznoszšcš lub opadajšcš..

Dwóm najstarszym strofom Bogurodzicy towarzyszy zarazem najstarsza melodia pieœni œpiewana chóralnie, jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego.

6. Wymień 6 zabytków piœmiennictwa w języku polskim i opisz je.

1. Bogurodzica - patrz p.6
2. Legenda o œwiętym Aleksym - pochodzi z 1454 roku, jest to niekompletny, wierszowany przekład z o wiele starszego oryginału łacińskiego lub francuskiego. Jest to typowy przykład liieratury hagiograficznej. Wstępuje tu również jeden ze wzorców osobowych epoki œredniowiecza - asceta. Główny bohater, jedyny potomek ksišżęcego rodu, już za młodu przewyższał swymi cnotami chrzeœcijańskimi swych rodziców. W noc poœlubnš uciekł z domu, rozdajšc swój majštek i dobrowolnie udajšc się na tułaczkę. Praktykowane przez niego umartwienia były tak skrajne, że w jego sprawie interweniowała nawet Matka Boska. W końcu umarł jako żebrak pod schodami własnego domu. Jego œmierci towarzyszyły liczne cuda. Niestety nie znamy zakończenia legendy, gdyż odnalezione rękopisy sš niekompletne.
3. O zachowaniu się przy stole - Jest to najstarszy œwiecki wiersz w polskiej literaturze. Powstał prawdopodobnie około roku 1415, autorem jest Przecław Słota. Jest to najdawniejszy ze znanych wierszy obyczajowo-dydaktycznych, swego rodzaju podręcznik savior-viver'u. Autor znajšcy obyczaje dworskie i biesiadne Zachodu próbował tę wyższš kulturę bycia zaszczepić współczesnym sobie Polakom. Za podstawy rycerskiej etykiety uważa reguły obowišzujšce w trakcie uczt oraz kult kobiety.
4. Satyra na leniwych chłopów - jest to utwór anonimowy, najstarsza satyra w języku polskim. Tekst powstał w II połowie XV wieku. Pisany z punktu widzenia szlachcica oœmiesza chłopskie sposoby uniknięcia pracy. Oskarża chłopow o lenistwo, obłudę, brak zdyscyplinowania, umyœlnie niewydajnš pracę, która przyczynia się do osłabienia pańskich plonów. Autor kontrastuje pozornie pozytywny obraz potulnego i prawego chłopa z chytroœciš jego charakteru.
5. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Œmierciš - jest to najdłuższy polski wiersz œredniowieczny - liczy prawie 500 wersów. Pochodzi z lat szeœćdziesištych XV wieku. Utwór jest zbudowany na zasadzie dialogu Mistrza ze Œmierciš. Œmierć odpowiada na pytania roztaczajšc obraz swej potęgi i panowania nad wszystkim, co żyje . Œmierć jawi się jako wielka znawczyni człowieka i jego obyczajów charakterystycznych dla każdego zawodu i stanu. Stšd satyryczny i moralizujšco-dydaktyczny ton utworu. Szczególnie brutalny realizm (ukazanie Œmierci jako rozkładajšcego się trupa) i ukonkretnienie idei œmierci wynikały z chęci dotarcia do masowego odbiorcy, który był wrażliwy na obraz, personifikację a nie na czysto teoretyczne rozważania.
6. Posłuchajcie bracia miła - utwór ten, arcydzieło polskiej liryki œredniowiecznej, reprezentuje gatunek wypowiedzi lamentacyjnej, tzw. skargi, żalu. Bolejšca Matka stojšca pod krzyżem katowanego syna to motyw doœć powszechny w literaturze europejskiej. Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia, jego skalę uczuciowš. W utworze tym zwracajš uwagę wyraŸne opozycje czasowe (przeszłoœć i doœwiadczana teraŸniejszoœć) oraz przestrzenne (sfery: ziemska i ponadziemska).
7. Psałterz floriański - był to kodeks zawierajšcy psalmy w trzech językach: po łacinie, niemiecku i polsku. Był to dar zakonników z jednego ze œlšskich klasztorów dla Jadwigi. Psałterz mógłby być dziełem bardzo ważnym ze stanowiska literackiego, niestety tłumacz psalmów poprzestał na posłużeniu się wczeœniejszym przekładem czeskim. Niemniej jednak jest to jeden z najobszerniejszych zabytków języka polskiego.
8. Kazania œwiętokrzyskie - napisane w pierwszej połowie XIV wieku sš nieco młodsze od Bogurodzicy. Te krótkie teksty majš niezmierna wagę, gdyż i ich formy językowe jak i pisownia reprezentujš epokę starszš niż wszystkie inne rękopisy polskie.
9. Kazania gnieŸnieńskie - jest to dziesięć kazań w języku polskim, ułożonych na przełomie wieku XIV/XV, które wraz z setkš kazań łacińskich wypełniajš jeden z kodeksów. Ich treœć w stosunku do kazań œwiętokrzyskich jest wzbogacona o legendy, baœnie i różnego rodzaju powiastki.

7. Architektura œredniowieczna - cechy.

Romański
Formy stylu romańskiego wytworzyły się na terenie dzisiejszej Francji i Włoch, a póŸniej przeniknęły do całej Europy, w tym i do Polski. Proces wykształcenia się ostatecznej formy stylu przebiegał w różnych krajach rozmaicie, a charakter obronny wyraŸnie wpłynšł na ukształtowanie bryły , jej otworów i wież. Poczštkowo wznoszono koœcioły jednonawowe, podłużne, następnie trójnawowe bazylikowe, o masywnych i surowych œcianach z kamienia wapiennego, piaskowca lub granitu. Gdy wykorzystywano cegłę była ona układana w sposób dwa wózki i główka. Koœciół często posiadał dwie wieże, majšce służyć do celów obronnych. Cechš charakterystycznš był fryz arkadowy, czyli poziomy, ozdobny pas składajšcy się z szeregu małych arkad, biegnšcy pod okapem frontowych elewacji. Wejœcia główne ozdabiano budujšc portale. Zarówno portale jak i kolumny wewnštrz budynków były bogato zdobione płaskorzeŸbami. Nad portalem spotyka się często małe okno koliste - rozetę. Okna były bardzo małe, czasami ozdabiane witrażami.

Gotyk
Ta sztuka architektoniczna powstała we Francji i rozpowszechniła się w całej Europie. Cechš charakterystycznš gotyku jest przewaga elementów pionowych i udoskonalenie techniki stosowania sklepień. Charakterystyczne sš sklepienia krzyżowe oraz ostre zakończenia łuków. Możliwoœć budowania wysokich konstrukcji i skomplikowanych sklepień wynikała z faktu, że lepiej poznano grę sił jaka zachodzi wewnštrz budowli. Mimo to w budowlach gotyckich nadal widać przewagę elementów konstrukcyjnych nad dekoracyjnymi. Dekoracyjne, wysokie okna wypełnione witrażami zajmujš przestrzenie pomiędzy przyporami. Budowa przypór wynikała z faktu, że nadal nie potrafiono dokładnie wyliczyć potrzebnej gruboœci œcian oraz z wielkiej wysokoœci budynków - przypory zabezpieczały po prostu osłabione potężnymi otworami okiennymi œciany przed zawaleniem. Materiałem budowlanym obok kamienia w większoœci przypadków była cegła dla ornamentyki przeplatana pasami z cegieł glazurowanych. Cegła była układana w sposób wózek-główka.