Babilon: 2000 pne, "Gilgameusz i
Eunmalisz"
Grecja:
1. epika- Homer, rapsodowie, oidowie- śpiewacy
2. liryka- Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis
3. dramat- Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles
4. filozofia- Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition
(stoicyzm)
Rzym:
1. literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz
2. filozofia: Seneka, Marek Aureliusz
Okresy rozwoju poezji i literatury:
1. Literatura grecka:
o archaiczny IX - V
wiek pne
o klasyczny V - III
wiek pne
o hellenistyczny
III pne - 0 ne
o rzymski I - II
wiek
o chrześcijański II
- V wiek
inny podział:
o VIII wiek pne -
epika
o VI-V wiek pne -
liryka
o V wiek pne -
dramat
o IV wiek pne -
wielcy filozofowie
o III wiek pne -
epigram
2. Literatura rzymska
o archaiczny,
o cyceroński,
o augustowski,
o cesarski,
- Mit - opowieść
wyjaśniająca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury, lub
życia ludzkiego zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach
pogańskich.-jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej i wyrażającej wierzenia
danej społeczności. Wyrażają: lęk, niepokój, radość.
Funkcje mitu:
- poznawcze, związane z
wyjaśnieniami zjawisk przyrody
- światopoglądowe, były
podstawą do wierzeń religijnych
- sakralne, informowały o
powiązaniach bóstw i obrzędach.
Rodzaje mitów:
- teogoniczne - opowiadające o bogach
- antropologiczne - o człowieku
- genealogiczne - o rodach królewskich
- kosmogeniczne - o powstaniu świata
- eschatologiczne - o pośmiertelnych losach człowieka
- archetyp - mity podające wzory zachowań i postępowania
Bohaterowie mitów:
bogowie, półbogowie, ludzie, demony, herosi
Forma mitów wyraża się przez metafory,
alegorie i symbole.
Pojęcia etymologiczne i bohaterowie mitów:
Achilles- wojownik walczący pod Troją, odporny na rany dzięki
kąpieli w Styksie; pięta Achillesa - w przenośni słaby punkt, Achilles ginie
postrzelony w piętę, która nie była pomoczona wodami Styksu (za nią trzymała go
matka).
Pandora- jedna z bogiń, trzymała w swojej puszcze wszystkie smutki świata;
oznacza miejsce pełne nieszczęścia.
Herkules- bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac;
oznacza herkulesową siłę.
Ariadna- córka Minosa, uratowała życie Tezeusza, dając mu za radą Dedala nić,
którą znaczył drogę z labiryntu; oznacza sposób wyjścia z kłopotów.
Augiasz- król, posiadał olbrzymią stajnię, z której od 30 lat nie usuwano
nieczystości; Herkules przepuścił przez ową stajnie potok i wyczyścił wszystko
w jeden dzień; oznacza symbol nieusprawiedliwionej buty.
Penelopa-miała córkę, która została strącona do Tartaru,
została tam żoną Hadesa. Penelopa uprosiła bogów i Kora wyszła z
podziemi. Jednak przedtem zjadła kilka nasion granatu i na 3 miesiące musi
powracać do swojego męża. Wtedy na Ziemi panuje zima.
Prometeusz: ukradł z rydwanu boga słońca Heliosa promyk i
zaniósł go ludziom. Za karę codzienne sęp wyjada mu wątrobę a w nocy ona znowu
odrasta. Oznacza heroiczne poświęcenie.
Ikar- syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzystał skrzydła ptaków;
zginął bo wbrew poleceniom ojca wzniósł się za wysoko; oznacza pęd do wiedzy,
bunt...
Nike- bogini zwycięstwa.
Chaos, Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi,
Kronos, Reja, Dzeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...
Homer- poeta grecki; żył w VIII wieku pne; pochodził prawdopodobnie z Azji
Mniejszej; przypuszczalny twórca "Iliady" i "Odysei".
Epos- najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o
legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to
dłuższe utwory, najczęściej źródłem eposy były mity, podania i baśnie.
Wyznaczniki eposu homeryckiego:
- zobrazowanie życia narodu na tle ważnego momentu w dziejach tej
zbiorowości
- Herosi jako czołowe postacie w twórczości Homera
- obfitość scen batalistycznych
- akcja eposu dzieje się na planie boskim i ziemskim
- postępowanie bohaterów uzależnione od woli bogów
- złożoność kompozycji: wielowątkowość, epizody..
- patetyczny uroczysty styl
- inwokacja na początku eposu
- mnogość porównań homeryckich.
- "Iliada"(spisana
w IV wieku pne, jest epopeją bohaterską):
Achilles "szybkonogi" |
Hektor "mężny" |
mściwy, porywczy, uparty, dumny, nieustępliwy, gniewny, dziki, zacięty, pewny siebie, okrutny, nieuczciwy, oddany przyjaciel |
odważny, szlachetny, kochający, potrafił opanować lęk, wybrał postawę odpowiedzialności za swoje czyny, walcząc tak jakby mógł odmienić swój los, umiał pogodzić się z losem |
Obydwaj znają swoje przeznaczenie; wiedzą, że
czeka ich rychła śmierć. Cechuje ich męstwo i odwaga, waleczność, troska o
honor i pragnienie sławy pośmiertelnej.
O wyniku pojedynku decyduje nie osobiste
męstwo, ale przeznaczenie "los Hektora dobiegł swego kresu"
- "Odyseja"(połowa
VIII, epopeja przygodowa): przedstawia dziesięcioletnią tułaczkę Odysa
wracającego spod Troi po skończonej wojnie. Odys zwiedza wiele egzotycznych
krajów, przeżywa moc niezwykłych przygód, zanim dzięki swej mądrości i
pomocy bogini Ateny, będzie mógł wrócić do swej ojczystej Itaki i do
czekającej go wiernej żony, Penelopy; retrospekcje, topos wędrówki
Arystoteles pomysłodawca dramatu satyrowego.
1. Poezja jest sztuka naśladowczą, nie wytwarza bowiem
przedmiotów realnych, lecz tylko ich słowne podobieństwo.
2. W poezji istnieją rozmaite gatunki, które różnią się
ze względu na sposób naśladowania.
3. Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawiane
przedmioty są odpowiednikami rzeczywistości, lecz dlatego, że sposób ich
przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.
Sofokles 496- 406 pne; tragediopisarz grecki, 120 sztuk,
zachowało się 7; najważniejsze "Antygona", "Król Edyp",
"Elektra"; zwrócił uwagę na przeżycia bohaterów:
- bohaterowie ze sfer królewskich a nawet bogowie
- czystość gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu
- udział brali wyłącznie mężczyźni na koturnach i w maskach
- koryfeusz- przewodnik chóru, ubrany w kozie skóry
- w VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej
Cechy dramatu (od drama - dziać się) antycznego:
- podział na epizodiony i stasimony
- determinacja przez przeznaczenie
- pieśni kultowe zwane dytyrambami (na cześć Dionizosa)
- kult Dionizosa- boga winnej latorośli
1. Rzędy w teatrze
były przeznaczone dla kapłanów boga
2. Dionizje -
zabawy, 1. Dzień obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny, 3,4,5 tetralogia (3
tragedie i 1 dramat satyrowy)
3. teatry znajdowały
się koło miejsc kultu
- twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu
(budowa dramatu),Tespis,
Wyróżniki dramatu:
- pojęcie tragizmu- polega na skłóceniu dwóch różnych racji, nie
możność rozstrzygnięcia tragicznej winy (Kreon)
- determinacja losów ludzkich (przeznaczenie)
- w dramacie brak narratora a akcja rozgrywa się za pomocą dialogu
- stosowanie udźwiękowienia
- tekst zasadniczy i poboczny (didaskalia)
- wyobrażalnym czasem, w którym ujęte są wydarzenia dramatu jest
czas teraźniejszy
- budowa akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia,
rozwiązanie
Rola chóru:
- komentował wydarzenia na scenie, dialogi i monologi
- chór nie wpływał na zmianę i rozwój akcji
- "Antygona":
Prolog- rozmowa dwóch sióstr- ekspozycja
dramatu (dialog)
Parodos- chór starców tebańskich, pieśń na
wejście, radość z odparcia wroga.
Epizodion I - scena dialogowa, Kreon ogłasza
wydany przez siebie zakaz grzebania ciała; wejście strażnika i informacja o
pogrzebaniu ciała Polinejkesa przez nieznanego sprawcę (ciało jego brata
walczącego po stronie Teb zostało pochowane).
Stasimon I - pieśń chóru; pochwała ludzkiego
rozumu, który może ujarzmić przyrodę, nie może pokonać śmierci.
Epizodion II - wzrasta napięcie dramatyczne,
strażnik przyprowadza Antygonę, która pochwycił na grzebaniu ciała poległego
brata.
Stasimon II - wypowiedz chóru na temat
tragicznego losu rodu Labdakidów.
Epizodion III - Hajman prosi o łaskę dla
Antygony.
Stasimon III - chór sławi potęgę Erosa.
Epizodion IV - chór odprowadza Antygonę do
lochu śmierci
Stasimon IV -
Epizodion V - pojawienie się Tyrezjasza
Stasimon V - pieśń chóru na cześć patrona Teb
Exodos- Zwiastun wchodzi z wiadomością o
samobójstwie syna, który na wieść o śmierci Antygony odbiera sobie życie. Kreon
dowiaduje się, że Eurydyka popełnia samobójstwo.
1. Konflikt
tragiczny w "Antygonie":
o Kreon
reprezentujący prawo świeckie, interes państwa i zbiorowości oraz racje rozumu,
społeczeństwo
o Antygona
reprezentująca prawo boskie i religijne oraz uczucia, jednostka
2. Dysproporcje
między winą tragiczną a karą:
o przyczyna śmierci
Antygony był jej protest przeciwko prawu państwowemu, protest podjęty w imię
prawa boskiego i miłości do brata
o wina tragiczna
Kreona wypływa z ograniczonego charakteru praw jednostki i z mniemania o nieograniczonej
władzy
o śmierć trojga
bohaterów i beznadziejne życie czwartego
Wergiliusz 70 -19 rok pne - syn zamożnego garncarza, protektorat
mecenasa Oktawiana Augusta, rozwinął swoje zdolności twórcze; na nagrobku ma
napis:
"opiewałem pastwiska, wieś, wodzów"
- bukoliki (sielanki z życia pasterzy), georgiki ( poemat o
rolnictwie)
- "Eneida" (epopeja na wzór Homera)
Horacius (Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8 ne pod Rzymem; syn wyzwolonego
niewolnika, studiował w Rzymie i Atenach, po czym walczył w armii Brutusa; bitwa
pod Filipi; był wyższym urzędnikiem, początkowo miał mecenasa (Oktawian August)
dzięki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne później liryczne;
napisał: "Sztuka poetycka", jako liryk podejmował tematy o miłości,
wesołych biesiadnikach, przyjaźni, ojczyźnie oraz refleksje filozoficzne .
Oparł się na filozofii Epikura i stoików - mistrz satyry.
O co poeta prosi Apollina:
- o zdrowie i natchnienie
- o łagodną starość
- o dorobek literacki
- o mądrość
- o umiejętność cieszenia się z tego co się posiada
- Oda: "Exegi monumentum aere perennius"
- utwór opowiada o twórczości poetyckiej
- przekonanie, że po śmierci autora jego dorobek literacki przetrwa
wieki
- związek pomiędzy poezją Horacego o poezją grecką i uznanie jej
zwierzchności
- poeta jako wychowawca, odgrywający ważna rolę w historii i
nieśmiertelnego poprzez swoją twórczość
- "pomnik ze spiżu"- symbol trwałości dla potomnych
- "nie wszystek umrę" - przekonanie o sławie pośmiertelnej
"Biblia" - jest wyrazem monoteizmu
1. Pojęcie słowa:
o bibilion = księga
o bibilios = łodyga
papirusowa
2. Biblia składa się
ze:
o Starego
Testamentu XIII - I wiek pne
o Nowego Testamentu
51 - 96 rok ne
3. Biblia jest
trójjęzyczna:
o grecki
o staro-hebrajski
o aramejski
4. Autorzy Biblii;
ST: Salomon, Mojżesz, Dawid, anonimowe, NT: Jan, Marek, Łukasz, Mateusz
5. Przekłady:
o Septuaginta (na
język grecki) w Aleksandrii, obejmował ST, III - II wiek pne
o Wulgata przekład
św. Hieronima, IV wiek ne, po soborze trydenckim wykładnia oficjalna
6. Przekłady
polskie:
o Katolickie
§ Biblia królowej
Zofii, zwana szaroszpatacką, XV wiek
§ Biblia Leopolity,
1561
§ Biblia Jakuba
Wujka, NT 1593, całość pośmiertelnie w 1599
o Innowiercze
§ Biblia Brzeska,
kalwińska, 1563
§ Biblia
nieświeska, Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska, 1572
§ Biblia gdańska,
luterańska, przekład przy współpracy kalwinów i braci czeskich, 1932
§ Biblia
Tysiąclecia, tłumaczona z języków oryginalnych, 1965
7. Gatunki w Biblii:
hymny, psalmy, poematy, przypowieści, eposy, kazania, modlitwy, dialogi
filozoficzne, listy, kroniki
"Księga Rodzaju"- opis kolejnych czynności Boga - Stwórcy w ciągu 6
dni.
1. ziemia, niebo, światłość, ciemność, dzień, noc
2. woda, ląd, niebo, morze, rośliny
3. drzewa owocowe
4. gwiazdy, czas
5. zwierzęta
6. człowiek
"Księga Hioba" - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea; akcja
w Adonii; układ:
- prolog - prozatorski
- poemat - 6 części
- opisuje związek pomiędzy Bogiem a człowiekiem
- Hiob jako symbol wiary nigdy nie przemijającej
1. Monolog i dysputa z przyjaciółmi:
- Elitoz z Temanem
- Bilbob z Szumachem
1. Poemat o mądrości
i monolog Hioba
2. Mowy Boga -
Eliasz i prozatorski epilog
3. Arystotelowska
koncepcja losów:
- zmienność perypetii czyli od cierpienia do radości
- cierpienie wyzwala heroizm, jest sensowne
1. Postawa Hioba
jako lekcja godności ludzkiej, wierności Bogu, cierpliwości i godności, oraz
winy człowieczej i odpowiedzialności.
Hiob przywrócony do dawnego stanu, żyje w
dostatku, wśród potomstwa. Stał się symbolem cierpienia oraz katastrofy,
tragedii i nieszczęścia. Dzieje Hioba są też symbolem ludzkiego heroizmu i
cierpienia jako nieodzownego elementu życia i określenia pełni człowieczeństwa.
Cierpienia uszlachetnia człowieka, pozwala zrozumieć innych (wątki u romantyków
i poetów okupacyjnych.
"Księga Psalmów"
Psalm to utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy zbudowane
są z wersetów a werset to całość treściowa zbudowana z dwóch lub trzech
członów.
Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne,
pochwalne, filozoficzne, mądrościowe,...
- Psalm IIX
- człowiek jako "władca nad dziełami rąk Twoich"
- człowiek kochany jest przez Boga, "niewiele mniejszy od
niebieskich mocy"
- pochwała świata stworzonego przez Boga
Przypowieści biblijne - przysłowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o
treści pouczającej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, mający jednak ukryte
znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnoszące się do ogólnych prawideł
egzystencji człowieka, ludzkich postaw, wobec przypadków życiowych.
- "O Siewcy" - opowiada o rolniku, który sieje zboże. Gdy ziarno
upadnie na niegościnny grunt to nie wzrośnie. Ziarno porównane jest do
wiary. Kiedy ono stąpi na człowieka o czystym sercu, w pełni się rozwinie
i wyda swoje owoce.
- "O synu marnotrawnym" - pewien człowiek miał dwóch synów, jednak
młodszy zabrał swoją część majątku i stracił ją żyjąc rozrzutnie. Gdy
powrócił do ojca, ten przyjął go jak zmartwychwstałego. Drugi syn oburzył
się, że jego nie traktuje podobnie. Syn jest symbolem człowieka, który
błądzi a jednak odnajduje wiarę i receptę na dobre życie.
- "O miłosiernym Samarytaninie" - pewien Żyd został napadnięty przez zbójców,
którzy go pobili i ograbili. Drogą na której leżał przejeżdżało dwóch
Żydów; między nimi był rabin; nie pomogli napadniętemu... Dopiero
samarytanin pomógł mu i zapewnił pieniądze na najbliższy czas. Miłosierny
samarytanin jest symbolem człowieka, który nawet wrogom udziela pomocy.
"Księga Koheleta"
"wszystko marność i gonienie za wiatrem ( venitas
venitatum et venitas)"
-podejmuje motyw rozważań na temat życia
człowieka jego szczęścia i egzystencji. Mottem księgi jest powyższy cytat.
Człowiek jest istota kruchą i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie. Prawo
przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje szczęścia, a życie jest tylko "gonieniem
za wiatrem"
"Apokalipsa św. Jana" powstała w latach 94 - 96 ne za panowania cesarza
Dominicjana; wzorowana na wcześniejszych tekstach Ezechiela, Daniela i
Zachariasza - z greckiego apokalypssos - objawienie, odsłonięcie; to szczególny
rodzaj opowieści biblijnej opisującej tajemnicę czasów ostatecznych. W Nowym
Testamencie jest ostatnią księgą Biblii, zamykającą całość historii świętej.
Katastrofizm; obraz kresu ludzkości, sąd boży, śmierć...
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach