AUSTRALIA
Słabo rozczłonkowana linia brzegowa. W zasadzie tylko dwie duże zatoki: Zat. Karpentaria na płn. i Wielka Zatoka Australijska na płd. Australia jest oblana: od zachodu Oceanem Indyjskim; od północy morzami Timor i Arafura; od wschodu morzami Koralowym i Tasmana.
Jest to kontynent trudno dostępny: wysokie brzegi, mielizny u ujścia rzek albo lasy namorzynowe na wybrzeżu.
Australia jest jedynym zaludnionym kontynentem znajdującym się w całości na półkuli południowej.
Cokół kontynentalny (platforma kontynentalna) Australi obejmuje także Nową Gwine i Tasmanię.
Góry na Nowej Gwinei są bardzo młode. Jaya (5029 mnpm) - najwyższy szczyt w N. Gwinei.
Melenezja - archipelag o budowie lądowej (na płn.wsch. od Nowej Gwinei).
Nowa Zelandia też ma budowę lądową.
Australia podobnie jak Afryka ma duże jednostki: obniżenia, niecki i wyniesienia. Taka budowa potwierdza, że kiedyś był to jeden ląd - Gondwana. Obszary, które kiedyś wchodziły w skład Gondwany czasami nazywa się "kontynentami południowymi" (Afryka, Australia, Ameryka Płd., Dekan...). Są na tych obszarach ślady zlodowaceń karbońsko-permskich (niektórzy uczeni twierdzą, że zlodowacenia na Ziemi występują co ok. 220 mln lat co wiąże się z obiegiem Słońca dookoła centrum galaktyki).
Na wschodnim wybrzeżu Australi leży Wielka Rafa Koralowa ok. 2000km.
Australia ma mało urozmaiconą budowę pionową - małe kontrasty wysokościowe.
Australia jest szwem 2 tarcz krystalicznych - podobne szwy występują w Afryce.
Zachodnia część jest nieco wyższa od wschodniej 300-600 mnpm
Wschodnia część (bez gór) 100-150 mnpm
12 mppm depresja jeziora Eyre (Irii)
Jezioro Eyre jest największe w Australi - jest słone.
We wschodniej części kontynentu są Wielkie Góry Wododziałowe
czasami nazywane są: Alpy Australijskie, Kordyliery Australijskie
3500-4000 km - długość W. Gór Wododziałowych. Są to raczej niskie góry 1000-1500 mnpm.
Najwyższy szczyt Góra Kościuszki 2228 mnpm. Znana jest ta góra w Australi dlatego, że pada czasami na niej śnieg.
Na płn. Półwysep York.
KLIMAT
-prąd zachodnioaustralijski (zimny prąd)
-prąd wschodnioaustralijski (ciepły prąd)
Latem temperatury są najwyższe w północnej części kontynentu.
W północnej części kraju mówi się o klimacie monsunowym, który jest związany z oddziaływaniem kontynentu azjatyckiego.
Płn. część - klimat równikowy wilgotny - pada cały rok a szczególnie latem (monsuny)
Środ. część - klimat podzwrotnikowy? - w porze suchej 50% wód nie ma odpływu.
Stałe rzeki są tylko na północy i na wschodnich stokach gór Wododziałowych.
Jezioro Eyre tylko co jakiś czas jest zasilane w wodę (ok. 30 lat ?)
Na płd. Australi rzek praktycznie nie ma (1 rzeka 1500 km).
Rzeka Darwin - najdłuższa w Australi ale okresowa 2500 km.
W Australi występują wody artezyjskie
Wody na powierzchni są zazwyczaj słone.
ROŚLINNOŚĆ
Wilgotne lasy równikowe - na płn. ale jest ich już bardzo mało
Sawanny - zajmują największe powierzchnie ale nie są to typowe podręcznikowe sawanny
Duże obszary mają charakter pustyń i półpustyń
Australia jest kontynentem endemitów
150 gatunków eukaliptusa
AUSTRALIA - wiadomości encyklopedyczne
Najmniejszy kontynent Ziemi, na półkuli pd.; od pd. izach. otoczony O.Indyjskim, od pn. iwsch. przybrzeżnymi morzami O.Spokojnego (Arafura, Timor, Koralowe iTasmana); skrajnymi punktami lądowej części Australii są przyl.: Jork 10°41'S, Wilsons Promontory 39°08'S, Steep Point 113°09'E, Byron 153°39'E; największa rozciągłość południkowa 3150 km (z Tasmanią 3680km), równoleżnikowa ok. 4000 km; pow. 7,7 mln km2.
Warunki naturalne
Ukształtowanie poziome
Australia odznacza się dużą zwartością isłabym rozczłonkowaniem; jedynie 2 wielkie zatoki (Karpentaria na pn. iWielka Australijska na pd.) wcinają się wgłąb lądu; dł. linii brzegowej 33,5 tys. km (z Tasmanią — 36,7 tys.km); łączna pow. szelfu wokół Australii wynosi 2,45 mln km2, szer. przy wsch. wybrzeżu iTasmanii — ok. 20 mil mor., przy pd. ipn.-zach. do 200 mil mor. iwięcej (na wsch. izach. zaznacza się dość wyraźnie próg kontynent.). Wybrzeża trudno dostępne: nizinne ibagienne na pn., riasowe na pn.--zach. iwsch., klifowe na pd.; wzdłuż pn.-wsch. wybrzeża ciągnie się na dł. ponad 2000 km największa bariera koralowa Ziemi (Wielka Rafa Koralowa); gł. półwyspy: Jork, Eyre'a; największe wyspy: Tasmania, Kangaroo, Bathurst, Melville'a, Groote Eylandt.
Ukształtowanie pionowe
Australia jest najbardziej równinnym kontynentem Ziemi; średnia wys. ok. 300 m; ok. 87% pow. leży poniżej 500m, zaledwie 0,5% wznosi się powyżej 1000 m; najwyższy szczyt Góra Kościuszki (2228m); najniżej położone jez. Eyre (12 mp.p.m.). 2/3 pow. zajmuje Wyż. Zachodnia (wys. 300–600m) zrozległymi pustyniami (Wielką Piaszczystą, Gibsona, Wielką Wiktorii); między zat. Karpentaria na pn. aujściem Murray na pd. rozciąga się aluwialna Niz. Środkowoaustralijska pocięta gęstą siecią okresowo płynących cieków (zw. creeks) zdepresją jez. Eyre wpd. części; wzdłuż wybrzeża wsch. (także na Tasmanii) ciągną się Wielkie G.Wododziałowe, silnie rozczłonkowane, opadające stromo ku nadbrzeżnej nizinie (szer. od kilku do ponad 100km).
Budowa geologiczna
Zachodnią część Australii stanowi platforma prekambryjska; jej podłoże jest zbud. ze skał metamorficznych imagmowych, sfałdowanych, anastępnie zdenudowanych. Na większej części podłoża leży pokrywa skał osadowych paleozoiku, mezozoiku ikenozoiku. Zdenudowane podłoże prekambryjskie wyłania się spod pokrywy osadowej itworzy tarczę wzach. części Australii, występuje także wgórach MacDonnella, Musgrave, Króla Leopolda, Gawler ina wyż. Selwyn. Na nieckowato wklęśniętych częściach podłoża nagromadziła się gruba pokrywa osadowa (np. zach. niecka nadbrzeżna, niecka Wielkiej Pustyni Piaszczystej, Pustyni Simpsona, niz. Nullarbor). We wsch. części Australii odbywały się orogenezy: kaledońska ihercyńska. Do łańcuchów kaledońskich, zbud. ze skał prekambryjskich ikambryjsko-dewońskich, znacznie zmetamorfizowanych ipoprzecinanych intruzjami skał magmowych, należą: G.Flindersa i— w Wielkich G.Wododziałowych — na pd. Alpy Australijskie, ana pn. wyż. Atherton. Część środk. Wielkich G.Wododziałowych wypiętrzyła się worogenezie hercyńskiej; jest zbud. ze skał prekambryjskich ipaleozoicznych, częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych. Wielki Basen Artezyjski ibasen Murray są nieckami platformy paleozoicznej; ich podłoże, które stanowią zdenudowane łańcuchy kaledonidów ihercynidów, jest przykryte serią osadów górnego paleozoiku imezozoiku. WAustralii występują utwory zlodowacenia karbońskiego. Australia aż do kredy wchodziła wskład lądu Gondwana. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam. ibrun., boksyty, rudy żelaza, ołowiu icynku, miedzi, manganu, niklu, wolframu, tytanu, cyrkonu iuranu, złoto, srebro, ropa naft. igaz ziemny.
Klimat
Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynent. suchy lub wybitnie (skrajnie) suchy, na wsch. (poza barierą gór) — wilgotny (częsty napływ mor. mas powietrza); pn. część leży wstrefie klimatów równikowych (klimat podrównikowy suchy, przechodzi wwilgotny na wsch., natomiast na krańcach Terytorium Pn. iw pn. części płw. Jork — odmiana monsunowa); krańce pd.-zach. ipd.-wsch. kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy mor. (typu śródziemnomor.); 80% pow. otrzymuje średnio mniej niż 600 mm opadów rocznie, 50% — mniej niż 300 mm; najniższe opady: ok. 100 mm wrejonie jez. Eyre, 50 mm na niz. Nullarbor; na wsch. wybrzeżu Australii, znajdującym się wzasięgu pasatu, ina Tasmanii, leżącej wstrefie przeważającej cyrkulacji zach., średnie roczne opady wynoszą 1000–2000 mm iwięcej (na pd. od m.Cairns przekraczają 4000 mm); stosunkowo wysokie opady (ponad 1000 mm) na pn. wybrzeżu Terytorium Pn. ina płw. Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej (grudzień–marzec); średnia temperatura wnajchłodniejszym miesiącu (lipcu) wynosi 20–25°C, tylko wpd.-wsch. części Australii ina Tasmanii spada poniżej 10°C (w górach poniżej 5°C); wpn.-zach. części Australii średnia temperatura wnajcieplejszym miesiącu (styczniu) dochodzi do 34°C, amaksima absolutne przekraczają 50°C; roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15°C we wnętrzu Australii). Wpn.-zach. części Australii występują burze (do 100 dni wroku); na pustyniach często powstają burze pyłowe; do pn. wybrzeży docierają cyklony tropik., zw. willy-willy (średnio 2–4 wroku).
Stosunki wodne
Australia jest najuboższym pod względem zasobów wodnych kontynentem Ziemi; panujące tu często wyże baryczne są przyczyną zalegania suchych mas powietrza nad większą częścią kontynentu (tylko pn. część oraz wąskie pasy pobrzeża są poddane wpływom wilgotnych mas powietrza przynoszącym wysokie opady atmosf.), co powoduje, że ponad połowa Australii cierpi na niedostatek wilgoci; okresowo występują długotrwałe susze, jak np. wlatach 1895–1903, 1958–68, 1982–83.
Obszary bezodpływowe stanowią ok. 60% pow. kontynentu; liczne suche koryta lub łożyska wypełniają się wyłącznie wporze deszczowej; po okresie wezbrań stopniowo tracą wodę wpiaskach lub zwietrzelinie skalnej; do zlewiska O.Indyjskiego należy ok. 30% pow., do zlewiska O.Spokojnego — 9%; najlepiej jest rozwinięty system rzeczny Murray–Darling, zasilany przez zanikające wokresie suszy dopływy; ustrój rzek na ogół zjednym maksimum wciągu roku; wrzekach na pn.-wsch. wporze letniej, na pd. iwsch. — jesienią lub zimą; największe jez.: Eyre, Torrens iGairdner wporze suchej pokrywają się grubą warstwą soli; liczne jeziora na Wyż. Zachodniej napełniają się wodą wyłącznie po deszczach; na niz. Nullarbor niewielkie jeziora krasowe; duże znaczenie dla gospodarki Australii mają podziemne zbiorniki wodne (Wielki Basen Artezyjski); wody artezyjskie lub subartezyjskie są silnie zmineralizowane, często mają podwyższoną temperaturę; wniektórych miejscach występują samoczynne wypływy.
Świat roślinny
Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) oswoistej florze, zdużą liczbą endemitów (np. 750 gat. eukaliptusów i450 gat. akacji); wzbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych igorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami ikolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, łobody iin.) tworzące tzw. skrub. Pustynie ipółpustynie graniczą, zwł. od pn., ze stepami twardolistnych traw. Na pn. stepy przechodzą wsawanny, ate — wlasy monsunowe; wybrzeża pd.-wsch. ipd.-zach. porastają lasy wawrzynolistne izimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wsch. części Australii: na obszarach odużych opadach (gł. płw. Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany iepifity), ana wybrzeżach pn. — namorzyny; dalej na pd., wgórach, występują wiecznie zielone lasy araukarii inotofagusów (buk pd.), natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich — roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu imnożące się opuncje.
Świat zwierzęcy
Obszar Australii zTasmanią iNową Gwineą tworzy pod względem zoogeogr. krainę australijską, oswoistej faunie, która wytworzyła się wskutek wczesnego (od początku trzeciorzędu) odizolowania Australii od innych kontynentów. Fauna kręgowców jest stosunkowo uboga, np. ssaki łożyskowe są reprezentowane przez nietoperze, psa dingo inieliczne gryzonie (z endemicznym gat. bobroszczura); b.liczne natomiast są torbacze — silnie zróżnicowane, zreguły gat. endemiczne (np. kangury, koala, kret workowaty, wilk workowaty, wombaty); 2 rodziny — kolczatki idziobak — to stekowce, rzadki inajosobliwszy rząd wśród ssaków; fauna ptaków b.bogata, najciekawsze są: emu, kazuary, lirogony, altanniki, papugi iptaki rajskie. Wichtiofaunie osobliwością jest endemiczny rogoząb, jeden z3 rodzajów ryb dwudysznych.
Ochrona środowiska
W1863 wydano na Tasmanii pierwszą ustawę chroniącą krajobraz austral.; 1879 utworzono pierwszy wAustralii (drugi na świecie) park nar., na pd. od Sydney nad zat. Port Hacking (ob. Park Nar. Royal, 15 tys. ha); wlatach 50. i60. poszczególne stany uchwaliły wiele aktów prawnych dotyczących przestrzennego planowania, ochrony powietrza, wód, gruntów ilasów; 1972 została powołana Austral. Rada Środowiska (Australian Environment Council) skupiająca ministrów do spraw ochrony środowiska zposzczególnych stanów; federalnym organem odpowiedzialnym za sprawy ochrony środowiska jest min. spraw wewn. iśrodowiska, którego zadaniem jest koordynacja działalności iudzielanie pomocy władzom stanowym wzakresie ochrony środowiska iprzyrody. W1988 było wAustralii 1370 terenów chronionych ołącznej pow. ok. 28,2 mln ha, tj. ok 3,7% pow. (na Tasmanii — 14%), wtym 154 parki nar. opow. 10 tys. ha iwięcej; na Listę Świat. Dziedzictwa Przyr. iKult. UNESCO zostały wpisane: Wielka Rafa Koralowa, wyspa Lord Howe, Park Nar. Kakadu (część rezerwatu Arnhem Land), region wyschniętych jezior Willandra, parki nar. wzach. Tasmanii, fragmenty lasów tropik. na pn. wybrzeżu Nowej Pd. Walii oraz święte góry ludności rdzennej: Ayers Rock iOlga (Park Nar. Uluru).
Regiony fizyczno-geograficzne
Australia Zachodnia, Niz. Środkowoaustralijska iG. Wschodnioaustralijskie.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"