Świat wartości biblijnych i ich kontynuacja w literaturze i sztuce późniejszych epok
Ogromna ilość dzieł traktuje o tym, co dobre, a
co złe, prezentuje wzorce i antywzorce postaw ludzkich, zawiera pouczenia i
zestaw norm etycznych – bezpośrednio lub parabolicznie.
Biblia – najstarsza księga świata – zawiera nie
tylko dekalog przykazań, ale również wiele wzorów ludzkich losów i postaw. Jest
ona świętą księga wyznawców judaizmu(Stary Testament) i chrześcijan (Stary i
Nowy Testament), lecz jest również skarbnicą prawd etycznych dla ludzi
wszelkich wyznań, naucza bowiem podstawowych norm, takich jak miłość bliźniego.
Klasycznym archetypem (prawzorem) jest Księga
Rodzaju, która może być interpretowana jako porządkowanie przez Bogarzeczywistości.
Człowiek stworzony przez Boga jest kreatorem, ma kontynuować dzieło stworzenia,
dokonywać wyboru pomiędzy dobrem i złem.
Motyw ogrodu symbolizuje ład, harmonię,
porządek, dobro i bezpieczeństwo. Pierwsi ludzie żyli w nim i zostali z niego
wypędzeni na skutek nieposłuszeństwa wobec Boga. Symbolizuje on w literaturze
raj, a także tęsknotę człowieka do utraconego szczęścia.
Motyw Kaina i Abla, pierwsze bratobójstwo,
ukazuje, że w człowieku oprócz dobra drzemią siły zła. Czyn Kaina świadczy o
tym, że nie zawsze jest on w stanie się przeciwstawić. Pokory, cierpliwości w
cierpieniu i bezgranicznego zaufania w dobroć, miłość i nieomylność Boga uczy z
kolei postawa Hioba. Nie buntuje
się on przeciwko woli Najwyższego, znosi z
godnością drwiny i szyderstwa innych ludzi. Za stałość swoich przekonań, siłę
wiary zostaje wynagrodzony szczęściem już na ziemi.
Inne wzory postaw zawierają postacie Józefa czy
choćby Chrystusa. Najważniejszym jednak przesłaniem, zwłaszcza Nowego
Testamentu, jest miłość człowieka do Boga i człowieka do człowieka, która jest
fundamentem wszelkiego dobra. Do jednej z przypowieści ewangelicznych nawiązuje
chociażby obraz Rembrandta Krajobraz z miłosiernym samarytaninem.
Literatura i sztuka późniejszych epok pełnymi
garściami czerpała z wartości ukazywanych przez Biblię. I tak choć wiele
pouczeń z literatury parenetycznej średniowiecza uległo już dezaktualizacji,
jednak są treści, które i dziś nie pozostały nam obce. Miłość do świata,
poczucie więzi z przyrodą, wiara radosna i postawa człowieka szczęśliwego,
cieszącego się życiem – oto co możemy
czerpać z Kwiatków św. Franciszka z Asyżu. Ciesz
się pięknem świata i nie krzywdź nikogo – oto wartości moralne, jakie
odnajdujemy w tym utworze.
Innym dziełem, które traktuje o sprawach ludzkich
nieprzemijających, takich jak zło, zbrodnia, miłość, jest Makbet Szekspira.
Dramat ukazuje, jak nakręca się machina zbrodni, a zło rodzi zło. Przestrzega
jednocześnie, że człowiek strzec się powinien ukrytych w nim namiętności,
ambicji i pożądania władzy, ponieważ może on zniszczyć samego siebie.
Literatura okresu romantyzmu zwraca uwagę odbiorcy
na dwuznaczność pewnych czynów, na trudność dokonywania wyborów, na to, jak
dobro i zło potrafią być do siebie podobne. Machiavelli usprawiedliwiłby czyn
Konrada, który – według kodeksu rycerskiego – dopuścił się zdrady. Ale przecież
wallenrodyzm stał się metodą walki o wolność, ponieważ dla własnej ojczyzny
trzeba być lwem i lisem, pisał Mickiewicz.
W końcu XIX wieku powstały Hymny J. Kasprowicza,
w których autor rozważa pojęcie grzechu, zła i odpowiedzialności człowieka za
własne czyny. Poeta–modernista buntuje się przeciw tej odpowiedzialności i ma
pretensje do Boga o to, że zło i cierpienie wpisał w los świata i człowieka. Powieść
F. Dostojewskiego pt. Zbrodnia i kara, na przykładzie Raskolnikowa–mordercy,
przeprowadza dogłębną analizę zbrodni i jej konsekwencji psychologicznych.
Literatura XX wieku wielokrotnie porusza temat
norm etycznych obowiązujących człowieka. Zwłaszcza utwory dotyczące II wojny
światowej: Nałkowskiej, Borowskiego, Herlinga–Grudzińskiego ukazują erupcję
zachowań nieludzkich, ale również i postaw głęboko humanitarnych. Przedstawiają
one walkę człowieka
ze złem, zastanawiają się także nad
odpowiedzialnością jednostki za dzieje ludzkości, rozważają prawdę o istocie
ludzkiej.
Wieża i Inny świat G. Herlinga–Grudzińskiego,
choć dotyczą różnych miejsc i epok, jednak przedstawiają ten sam problem –
sprawdzian człowieka w warunkach straszliwych prób: choroby, samotności, cierpienia,
obozu. Lebrasso jest chory na trąd, ludzi łagru gnębią choroby, głód i strach.
Autor stawia więc swoich bo–
haterów w sytuacjach ostatecznych, aby tym
bardziej pytać o miłość bliźniego, czyli te prawdziwe wartości, które są miarą
człowieczeństwa.
W zbiorze esejów Przed nieznanym trybunałem
autor (J. J. Szczepański) rozważa podstawowe kwestie moralne: dobro i zło.
Dochodzi on do przekonania, że każdy człowiek odpowie za czyny swojego życia
przed nieznanym właśnie trybunałem.
Utworów, które mogą kształtować ludzką moralność,
pomóc w ustalaniu kodeksu etycznego, jest naprawdę wiele. Do nich zaliczyłabym
jeszcze Mistrza i Małgorzatę M. Bułhakowa czy Małą Apokalipsę T. Konwickiego.
Omawiając powyższe zagadnienia, chciałabym wspomnieć
o zasługującym na pewno na uwagę filmie Dekalog K. Kieślowskiego. Jest to
dzieło, które sprawdza wieczną trwałość i aktualność Dziesięciu Przykazań
Bożych nie jako kodeksu chrześcijan,
lecz jako propozycji współczesnego systemu
wartości. Przy okazji porusza aktualne, wręcz głośno dyskutowane problemy:
kary, śmierci, aborcji, seksu. Składa się on z dziesięciu odcinków; każdy z
nich to interpretacja odpowiedniego przykazania, pytanie o funkcjonalność
danego nakazu we współczesnym świecie.
W podsumowaniu należy stwierdzić, że utworów –
dzieł sztuki, które kształtują ludzki system wartości, jest naprawdę wiele.
Wszystkie one biorą swój rodowód z Biblii i są poniekąd jej kontynuacją.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach