Geneza i
początki kapitalizmu w rolnictwie na ziemiach polskich (poł. XVIII – poł. XIXw.)
Zmiany w liczbie ludności na świecie i ziemiach polskich (V – XXw.)
1 n.e. 200-300M
1000 288M
ok. 1650 545M
ok. 1750 728M
1900 1650M
1960 ponad 3G
1987 ponad 5G
1999 ponad 6G
XI 250K od X 1,25M
ł 1350 2M
1772 14M
1820 10M
1819 26M
1946 24M 1921 27,5
1978 35M 1939 35,1
Istota feudalizmu i kapitalizmu w świetle teorii
Geneza i istota gospodarki feudalnej
feudalizm – ustrój społ.-gosp., polegający na istnieniu podzielonej własności ziemi (własność zwierzchnia-pan i użytkowa-chłop) i poddaństwa chłopów, czego skutkiem były różne obciążenia chłopów. Feudalizm może być też rozumiany jako epoka historyczna (wykracza poza Średniowiecze).
Podstawowe cechy feudalizmu:
dominacja gospodarki wiejskiej (rolniczej)
uzależnienie gospodarki od czynnika polit. (władza polit. była połączona z władzą ekonomiczną)
dominacja gospodarki naturalnej
powolny rozwój sił wytwórczych, niski postęp techniczny
We wczesnym Średniowieczu rolnictwo było dominującym działem gospodarki. Ziemia dawała władzę polit. i pozwalała utrzymać siłę zbrojną (obowiazek militarny lenników). Wielka własność ziemska znajdowała się w rękach:
władców (własność królewska)
feudałów świeckich (wł. rycerska)
feudałów duchownych (wł. kościelna)
Wlk. własność ziemska = włości feudalne (lasy, grunty uprawne, grunty poddanych chłopów); do Xw. włości prowadziły gospodarkę naturalną, samowystarczalną; handel był wymienny i okazjonalny.
Wskutek braku pełnej własności ziemi chłopi musieli świadczyć na rzecz pana feudalnego za jej użytkowanie. Renta feudalna (czyli te świadczenia) była dochodem z tytułu własności zwierzchniej ziemi i była podstawą utrzymania feudałów. Wyróżnia sie 3 rodzaje renty:
naturalna – daniny w naturze (zboże, zwierzęta) – wczesne Średniowiecze
odrobkowa – praca na rzecz feudała (pańszczyzna) - wczesne Średniowiecze
czynszowa – opłata pieniężna – okres późniejszy (wraz z rozwojem gosp. T-P)
Chłopi we wczesnym Średniowieczu zostali uzależnieni od feudałów, bądź to przez podboje i zmuszanie ludności do świadczeń bądź przez dobrowolne podporządkowanie się możnym (komendacja). Procesy te spowodowały, że różnorodna ludność chłopska (niewolnicy, kolonowie, wolni) ujednoliciła się do warstwy chłopów poddanych. Jedynie w Anglii istniała grypa wolnych chłopów (freeholders).
Uzależnienie chłopa od pana mogło być:
gruntowe – dotyczyło wszystkich chłopów i wynikało ze zwierzchniej własności gruntu (jego wyrazem była renta feudalna)
osobiste – oznaczało prawo własności pana do chłopa, wyrażało się przywiązaniem do ziemi (zakaz opuszczania wsi); przejawem były też opłaty pogłównego, monopole dworskie – odpłatne, przymusowe korzystanie z młynów, browarów, piekarń
sądowe – prawo pana do sądzenia swoich poddanych (pan sam rozstrzygał w sporach między chłopem a sobą)
Istotą systemu feudalnego była represyjność i przymus prawny. Był on drastycznym ograniczeniem wolności, co powodowało wiele krwawych powstań chłopskich (Wata Tylera w Angii, 1381; wojna chłopska w Niemczech, 1525; rabacja galicyjska, 1846).
Kapitalizm:
kapitał w postaci środków produkcji (ziemia, bogactwa nat., narzędzia pracy) oraz środków na opłacenie siły roboczej
produkcja towarów na zbyt i istnienie przedsiębiorstw przystosowanych do takiej produkcji (fabryki)
wolna, najemna siła robocza
działalność gosp. jest nastawiona na osiąganie zysków, istnieje konkurencja między wytwórcami
inwestycje (przemieszczanie kapitału)
Postęp techniczny
wynalazek druku (Jan Gutenberg)
stosowanie broni palnej i prochu strzelniczego
postęp w produkcji żelaza
początek wydobycia i wykorzystania węgla kamiennego (w Anglii)
Początki kapitalizmu w rolnictwie na Zachodzie Europy
Od poł. XVw. w Niderlandach, a później w Anglii wzrasta wydajność ziemi (pług żelazny, brona żelazna, nawożenie obornikiem). Upowszechnia się tu system dzierżawy ziemi, właściciele ziemscy zatrudniają pracowników najemnych. W tych krajach (Anglia, Nid.) całkowicie zanikła zależność osobista chłopów. Od XVIw. w Anglii postępował proces ogradzania. Było to odchodzenie wielkiej własności od rolnictwa do masowej hodowli owiec, wywołane korzystną koniunkturą na wełnę. Ogradzania oznaczały także komasację gruntów, czyli odejście od przymusu polowego i podział obszarów gminnych między pana (lorda) a chłopów. Podstawę egzystencji utracili chłopi bezrolni, którzy albo zostawali robotnikami rolnyumi u panów lub bogatych chłopów, albo powiększali szeregi biedoty. Na skutek ogradzania:
pojawił się system indywidualnego dysponowania ziemią, czyli spełniony został warunek istnienia stosunków kapitalistycznych na wsi
zmniejszył się popyt na siłę roboczą w rolnictwie (hodowla mniej pracochłonna niż uprawa), wyludnieniu uległy przestrzenie wiejskie (Thomas Morus – „owce zjadły ludzi”)
powstały kapitalistyczne gospodarstwa chłopskie (farmerskie) dysponujące własnym kapitałem i najemną siłą roboczą (rewolucja cen w XVIw. była korzystna dla farmerów, gdyż ceny zboża i wełny rosły szybciej niż płace pracowników najemnych)
Ogólna charakterystyka rolnictwa polskiego (X – poł. XVIIIw.)
Gospodarka naturalna
W ciągu X-XIw. państwo, przy współudziale możnych i rycerstwa, zorganizowało system fiskalny oraz własny sektor gospodarczy obejmujący produkcję i usługi w postaci wsi służebnych. Całe państwo, w tym ziemia, stanowiło własność patrymonialną panującego. Wolni chłopi byli traktowani jako poddani państwa, pełniąc usługi na jego rzecz (pańszczyzna, daniny). Poprzez nadania ziemi oraz tzw. przywileje immunitetowe wykształciła się typowo feudalna warstwa właścicieli ziemi. Największym właścicielem feudalnym był książę. Szczytowy okres rozwoju własności książęcej przypada na drugą połowę Xw. Ten stan nie utrzymał się długo, ponieważ wzmogło się rozdawnictwo posiadłości książęcych na rzecz osób świeckich i instytucji kościelnych.
Od XIIw. znaczny udział w powstawaniu wielkiej własności ziemskiej miało kupno oraz scalanie rozrzuconych posiadłości poprzez związki rodzinne lub zamianę. Najliczniejszą grupę feudałów świeckich stanowili właściciele posiadający 1-2 wsie (Śląsk). Największymi po książętach właścicielami ziemskimi były biskupstwa i klasztory. Immunitet ekonomiczny i sądowy.
Feudałowie przejmowali ziemię na własność, zostawiając poddanemu jej użytkowanie. Wytworzyła sie warstwa małorolnych, którzy nie byli w stanie utrzymywać własnych zwierząt pociągowych. Pojawili się też bezrolni, którzy zachowali resztki samodzielności gospodarczej – mogli wynajmować się do pracy i mieli własne gospodarstwa domowe. Głównym źródłem dochodu feudałów była pobierana od chłopów renta naturalna. Początkowo daniny uiszczano głównie w bydle i drobiu. Potem podatek ten ściągano w postaci zboża. Obok renty naturalnej występował czynsz pieniężny, dziesięcina, świadczenia na rzecz państwa oraz powinności transportowo-komunikacyjne. Oprócz tego występował także obowiązek pańszczyzny jako odrobienia określonej liczby dni w roku na rzecz feudała.
Polska XII i XIIIw. była krajem drobnej uprawy w obrębie wielkiej własności. Pierwsze folwarki zaczęto tworzyć w dobrach kościelnych, później w majątkach szlacheckich. Coraz powszechniej stosowano trójpolówkę nieregularną (jare, ozime, ugór), która stopniowo wypierała dwupolówkę (uprawa, ugór). Nastąpiło wydatne udoskonalenie narzędzi rolniczych (radło z żelazną radlicą, motyki, widły o żelaznych ostrzach, grabie). W końcu XIIw. zaczęto używać w PL pługa i brony ramowej. W XII i XIIIw. wyodrębniło się rzemiosło (garncarze, tokarze, kołodzieje, szewcy, piekarze, budowiczy).
W omawianym okresie dominujacym systemem ekon. była gospodarka naturalna. Poszczególne jednostki gospodarujące pokrywały swe potrzeby wyrobami własnej produkcji. Podstawą utrzymania dworu pańskiego była produkcja z własnego gospodarstwa oraz daniny ludności poddanej. Nadwyżkę przeznaczano na wymianę. Postęp w rolnictwie oraz wzrost danin spowodował zwiększenie nadwyżek produkcyjnych1 i umożliwił kształtowanie się rynku wewnętrznego. Nadwyżki zbóż (żyto, pszenica, owies) trafiały na targ. Przedmiotem wymiany stawały się też daniny rzemieślników. Istotne znaczenie dla rozwoju gospodarki towarowej miał postęp w zakresie wyodrębniania się podziału pracy oraz tworzenie się osad rzemieślniczo-handlowych.
Początki gospodarki towarowo-pieniężnej
Osadnictwo na prawie polskim było dodatkowym bodźcem do rozwoju gosp. tow. Jego istotą było zastąpienie różnorodnych świadczeń określoną rentą w naturze proporcjonalnie do areału posiadanej ziemi. Istniała też możliwość zwolnienia od swiadczeń przez kilka lat (wolnizna). To osadnictwo dało początek dość licznym miastom. Generalnie jednak przyrost zaludnienia był niewielki (zal. Małopolski, Wielkop. i Mazowszo wzrosło w 1000-1350r. z 0,7 do 1,25 mln).
Główną instytucją wymiany lokalnej był targ, który należał do tego posiadacza majątku, na którego terenie się odbywał. Początkowo targi odbywały się 2 razy do roku, potem raz w tygodniu (a np. w Szczecinie dwa razy). Drugą instytucją handlu lokalnego były karczmy, które pełniły funkcje sklepów a także punktów skupu skór, wosku i futer. W handlu lokalnym przeważała wymiana T=>T. Niekiedy w grę wchodziły płacidła (sól, płótno) oraz drobna moneta.
Gospodarka czynszowa i rozwój osadnictwa wiejskiego (XII/XIII – poł. XVw.)
Władcy piastowscy zdawali sobie sprawę z korzyści płynących z osadnictwa, w związku z tym popierali tę działaność. W XII i XIIIw. gęstość zaludnienia na ziemiach polskich była bardzo nierównomierna. Obok terenów gęsto zaludnionych (wzdłuż biegu rzek) istniały nie zamieszkane tereny leśne (2/3 obszaru kraju). Poszczególni władcy i panowie próbowali zwiększać zaludnienie i eksploatować tereny dotychczas nie użytkowane (karczowanie lasów, zakładanie osad z brańcami i jeńcami). Nowe możliwości stworzyło przybycie na początku XIIIw. grupy przybyszów z Niemiec, która upowszechniła zasady prawa niemieckiego oraz technikę zakładania nowych wsi i miast, razem z bardziej wydajnymi technikami rolniczymi i rzemieślniczymi.
Istotą prawa niemieckiego było wprowadzenie stałych czynszów (renta pieniężna) zamiast renty naturalnej i odrobkowej. Upowszechnienie gospodarki czynszowej wpłynęło korzystnie na wydajność pracy, bo chłopi byli odtąd bardziej zainteresowani rezultatami swojej pracy. Po uiszczeniu daniny i czynszu reszta plonów stanowiła ich własność. Oczynszowanie zwiększało też dochody właścicieli dóbr. Warunkiem wprowadzenia w danej wsi prawa niemieckiego było nadanie jej immunitetu ekon. i sądowego (zwolnienie od uciążliwych świadczeń na rzecz państwa).
Stopniowo zagospodarowywano nieużytki, wprowadzano trójpolówkę regularną zamiast trójpolówki bezładnej. Powiększała się też liczba ludności rolniczej w wyniku osadnictwa (w drugiej poł. XIVw. ludność PL przekroczyła 1,8M). W XIII i XIVw. masowo używano wozów, znanych już wcześniej, ale udoskonalonych. W okresie wprowadzania gosp. czynszowej zmniejszyło się znaczenie hodowli w majątkach feudalnych, wzrosła natomiast hodowla w gospodarstwach chłopskich. Rozwój sukiennictwa w miastach wywołał zapotrzebowanie na wełnę i przyczynił się do wzrostu chowu owiec.
Największymi dochodami dysponowali właściciele ziemscy. Uległo jednak poprawie położenie chłopów, którym umożliwiono rozszerzenie produkcji. W rezultacie w XIII-XIVw., pomimo szybszego przyrostu ludności, nastąpiło podniesienie poziomu życia wszystkich klas i środowisk.
Upowszechnienie gospodarki czynszowej spowodowało wzrost produkcji towarowej wsi. Bogacący się właściciele ziemscy kupowali produkcję rzemiosła miejskiego. Z kolei renta pieniężna zmuszała chłopów do sprzedaży części swej produkcji w mieście. Za uzyskane pieniądze kupowali oni narzędzia rolnicze i przedmioty domowego użytku. W wymianie towarowej zasadnicze znaczenie odgrywał handel wewnętrzny (Kraków, Lwów, Gdańsk, Wrocław, Poznań, Toruń).
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana i osadnictwo wiejskie (poł. XV – poł. XIXw.)
Do poł. XVw. proces rozwoju gospodarczo-społ. Eur. Zach. i Wsch. przebiegał podobnie. Potem jednak Eur. Zach. rozluźniła poddaństwo i preferowała procesy kształtujące rynek towarów i siły roboczej. Pańszczyzna była wypierana przez siłę najemną. W Eur. Wsch. powrócono do ostrzejszych form poddaństwa. Charakterystyka stosunków społ.-gosp. w PL:
dominacja rolnictwa w gospodarce
ziemia nie jest towarem (tylko szlachta może ją posiadać)
całkowity podział sił wytwórczych w rolnictwie między wieś a folwark
poddaństwo chłopów
brak interwencji państwa w życie gosp. (np. cła protekcyjne)
Podstawą tego systemu była gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Istota jej polegała na tym, że feudalni właściciele tworzyli w obrębie swoich włości gospodarstwa rolne (folwarki) uprawiane przy pomocy pańszczyźnianej siły roboczej. Początkowo (XV i pierwsza poł. XVIw.) korzystano z pracy pańszczyźnianej mniej niż z najemnej, ale potem już coraz większe znaczenie miała praca pańszczyźniana. Chłop został całkowicie podporządkowany panu, wraz ze swoim gospodarstwem (wtórne poddaństwo).
Przyczyny przejścia do gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej:
spadek dochodów szlachty i wzrost jej potrzeb (w wyniku obniżenia się realnej wartości czynszów i powiększenia się stanu szlacheckiego)
wzrost popytu wewn. i zewn. => rosnący popyt na żywność w PL jak i na Zach. Eur. (1450-1600 – ludność Eur. Z. 30=>70M)
rewolucja cen w Eur. Zach. w XVIw. (szybszy wzrost cen zbóż niż produktów rzemiosła)
wzrost poddaństwa – ograniczenie swobody opuszczania wsi przez chłopów
Szlachta zainteresowana rozwojem produkcji rolnej zaczęła powiększać grunty folwarczne. Zajmowano pod uprawę łąki, pola po włościanach zbiegłych na wschód, karczowano lasy, zajmowano ziemie chłopom. Rosła też gęstość zaludnienia (w pierwszej poł. XVIIw. – ponad 10M). Folwarki zajmowały się głównie produkcją zboża, głównie żyta, potem owsa, jęczmienia i pszenicy. Ważnym działem wytwórczości folwarcznej było przetwórstwo rolne (browary, słodownie, młyny, tartaki).
Najbardziej charakterystyczną cechą folwarku było przeznaczenie jego produkcji na zbyt oraz oparcie się na pańszczyźnie jako głównym źródle siły roboczej. W XVI i XVIIw. ukształtowały się fortuny Zamoyskich, Lubomirskich, Potockich, Radziwiłłów, Ostrogskich, Wiśniowieckich. Ich dobra liczyły setki wsi. W XVIw. Rzeczpospolita przeżywała okres świetności. Gospodarka folwarczna była stymulatorem postępu. Wzrastał wymiar pańszczyzny (w latach 1551-80 chłopi pańszczyźniani uprawiali 63% ziemi szlachty).
W drugiej poł. XVII i pierwszej XVIIIw. wystąpił ostry kryzys sytemu folwarczno-pańszczyźnianego. Towarzyszył mu ogólny upadek rzemiosła, rolnictwa i handlu. Przyczyny:
poważne osłabienie pozycji szlachty na rzecz magnaterii (liberum veto), coraz więcej możnych i szlachty na usługach obcych dworów
powrót do gospodarki naturalnej w sektorze chłopskim (coraz większy wyzysk chłopów, mniejsza wydajność, ogólne obniżenie się stopy życiowej społ., opór chłopów przeciw wyzyskowi, nie odrabianie pańszczyzny, ucieczki, lokalne bunty – Podgórze, Podhale – XVIIw.)
upadek miast – wojewodowie ustalali ceny wyrobów (interes szlachty), rzemieślnicy mieli coraz więcej trudności
wyniszczające wojny (ze Szwecją oraz wojna północna)
klęski żywiołowe (głód, zarazy, powodzie, susze)
regres w technice rolnej (powrót do narzędzi drewnianych)
spadek cen zbóż w Eur. Zach.
W drugiej poł. XVIIIw. nasilił się proces oczynszowania, który objął wielką własność kościelną, niektóre królewszczyzny i dobra magnackie. Od 1765r. Andzej Zamoyski podjął akcję oczynszowania w dobrach bieżuńskich. W II poł. XVIIIw. w całym kraju oczynszowano blisko 20% chłopów.
W ciągu pierwszej poł. XIXw. akumulacja pierwotna dokonywała się kosztem chłopów. Właściciele ziemscy przechwytywali środki pochodzące z uwłaszczenia i oczynszowania chłopów, z renty gruntowej i górniczej. W zaborze pruskim władze państwowe przeprowadzały od 1808r. uwłaszczenie chłopów, popierały osadnictwo niemieckie w Wielkopolsce i Prusach Zachodnich.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"