„Wzorce osobowe epoki i ich związek ze światopoglądem średniowiecza”
W średniowieczu dominował światopogląd religijny. Wiara była drogowskazem pozwalającym na orientacje w świecie, wyższą prawdą skupiającą w sobie wszystkie ludzkie idee, wyobrażenia, wartości społeczne i kulturowe. Tak wiec chrześcijaństwo niepodzielnie rządziło myśleniem, odczuwaniem, postępowaniem i twórczością ludzką. Czasy te wykreowały wzorce epoki do których każdy powinien dążyć.
Na pierwszym miejscu stawiany był ideał świętego i ascety. Określał on zasady życia pobożnego człowieka, który wyrzekając się dóbr doczesnej egzystencji, pokutą, ubóstwem i dobrymi uczynkami oraz ciągłą myślą o Bogu przygotowywał się na śmierć, która prowadzić miała do wiecznego zbawienia w niebie. Egzystencja ziemska ascety naznaczona była ciągła pamięcią o śmierci (memento mori), a jego życie podporządkowane było właściwemu przygotowaniu się do godnego, chrześcijańskiego zgonu (ars moriendi). Opisywaniu żywotów świętych służyły utwory hagiograficzne składające się zwykle z takich samych części. Najpierw autor prosił siły wyższe o pomoc, czytelników o wyrozumiałość i wyjaśniał co skłoniło go do napisania dzieła. Później przedstawiał żywot świętego: cudownie zapowiedziane narodziny, cnotliwa młodość, ślub czystości, ucieczka od bogactwa, nadprzyrodzone zdolności świętego, interwencje boskie w jego sprawie, jego asceza i umartwianie się. W końcu następuje śmierć męczeńska, której towarzyszą liczne cuda. Czasami dodawane jeszcze były cuda wokół relikwii.
Typowym przykładem utworu który ukazywał wzorzec osobowy ascety a zarazem ideał świętego była Legenda o Świętym Aleksym. Zawdzięcza on swoją aureolę świętości nie tylko swoim wyrzeczeniom, ale również udręce najbliższych. Cierpienia Aleksego stanowiły wzorzec postulatów filozofii świętego Augustyna i idei teocentryzmu, a więc miały ogromny wpływ na światopogląd średniowieczny. W tamtych czasach panował pogląd, iż wszystko, co ziemskie, jest przemijające, złudne i marne, a majątek i powodzenie – nietrwałe. Dopiero po śmierci osiągane jest lepsze życie.
Kolejny wzorzec osobowy to ideał władcy. Określał on cechy charakteryzujące doskonałego monarchę rządzącego państwem, takie jak : odwaga, waleczność, mądrość, wierność wobec Boga i religii chrześcijańskiej oraz sprawiedliwość i troska o poddanych. W literaturze przykładem takiego władcy jest Bolesław Chrobry między innymi opisany przez Galla Anonima w Kronikach. Takie przedstawienie monarchy miało bardzo duży wpływ na światopogląd ludzi, gdyż pokazywało ono władcę jako sługę Bożego.
Trzecim wzorcem osobowym był ideał rycerza. Był on człowiekiem odważnym, bohaterskim, walecznym, kierującym się honorem. Wierny wobec przyjaciół i damy swego serca za najwyższe wartości uznawał służbę Bogu, królowi i ojczyźnie oraz świętą walkę w obronie chrześcijaństwa. Idealnych rycerzy wychwalano w pieśniach oraz w romansach rycerskich. Najbardziej wyrazistą realizacją ideału rycerza jest tytułowy bohater Pieśni o Rolandzie. Bohater tego utworu czuje się wasalem Boga, swoje życie uważa za lenno darowane mu przez Stwórcę.
Ideał rycerza potwierdza tezę, że w okresie średniowiecza na pierwszym planie zawsze znajdowały się wartości takie jak : Bóg, honor, przyjaźń czy wiara, charakterystyczne dla ówczesnego pojmowania świata.
W dzisiejszych czasach podania i opowieści o rycerzach i świętych traktujemy raczej jak baśnie, legendy, nie zaś jako „przewodniki” pokazujące nam jak powinniśmy żyć. Wzorce osobowe ukazujące ideały epoki i są ściśle związane w ówczesnym światopoglądem.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"