„Rzeczpospolita Szlachecka” w ocenie polskich romantyków
Wystarcza dwa „punkty” literatury, by przywołać urok szlacheckiego dworu i zaścianka, typ polskiego szlachcica w tradycyjnym kontuszu, obyczaj szlachecki, sentyment do szlachty polskie - i krytykę jej wad. Są to: „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza i komedie Aleksandra Fredry (np. „Zemsta”). Oczywiście, zauważamy pewną idealizację szlacheckiego świata, bohaterowi, których poznaliśmy są bardzie sympatyczni niż negatywni, tym niemniej właśnie te dzieła stwarzają panoramę ówczesnej polski.
„Pan Tadeusz” - jest skarbnicą wiedzy o obyczajach, zbiorem typów szlacheckich i kultywacją szlacheckiej tradycji. Wprawdzie Telimena jest kosmopolitką i kokietką, Hrabia dziwakiem hołdującym wzorom zagranicznym, szlachta jest kłótliwa, organizuje zajazdy i wiecznie się procesuje, lecz na plan pierwszy wysuwa się patriotyzm bohaterów, staropolska gościnność i umiejętność pogodzenia się wobec wroga. Wzorem patrioty i cnót szlacheckich jest tytułowy Pan Tadeusz, patriotą jest Sędzia, ksiądz Robak a nawet magnat Stolnik.
Zauważmy, że w „Zemście” i w „Panu Tadeuszu” mamy do czynienia ze sporem ( świadczy to o kłótliwości), lecz w obu przypadkach zwaśnione rody gdzie miłość młodych potomków (nadzieja, że zanika ta typowo szlachecka skłonność do konfliktów).Warto też zwrócić uwagę na fakt, że patrzymy na sarmatyzm, lecz w nasłonecznionym, sympatycznym wydaniu. Czy obraz szlachty nie jest zbyt jednostronny? Być może, że sielankowa wizja nie oddaje całej prawdy o stosunkach społecznych tamtych czasów. Nie taki chyba jednak cel miały wspomniane utwory, autorzy ich pragnęli raczej ocalić piękno i mit minionej ojczyzny. Krytyki społeczeństwa w literaturze romantycznej jest sporo – dotyczy jednak tych, którzy dzierżą w ręku ster kraju, arystokracji, polityków, przywódców powstania. Romantycy podkreślają złożoność ówczesnej struktury społecznej, przypomnijmy choćby głos Wysockiego z Dziadów III :
„Nasz naród jak lawa
z zewnątrz sucha i twarda, gnuśna i plugawa
lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi...”
Mimo licznych wad i przywar. Portret szlachty, zawarty w „Panu Tadeuszu” jest sielankowy. Trudno znaleźć wśród szeregu świetnie zindywidualizowanych osób, postać wyraźnie negatywną, antypatyczną lub odpychającą. Na przykład Stolnik Horeszko – niby pyszny, zadufany w sobie magnat, a jednak patriota, wróg zaborcy. Podobnie mściwy Gerwazy – okrutny, lecz wierny swemu rodowi, także patriota, waleczny i odważny. Asesor i Rejent – dwa okazy kłótliwości są w swoich „psich afektach” sympatyczni i nieszkodliwi. Telimena – kokietka z „manią petersburską” jest oryginalna, kobieca i ożywia towarzystwo. Dziwak Hrabia – jest także „romantykiem z manierą” – budzi u odbiorcy pobłażliwe współczucie i sympatię. W ostatecznym rozrachunku wychodzi na to, że dwie najlepsze postacie: Tadeusz i Zosia, w swojej doskonałości są po prostu najnudniejsze. Mówiąc zaś o szlachcie, trzeba pamiętać, że występuje ona w „Panu Tadeuszu”, jako główny, zbiorowy bohater. Umieszczenie w tytule młodego Tadeusza jest zwodnicze. Nie jest on tu pierwszoplanową personą – jest reprezentantem całej szlachty polskiej i dlatego nosi tak mało cech indywidualnych. Szlachta jest wewnętrznie zróżnicowana na określone grupy:
• magnateria (ród Horeszków)
• arystokracja (hrabia)
• szlachta ziemiańska (Soplicowie)
• szlachta urzędnicza (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy)
• szlachta zaściankowa (Dobrzyn)
Wszystkie wyżej wymienione warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą się poszczycić wieloma zaletami i miłością do ojczyzny. Tęsknota do kraju, sentyment do dawnych czasów sprawił, że stworzył Mickiewicz wielką sielankę szlachecką.
Obyczajowość szlachty jest jedną z fundamentalnych warstw „Pana Tadeusza”. Mickiewicz najwyraźniej chciał utrwalić obyczaj szlachecki – zarówno w sferze obowiązków i rozrywek. Dlatego co rusz spotykamy opisy spraw takich jak prace rolne, polowanie, uczty, zajazd, sejmiki, procesy sądowe. Bezspornie i automatycznie z tym utworem kojarzą się następujące „Epizody obyczajowe”:
• porządek ustawienia gości na spacerze (powrót z lasu)
• porządek usadzania gości za stołem i gospodarzy oraz kolejność podawania potraw
• nauka o grzeczności, która „nie jest nauką łatwą ani małą”
• grzybobranie i polowanie – zwyczaje dotyczące tych wiejskich rozrywek
• obyczaj szlachty zaściankowej np. nadawanie imion, przydomki – czyli imiona
• „staropolski” obyczaj zajazdu jako metoda wyjaśniania sąsiedzkich nieporozumień (Zajazd)
• „czarna polewka”, jako obyczaj odmówienia konkurentowi ręki panny młodej
• obyczaj zaręczyn, obraz uczty staropolskiej, porządek poloneza – prawidłowa kolejność i dobór par.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"