„Nie wszystek umrę.” Rozważania o roli literatury w budowaniu uniwersalnego systemu wartości
Non omnis moriar – nie wszystek umrę, te słowa po raz pierwszy zostały wypowiedziane
przez wybitnego poetę rzymskiego, Horacego. Uświadomił on sobie fakt i wierzył
w to, że jego poezja zyska nieśmiertelność i będzie przekazywała pewne ważne
wartości następnym pokoleniom. Inni poeci, żyjący po Horacym, również podejmowali
ten motyw, np. J. Kochanowski i J. Tuwim pragnęli
tego samego – przetrwać w poezji i przekazywać
następnym pokoleniom wartości nieprzemijające.
Walka dobra ze złem obecna była w literaturze od
najdawniejszych czasów, nie tylko polskiej. Dziesięć przykazań, które Bóg
wręczył Mojżeszowi na górze Synaj, jak również wymowa wielu ksiąg Pisma
Świętego, stanowiły od zarania dziejów dla pisarzyz kręgu kultury chrześcijańskiej
pewien trzon etyczny. Dopiero na bazie tych wyznaczników – co dobre, a co złe –
tworzyli oni dzieła, dzięki którym przyczyniali się do budowania uniwersalnego
sytemu wartości.
W średniowieczu twórczość miała przede wszystkim
charakter moralizatorski i parenetyczny. Powstawały utwory przedstawiające
pewne wzorce zachowań. Głosiły one ideał rycerza – obrońcy wiary chrześcijańskiej,
ascety, rezygnującego z przyjemności życia, na rzecz życia wiecznego, czy w
końcu ideał władcy (Pieśń o Rolandzie, Legenda o św. Aleksym).
Kwiatki św. Franciszka na przykładzie życia
świętego uczyły wiary radosnej, potępiały ascezę i umartwianie ciała. Pisarze
epoki renesansu również tworzyli dzieła parenetyczne, pouczające jak żyć. M.
Rej w Żywocie człowieka poczciwego twierdził, że tylko życie na wsi, na łonie
natury, umożliwia przestrzeganie zasad chrześcijańskich i życie w cnocie.
Podobne myśli odnajdujemy w twórczości J. Kochanowskiego, zwłaszcza w Pieśni
świętojańskiej o Sobótce. W pieśni Serce roście poeta podkreśla, że życiem
potrafią cieszyć się naprawdę tylko ci ludzie, którzy mają czyste sumienie. Jan
Kochanowski przyczynił się więc swoją twórczością do budowania uniwersalnego
systemu wartości. W swojej twórczości przekonywał czytelników, że optymistyczne
nastawienie do świata i ludzi, godzenie się z losem, życie cnotliwe w harmonii
z Bogiem i przyrodą, powinno być podstawą naszego postępowania. Jednocześnie
krytykował materializm – pogoń za pieniądzem czy stanowiskiem. Uważał, że nie
dają one szczęścia człowiekowi,
przynoszą tylko ciągły niedosyt i rozczarowania.
Uczył poeta również Polaków mądrego patriotyzmu. Uważał, że sławę można zyskać,
właśnie służąc ojczyźnie (Pieśń o cnocie, Pieśń o dobrej sławie).
Literatura okresu romantyzmu również w dużym
stopniu przyczyniła się do budowania uniwersalnego systemu wartości.
Podkreślała np. niejednoznaczność moralną niektórych czynów, zastanawiała się,
czy cel może uświęcać środki. Odpowiedź daje Adam Mickiewicz w Konradzie
Wallenrodzie, kiedy twierdzi, że dla wyzwolenia własnej ojczyzny każdy czyn
jest właściwie dozwolony, nawet zdrada, kłamstwa czy morderstwo.
Juliusz Słowacki w wierszu Testament mój też
spodziewał się pośmiertnej sławy. Chciał on jednak, aby jego poezja zagrzewała
Polaków do walki o wolność, aż do zwycięstwa. Uczył rodaków, że wolność jest
najwyższą wartością i nie wolno nigdy z niej rezygnować.
Jednak
zostanie po mnie ta siła fatalna,
Co mi
żywemu na nic... tylko czoło zdobi;
Lecz po śmierci
was będzie gniotła niewidzialna,
Aż was,
zjadacze chleba – w aniołów przerobi –
pisał o swojej
twórczości
poeta.
Epoka Młodej Polski podejmuje dyskusję na temat
dobra i zła inaczej. H. Ibsen w swoim dramacie Dzika kaczka zastanawia się, czy
prawda jest zawsze wartością pozytywną i stwierdza, że czasem potrafi wyrządzić
wielkie szkody.
Moralność pani Dulskiej G. Zapolskiej podejmuje
z kolei walkę z fałszywą moralnością, z kłamstwem i obłudą typową dla środowisk
mieszczańskich. Ukazuje, jak wielkie szkody ona wyrządza, prowadzić nawet może
do rozluźnienia więzów rodzinnych.
Te i inne utwory zmuszały czytelników do
ponownego przemyślenia własnego postępowania i tym samym poszerzały i utrwalały
system norm moralnych, który w społeczeństwie obowiązywał.
Tematem literatury pokoleń doświadczonych przez
II wojnę światową jest głównie zmiana rozumienia dobra i zła, zupełne
przestawienie hierarchii wartości w warunkach zagrożenia, łagru czy obozu
niemieckiego (Z. Nałkowska, T. Borowski, G. Herling Grudziński).
Zapomnijcie
o nas
O naszym
pokoleniu
żyjcie jak
ludzie
zapomnijcie
o nas.
– pisał T. Różewicz, któremu udało się przeżyć ten „straszny czas”, czas wojny.
Po raz pierwszy twórca nie pragnie w swojej
poezji nic przekazać następnym pokoleniom. Chce tylko jak najszybciej nauczyć
się na nowo żyć, tzn. zgodnie z normami moralnymi przekazywanymi przez
tradycję.
Szukam
nauczyciela i mistrza
niech
przywróci mi wzrok słuch mowę
niech
jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech
oddzieli światło od ciemności – prosił.
Poezja współczesna często powraca do
problematyki związanej z etyką, normami postępowania w życiu. Czesław Miłosz,
noblista, w Traktacie moralnym ustala wręcz zestaw reguł i czynów, które –
według poety – świadczą o moralności człowieka. Wielkim moralistą jest również
poeta współczesny Z. Herbert, zwłaszcza w tomiku Pan Cogito. W zakończeniu do
tego tomiku, czyli Przesłaniu pana Cogito, zestawia szereg pouczeń, jak żyć w
sposób odpowiedzialny wobec siebie i innych.
Powtarzaj stare zaklęcia ludzkości bajki i
legendy bo tak zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz – pisze.
Można więc powiedzieć, że w każdej epoce wielu
pisarzy w swoich utworach, które dedykowali współczesnym i następnym
pokoleniom, poszerzało system wartości moralnych.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach