Twórczosc Stefana Zeromskiego, powstajaca w glównej mierze w czasach Mlodej Polski, niewiele miala wspólnego z modernistyczna koncepcja sztuki. Zeromski konsekwentnie siegal wprawdzie po ówczesne techniki artystyczne (symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm), ale daleki byl od akceptacji formuly "sztuki dla sztuki". Jego utwory z uporem poszukiwaly rozwiazania najbardziej palacych spraw narodowych i siegaly do przeszlosci, aby uczyc na bledach historii. Podobnie jak twórcy romantyzmu i pozytywizmu, obarczal Zeromski literature odpowiedzialnoscia za naród, nakazujac jej poszukiwanie rozwiazan, tworzenie wzorców i trudne wytykanie bledów. W dziele podporzadkowania twórczosci sprawie narodowej pisarz mial za soba dwie wielkie, przeciwstawne sobie propozycje: romantyczna i pozytywistyczna. Nie akceptowal w pelni zadnej z nich. W "Popiolach" konsekwentnie demaskowal romantyczne mity, a w wielu opowiadaniach ("Doktor Piotr", "Silaczka") pokazywal karlenie idealów pozytywistycznych wobec trudnych realiów rzeczywistosci. Zeromski rozpoczynal wiec twórczosc w momencie, w którym bylo wiadomo, ze zarówno romantyzm, jak i pozytywizm nie sprawdzily sie w praktyce. Nie liczace sie z realiami romantyczne "mierzenie sil na zamiary" przynioslo wiecej szkód niz korzysci. Rozsadny, ale na ogól ograniczony program pozytywistów prowadzil do lojalizmu i wtapial bohaterów w kapitalistyczna pogon za pieniadzem. Skoro nie sprawdzily sie dwie przeciwstawne koncepcje, to mozna by wzorem dekadentów uznac, ze trzeciej po prostu nie ma i starac sie uciekac od ponurej rzeczywistosci w swiat wartosci artystycznych i tajemnic duszy. Zeromski jednak postawy takiej nie akceptowal. Podjal wiec jeszcze jedna próbe stworzenia programu narodowego, polegajaca na prostym pomysle polaczenia dodatnich wartosci dwu wielkich propozycji. Romantyzm przegral, bo nie umial liczyc sie z rzeczywistoscia, pozytywizm, bo minimalizowal role czynnika psychologicznego. Skoro tak, Zeromski zaproponowal, aby pozytywistyczne koncepcje realizowac z romantycznym oddaniem i poswieceniem. Jego program laczyl wiec dzialalnosc gospodarcza i oswiatowa z formula osobowosci, gotowej do najwyzszych poswiecen w imie obranej sprawy. Dzialania podejmowane przez jego bohaterów przypominaly wzorce z literatury tendencyjnej. Stanislawa Bozowska, bohaterka "Silaczki" (1891), uczaca dzieci w zapadlej wsi i piszaca podrecznik dla ludu, realizowala przeciez dokladnie program "pracy u podstaw". Doktor Judym (bohater "Ludzi bezdomnych") i tytulowy bohater opowiadania "Doktor Piotr" (1894), przekonani o obowiazku splacenia dlugu srodowisku, z którego sie wywodzili, badz kosztem którego uzyskali wyksztalcenie, dazacy do zapewnienia najbiedniejszym opieki lekarskiej i poprawy warunków sanitarnych - tez realizowali pozytywistyczne idee. Zeromski pozostal zatem przy racjonalnej, odziedziczonej po poprzednim pokoleniu ocenie realiów i spolecznych potrzeb. Proponowal jednak zupelnie inny sposób ich realizacji. W tych samych utworach, które nawiazywaly do programów pozytywistów, przedstawial bowiem konformizm jego pierwszych realizatorów. Doktor Obarecki (bohater "Silaczki"), który zaczynal od szczytnych idealów, szybko dostosowal sie do warunków zycia na prowincji i zajal skutecznym pomnazaniem majatku. Wyksztalcony inzynier Bijalkowski - modelowy niemal bohater wczesnej literatury pozytywistycznej - okazal sie w opowiadaniu "Doktor Piotr" bezwzgled-nym i cynicznym dorobkiewiczem. Pokolenie pozytywistów w swoim liczeniu sie z realiami zupelnie, zdaniem Zeromskiego, zawiodlo. Stad tez swoim bohaterom nakazywal on romantyczne poswiecenie w realizacji spolecznych dzialan. Konsekwencja Stanislawy Bozowskiej w realizowaniu "pracy u podstaw" kosztowala ja zycie, doktor Piotr zostawil ojca, doktor Judym (bohater "Ludzi bezdomnych") skazywal sie na samotnosc, odrzucajac uczucie kobiety, która kochal, gdyz bal sie, ze potrzeba ustabilizowania rodziny przeszkodzi mu w dzialaniu na rzecz najbiedniejszych. Samotni, zbuntowani, konsekwentni, odrzucajacy szanse stworzenia wlasnego domu i poswiecajacy wszystkie wartosci z zyciem wlacznie sprawie, która uznawali za sluszna, bohaterowie Zeromskiego romantyczna formule dzialania wprzegali wiec do realizacji pozytywistycznego programu spolecznego. Polaczenie dwu najbardziej wartosciowych elementów kulturowej tradycji powinno zatem dac rezultaty. Tymczasem sam Zeromski zauwazal, ze jego bohaterowie sa bezsilni w konflikcie z reszta spoleczenstwa. Innego rozwiazania jednak nie widzial. Konsekwentny moralista proponowal wiec szczytne wzory, zdajac sobie sprawe, ze maja niewielka szanse na realizacje. Koniecznosc wyjscia poza krag tradycji romantyczno-pozytywistycznej w tworzeniu programów spolecznych zasugerowal jednak dopiero w "Przedwiosniu" (1924).
Adam Mickiewicz "Dziady część III"