Romantyzm od samego poczatku swego istnienia wywolywal liczne kontrowersje. Poglady na jego temat, na temat jego twórców byly bardzo zróznicowane.
,,(...) kreta sciezka albo raczej podróz, wsród której, jak sie komu blizej zdaje, wolno zbaczac z drogi albo nasycac sie widokami natury i swobodnie ploty przeskakiwac." - pisal Kazimierz Brodzinski, przeciwnik romantyzmu, twórca wlasnej wizji literatury.
,,Czary, gusla i upiory nie sa natura, ale plodem spodlonego nieswiadomoscia i zabobonem umyslu (...)" ; ,,Romantycznosc mówi: durzmy ludzi, pokazujmy im duby, zniesmy prawa nauki i rozsadku, zeby nie bylo prawidla do sadzenia nas." - glosil zagorzaly klasycysta J. Sniadecki.
Natomiast Maurycy Mochnacki jako obronca i zwolennik twórczosci romantycznej pisal: ,,(...) prawdziwa poezja, to jest taka, która wyplywajac z uczuc nieskonczonosci nadaje zmyslowa, dotykalna barwe wewnetrznym, spirytualnym zjawiskom, idealny porzadek przeistacza na materialny i tlumaczac blizsze powinowactwo umyslu z przyrodzeniem, jezeli nie rozwiazuje, to przynajmniej czyni mniej zawila i watpliwa najwyzsza buty zagadke (...)". Wlasnie taka byla literatura okresu romantyzmu: pelna przedziwnych zjawisk, wizji, zmor i upiorów, mówiaca o rzeczach niepojetych i dotychczas obcych umyslom zwyklych ludzi, odbiegajaca od przyjetych norm i zasad, odnoszaca sie do uczuc i wierzen ludzkich. Byla to poetyka tajemnicy, postaci byly oblakane, a wizje, sny i proroctwa odgrywaly istotna role w charakterze twórczosci, nadawaly jej specyficzny charakter.
W utworach lirycznych J. Goethego spotykamy sie z niesamowitym nastrojem, niepokojem i tajemniczoscia. W balladzie "Król Olch" poeta posluguje sie elementami fantastycznymi (w wizji chorego chlopca) zaczerpnietymi z kultury ludowej tj. król Olch i jego córki; nastrój grozy poteguja równiez liczne epitety i porównania np. "jak gdyby wiatr leci"; "król Olszyn w koronie, z ogonem jak zmija".
Natomiast w utworze pt. ,,Rybak" poeta pisze: "Jak zorza piekna, z mokrej topieli pieknosc dziewicza wychodzi." Posluguje sie tu wizja rybaka by ukazac moralistyke ludowa - wiare w to, ze kazda wina musi byc nalezycie ukarana.
Takze A. Mickiewicz wykorzystywal wierzenia ludowe w swoich balladach.
W "Romantycznosci" ukazal przekonanie o zwiazku miedzy swiatem zywych i umarlych, które prowadzi do polemiki miedzy narratorem a medrcem (zagorzalym klasykiem). Wizje Karusi (glównej bohaterki) wydaja sie przekonujace otaczajacym ja prostym ludziom, w przeciwienstwie do wrazenia jakie robia one na stojacym wsród tlumu medrcu. Narrator broni Karusi mówiac: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie niz medrca szkielko i oko." Ukazana tu postac oblakanej dziewczyny stanowi wazny element literatury romantycznej - romantycy uwazali, ze ludzie oblakani maja szczególna zdolnosc widzenia rzeczy niedostrzegalnych dla zwyklych smiertelników.
Motyw wizji wystepuje takze w "Wielkiej Improwizacji" Konrada w "Dziadów cz. III". Anioly usiluja ochronic dusze Konrada przed szatanskim dzialaniem ; kazde niemal slowo bohatera kieruje go albo w strone dobra albo w strone zla. Konrad jako poeta - szaleniec posiada boska "iskierke"; wie wiecej niz zwykli smiertelnicy, moze przepowiadac przyszlosc poprzez swoja poezje. Jego postac jest odbiciem obrazu romantycznego poety. Ma on bowiem takie cechy poznawcze jak intuicja, wiara, czucie tzw. "oko i ucho duszy" , wyposazony byl ponadto w umiejetnosc "czytania natury" lub slyszenia jej "glosu". Jego wizje i proroctwa mialy okazac sie zbawienne dla narodu, a on sam mial byc ich odwiecznym wieszczem.
Prawdziwym poeta okazuje sie byc równiez syn Hrabiego Henryka (glównego bohatera "Nie - boskiej komedii") - Orcio. Obdarzony poetyckim geniuszem chlopiec ma moc tworzenia poezji. Jest nadwrazliwy i slaby psychicznie, stoi na pograniczu swiata duchów i rzeczywistosci. Posiada dar wewnetrznego widzenia, ale jednoczesnie traci wzrok : "Budzi sie zawsze okolo dwunastej, wstaje i przez sen mówi."
W swoich marach czesto spotyka zmarla matke. Chlopiec ma równiez wizje sadu nad dusza swego ojca. Widzi duchy pomordowanych, ludzi, którzy z rak Hrabiego zaznali jedynie krzywdy. Sprowadza ojca do lochów i opowiada mu co widzi, zapada wyrok skazujacy Hrabiego na wieczne potepienie.
W romantyzmie dziecko bylo traktowane jako istota szczególnie przeznaczona do kontaktów ze swiatem nadprzyrodzonym, a postac slepca od najdawniejszych czasów kojarzona byla z niepospolitym geniuszem poetyckim. Krasinski koncentruje w postaci Orcia wszystkie cechy prawdziwego twórcy - dziecko symbolizuje ideal poety.
W "Nie - boskiej komedii" Krasinski przedstawia swiat, w którym ludzie zatraciwszy sie w swych dzialaniach zignorowali obecnosc porzadku boskiego, z tego powodu obaj bohaterowie zarówno Hrabia Henryk jak i Pankracy ponosza kleske. Pojawienie sie Chrystusa w ostatniej scenie dramatu (wizja, która ma Pankracy tuz przed smiercia) sugerowac ma przywrócenie wlasciwych proporcji, jest jakby przypomnieniem wlasciwego porzadku, o którym bohaterowie zapomnieli. W polskim dramacie romantycznym historia ukazywana jest nie tylko jako efekt dzialan ludzi , przedstawia jest takze jako przestrzen dzialania sil dobra i sil zla - historia uzyskuje wymiar metafizyczny.
Wiekszosc twórców romantycznych pisala swoje utwory w ten sposób, aby dac czytelnikowi mozliwosc samodzielnego powiazania faktów, odkrycia tajemnicy skrywajacej sie pod powierzchnia przedstawionych przez autora zjawisk. Najczesciej utwory byly szeregiem luzno polaczonych ze soba wizji czy niekompletnych zdarzen, tworzacych jednak po glebszym wniknieciu w ich tresc, sensowna calosc.
Romantycy chetnie odwolywali sie do przeszlosci i przyszlosci oraz do ludowych sposobów poznawania swiata, do "zabobonów", do "wiary" czy intuicji. Filozoficzna postawe romantyków i ich sposób kontaktowania sie z rzeczywistoscia charakteryzuje Mickiewiczowski Guslarz z I czesci "Dziadów" :
"Kto wspomina dawne chwile,
Komu sie o przyszlych marzy,
Idz ze swiata ku mogile,
Idz od medrców do guslarzy!
Mrok tajemnic nas otacza,
Piesn i wiara przewodniczy,
Dalej z nami, kto rozpacza,
Kto wspomina i kto zyczy."
Adam Mickiewicz "Dziady część III"