Zagraniczne operacje rozliczeniowe
. ROLA BANKÓW W OPERACJACH MIĘDZYNARODOWYCH.
Cechą charakterystyczną międzynarodowej wymiany towarowej jest jej duża dynamika oraz pogłębiające się zróżnicowanie struktury, wobec pojawiania się nowych produktów. Towarzyszą jej różnorodne operacje finansowe między wieloma krajami o różnych walutach i zwyczajach, a także różnych zasadach prawnego zabezpieczenia wierzytelności, co wywołuje powstanie ryzyka. Banki pełniąc rolę pośrednika, minimalizują ryzyko ewentualnego niedotrzymania warunków w rozliczeniach międzynarodowych. Ich funkcja nie ogranicza się do pośredniczenia w płatnościach zagranicznych. Banki odgrywają aktywną rolę w kształtowaniu sposobów zapłaty za pomocą odpowiednich instrumentów, do których można zaliczyć kredytowanie transakcji handlu zagranicznego, akceptowanie i dyskontowanie weksli oraz udzielanie gwarancji bankowych.
Czynnikiem, który decyduje o tym, że rozliczeń zagranicznych dokonuje się za pośrednictwem banków, są ułatwienia wynikające z owego pośrednictwa.
Takie rozliczenia mogą być sprawnie przeprowadzane tylko przez instytucje wyspecjalizowane w obsłudze płatności zagranicznych, które mają stałe, uregulowane tradycją i przepisami prawnymi stosunki z zagranicznymi kontrahentami. Banki spełniają przy tym rolę fachowego doradcy, informując o standingu zagranicznych kontrahentów. Mogą one świadczyć klientom tego rodzaju usługi, gdyż w długoletnich kontaktach zagranicznych gromadzą potrzebne informacje, a także mogą korzystać z pomocy innych banków.
Na przebieg operacji międzynarodowych i rolę banków w tych operacjach wywiera wpływ stopień kontroli zagranicznych obrotów płatniczych przez państwa. Kontroli państwowej może towarzyszyć reglamentacja dewizowa., wprowadzająca ograniczenia w dysponowaniu walutami obcymi. Rodzaj ograniczeń oraz ich zakres bywa zróżnicowany w poszczególnych krajach, a także mogą one być zmieniane okresowo. Mogą dotyczyć bieżących obrotów towarowych, ale częściej ograniczany jest ruch kapitałów. Obowiązująca w Polsce reglamentacja dewizowa wynika z ustawy Prawo dewizowe, która reguluje zasady obrotu dewizowego. Operacje zagraniczne mogą przeprowadzać tylko tzw. banki dewizowe, które w świetle prawa dewizowego są upoważnione do wykonywania operacji wymagających zezwolenia dewizowego.
Upowszechnienie międzynarodowych operacji banków komercyjnych stało się możliwe dzięki postępującej w ostatnim ćwierćwieczu liberalizacji przepisów dewizowych oraz pogłębiającej się integracji rynków międzynarodowych i eurorynku. Polskę, która poczyniła pierwsze kroki, aby włączyć się do Unii Europejskiej, czeka wieloletni proces integracyjny. Rada Ministrów tej Wspólnoty wydała wytyczne, które pozwalają bankom każdego współuczestniczącego kraju na działanie na działanie we wszystkich zintegrowanych krajach pod warunkiem, że kraj macierzysty zgodzi się, aby banki innych krajów działały na jego terenie. Już na pierwszym etapie przygotowań do procesu integracji polskie banki mogą wykorzystać istniejące w tych krajach rozwiązania w dziedzinie rozliczeń pieniężnych i różnych operacji bankowych, jak obsługa papierów wartościowych itp.
Postępującemu umiędzynarodowieniu działalności bankowej sprzyja także sprawny system teletransmisji. Umożliwia on eliminację różnic między geograficznymi strefami czasowymi i sprawia, że banki mogą przeprowadzić operacje przez całą dobę. Najpilniejszym zadaniem dla polskiej bankowości, warunkującym włączenie się w jednolity system międzynarodowych rozliczeń, jest techniczne zorganizowanie wyspecjalizowanej sieci teletransmisji bankowej.
Wykonanie operacji bankowych w skali międzynarodowej wywołuje potrzebę utrzymywania współpracy między bankami w różnych walutach narzuca konieczność utrzymania rezerw walutowych nie tylko w kraju, ale także znacznie wyższych rezerw lokowanych w bankach zagranicznych. Bank zagraniczny, z którym bliżej współpracuje bank krajowy, nazywany jest bankiem korespondentem. Współpracujące banki świadczą wzajemnie usługi, wymieniają informacje oraz prowadzą swoje rachunki. Rachunek banku zagranicznego w banku krajowym nazywa się rachunkiem loro, a rachunek banku krajowego u korespondenta zagranicznego-rachunkiem nostro. Na tych rachunkach banki księgują wzajemne rozliczenia z tytułu różnych operacji bankowych ( np. skupowanych czeków), a powstające salda są okresowo rozliczane.
Współczesne rozliczenia międzynarodowe przebiegają głównie bezgotówkowo, w formie rozliczeń dewizowych. Podstawowym źródłem powstania dewiz są płatności z tytułu wymiany handlowej i związany z tym sposób regulowania należności, głównie w formie zmiany stanu avoirów na kontach banków-uczestników wymiany lub za pomocą wystawionych przez jednego z kontrahentów wymiany i realizowanych najczęściej przez dyskonto w banku. Sprzedaż i kupno dewiz następują za pośrednictwem banków, które pobierają za te czynności opłaty. Sprawne funkcjonowanie rozliczeń za pomocą dewiz jest możliwe dzięki temu, że banki gromadzą na te cele dewizy i współpracują w tym zakresie z bankami innych krajów w ramach wspomnianego systemu banków-korespondentów.
Banki konkurują miedzy sobą o klientów w dziedzinie operacji zagranicznych. Wyraża się to w obniżaniu stawek do kredytów i gwarancji bankowych oraz łagodzeniu warunków ich zabezpieczenia, uatrakcyjnieniu operacji rozliczeniowych, obniżeniu prowizji itp. Ze względów konkurencyjnych banki prowadzą także szeroko pojęty marketing. Ponadto dla obniżenia kosztów operacji i usprawnienia obsługi klientów duże banki komercyjne otwierają placówki zagraniczne. Placówki banków zagranicznych działają także w Polsce, wiele nowych banków polskich powstało z udziałem kapitału zagranicznego lub sprzedało swoje akcje zagranicznym inwestorom.
2. KURSY WALUT I DEWIZ
Kursy walut i dewiz (ang. Rates of exchange, franc. Cours de change, niem. Valutakurs) są cena płaconą w walucie krajowej za jednostkę lub na 100 jednostek waluty obcej. Kurs walutowy w gospodarce rynkowej oddziałuje bezpośrednio na ceny towarów i usług w imporcie oraz eksporcie. Związek między poziomem cen i kursem skłania władze wielu państw do ingerencji w dziedzinie kursów walutowych. Poziom kursu może bowiem być kształtowany przez popyt i podaż na rynku, a także przez ustalenia władz; może on też wynikać z kombinacji obu tych czynników. W ten sposób powstają różnorodne systemy kursów.
Gdy przyjmiemy za kryterium możliwość wahań kursów, rozróżniamy:
· Kursy płynne, nazywane także zmiennymi lub elastycznymi, które kształtują się pod wpływem popytu i podaży na rynku walutowym;
· Kursy sztywne, ustalane przez władze państwowe.
W praktyce występują formy pośrednie, bliższe jednemu lub drugiemu rozwiązaniu. Gdy przy kursie płynnym władze monetarne wpływają na poziom kursu za pomocą interwencyjnych zakupów i sprzedaży walut (dewiz) na rynku, mówimy o kierowanym kursie płynnym. Kurs zbliżony do typu kursu sztywnego może być korygowany przez państwo skokowo lub w sposób pełzający. Jeżeli w kraju stosującym kursy sztywne zostanie naruszona równowaga płatnicza, pojawiają się nielegalne transakcje kupna-sprzedaży walut po kursie czarnorynkowym, który z punktu widzenia ekonomicznego jest kursem płynnym.
W krajach o pełnej wymienialności waluty krajowej znajdują zastosowanie kursy jednolite, a tam gdzie wymienialność jest ograniczona, mogą występować kursy zróżnicowane. Zróżnicowanie może dotyczyć poszczególnych rodzajów transakcji (np. handlowych lub zapłaty za usługi niehandlowe, a także transakcji z różnymi krajami).
W Polsce w rozliczeniach jednostek gospodarczych stosujemy kurs ustalany przez państwo w stosunku do tzw. koszyka walut, którego wartość wyrażona jest w złotych. Ponieważ wartość koszyka walutowego jest obecnie systematycznie podwyższana, oznacza to obniżanie kursu złotego. W sferze rozliczeń osób fizycznych występuje kurs rynkowy, w uproszczeniu nazywany kantorowym, który kształtuje się w zależności od podaży i popytu.
Przy wykonaniu operacji walutowo-dewizowych zaciera się granica między a dewizami i często określenia te są używane zamiennie. Jednak ich rozróżnienie jest ważne, gdyż walutą nazywamy znaki pieniężne będące prawnym środkiem płatniczym w danym kraju. Natomiast dewizami są pieniężne należności zagraniczne, które ze względu na swoją formę i płynność mogą być zrealizowane natychmiast lub w krótkim czasie (np. czeki, weksle, obligacje itp.). Do dewiz zalicza się nie tylko należności od banków zagranicznych, ale także od jednostek gospodarczych, instytucji i osób prywatnych, jeśli tylko mogą być wykorzystane do zapłaty za granicą.
Kursy ogłasza się w „tabelach kursów”. Narodowy Bank Polski i podaje kurs średni, służący m.in. do ustalania w złotych równowartości obcych walut w księgowości i sprawozdawczości jednostek gospodarczych. Banki mogą jednak rozliczać się między sobą po kursie transakcyjnym, odchylającym się od średniego. Różnica między kursem kupna i sprzedaży stanowi dochód banku i niezbędne pokrycie oprocentowania utrzymywanego pogotowia kasowego w walutach obcych, kosztów ich transportu, ubezpieczenia itp. Banki komercyjne, mogą publikować własne tabele kursowe, a stosowane przez nie kursy mogą odchylać się od kursów NBP w granicach +- 7%.
Od 1991 r. NBP wprowadził tzw. pełzający kurs złotego, oparty na koszyku walutowym. Do koszyka przyjęto następujące waluty, przy zróżnicowanym ich udziale: dolar USA (45%), marka niemiecka (35%), funt angielski (10%), frank francuski (5%), frank szwajcarski (5%). Od października 1991 r. wartość koszyka, wynosząca w punkcie wyjściowym 11 100 zł, jest systematycznie podwyższana, co oznacza obniżanie kursu złotego w stosunku do innych walut. Równocześnie zmiany na rynku międzynarodowym kursu walut przyjętych do koszyka wywołują odpowiednie zmiany kursów wyrażone w złotych, co nadaje mu pewna elastyczność.
Uelastycznienie kursu polega nie tylko na dopuszczeniu odchyleń w granicach +- 7%, ale także na uwzględnieniu przez NBP kursów transakcyjnych ustalanych przez banki. Banki przeprowadzają transakcje dewizowe przez cały dzień po ustalonych przez siebie kursach, ale do godz. 14 powinny podać do NBP propozycje kursów dolara USA i marki niemieckiej. Tam odbywa się tzw. fixing, czyli ustalenie kursu dla tych dwóch walut. Fixing dotyczy więc tylko dwóch walut, ale NBP przyjmuje równocześnie ich relacje w stosunku do innych walut, według notowań na giełdach międzynarodowych. Uwzględniając te notowania i „pełzanie” kursu oraz wynik fixingu NBP ustala i ogłasza dzienne kursy i średnie. Przewiduje się wprowadzenie w przyszłości kursu płynnego, jeśli pozwoli na to sytuacja gospodarcza kraju. Wówczas kurs złotego będzie się kształtował pod wpływem popytu i podaży na rynku walutowym. W sporadycznych przypadkach władze monetarne będą wówczas mogły wpływać na jego poziom za pomocą interwencyjnych zakupów i sprzedaży obcych walut.
W tabelach kursów jest również uwzględniony kurs walut międzynarodowych. Należą do nich SDR oraz ECU. W 1970 r. Międzynarodowy Fundusz Walutowy wprowadził system specjalnych praw ciągnienia i jednostkę pieniężną SDR (Special Drawing Rights). Kreacja SDR polega na bezpłatnym przydzieleniu określonej ich sumy krajom członkowskim. Uczestnik systemu może zakupić za SDR od innego uczestnika waluty wymienialne lub wyrównać jego roszczenia. W systemie mogą także uczestniczyć międzynarodowe banki będące jego członkami, kupując i sprzedając SDR. Także Międzynarodowy Fundusz Walutowy może przeprowadzać transakcje i operacje finansowe z krajami członkowskimi w SDR, a one mogą spłacać kredyty otrzymane l z Funduszu itp.
ECU (European Currency Unit) jest kreowany przez Europejski Fundusz Współpracy Walutowej, a jego wartość oparto na koszyku walut państw Wspólnoty, ustalając udział poszczególnych walut w koszyku na podstawie ^ udziału tych krajów w łącznym dochodzie narodowym i obrotach handlu
zagranicznego. Tak obliczone wagi podlegają zmianom wraz z wahaniami i kursów poszczególnych walut wchodzących w skład koszyka walutowego. Wartość koszyka ulega małym zmianom, ponieważ wahania kursów neutralizują się, gdy jedne waluty podlegają deprecjacji, a inne aprecjacji. Wartość ECU podlega więc mniejszym zmianom niż wartości poszczególnych walut w koszyku. W obrocie oficjalnym ECU służy do interwencji kursowych oraz do operacji b dokonywanych między bankami centralnymi. Na rynku prywatnym — chociaż ECU nie jest walutą krajową żadnego państwa — przekształcił się on z jednostki obrachunkowej w pieniądz używany na międzynarodowym rynku finansowym. W przyszłości przewiduje się emitowanie znaków pieniężnych (denominowanych) w nowej walucie międzynarodowej nazwanej Euro, która ma zastąpić ECU. Do tej pory obie waluty, tj. SDR i ECU, występują jedynie jako pieniądz bezgotówkowy, a w tabeli kursów podaje się dla nich kurs dewiz.
3. RYZYKO I OPERACJE KURSOWE
W operacjach międzynarodowych obok ryzyka handlowego pojawia się ryzyko kursowe, zwłaszcza gdy występują kursy płynne, kształtowane przez popyt i podaż. Każdy eksporter jest zainteresowany wyborem waluty stabilnej, aby po dokonaniu transakcji i zainkasowaniu należności mógł kupić inne waluty bez straty na kursie. Na ryzyko kursowe są także narażone banki przeprowadzające operacje walutowo-dewizowe. Wynika ono ze zmiany kursu walut, w których przechowywane są depozyty i udzielane kredyty, w okresie od przyjęcia depozytu lub udzielenia kredytu do dnia zwrotu depozytu lub spłacenia kredytu. Na przykład w banku powstanie strata (ujemna różnica kursowa), gdy w okresie, na jaki udzielił on kredytu dewizowego, spadnie kurs tej waluty. W przypadku wzrostu kursu bank w opisanej sytuacji zyska (dodatnia różnica kursowa), a straci kredytobiorca. Należy jednak pamiętać, że banki w tym samym czasie utrzymują depozyty i kredytują klientów w różnych walutach. Ponieważ występują zmiany kursów wielu walut, różnice kursowe częściowo się kompensują, co zmniejsza ryzyko kursowe banku. Ponadto w celu zmniejszenia tego ryzyka banki komercyjne stosują różne formy i metody zabezpieczenia.
Szczególnym rodzajem operacji zabezpieczającej przed ryzykiem kursowym, a dokonywanej z reguły przez banki, jest tzw. swap. Operacja polega na l równoczesnym zawarciu transakcji terminowej i kasowej w identycznej walucie i sumie. Na przykład bank, któremu brakuje w bieżących transakcjach franków szwajcarskich, może kupić w innym banku 10 mln franków za walutę krajową po kursie kasowym (ang. spot rate) z danego dnia, sprzedając mu równocześnie 10 mln franków na termin 30-dniowy po kursie terminowym.Transakcja będzie opłacalna dla obu banków, jeśli pierwszy bank spodziewa się wpływu tej waluty za miesiąc, a drugi — posiadając ją bieżąco w nadmiarze — będzie jej potrzebować w przyszłości.
Podobnym rodzajem operacji bankowej jest sprzedaż obcej waluty z prawem odkupu. Różni się ona od transakcji swap tym, że nie ustala się z góry kursu odkupienia waluty.
Powszechną formą operacji kursowych jest tzw. arbitraż walutowy. Polega on na wykorzystaniu wahań kursu dewiz występujących z różną intensywnością na poszczególnych rynkach. Wykorzystuje się różnice kursowe dokonując zakupu danej waluty na rynku, na którym jej kurs jest względnie niski i odsprzedając na rynkach, na których kurs jest wyższy. Operacje arbitrażowe przyczyniają się do wyrównywania poziomu kursów poszczególnych walut na różnych rynkach. Upowszechnieniu tych operacji bankowych sprzyja rozwój teletransmisji. Na przykład operacje pomiędzy bankami amerykańskimi a europejskimi, włączonymi w sieć teletransmisji SWIFT, mogą przebiegać w ciągu kilkudziesięciu sekund.
Bank wykorzystuje skomputeryzowaną sieć przesyłową SWIFT, która gwarantuje szybkie i w pełni bezpieczne przekazywanie instrukcji płatniczych Klientów. Kod SWIFTowy, identyfikujący Powszechny Bank Kredytowy S.A. w Warszawie w sieci SWIFT jest następujący: PANKPLPW. Bank posiada ponad 1100 banków - korespondentów na całym świecie, a 40 z nich prowadzi dla PBK S.A. rachunki Nostro.
Dla transakcji powyżej 10.000 USD (lub równowartości w innej walucie) stosowane są indywidualne kursy dla skupu i sprzedaży dewiz.
Oferta PBK S.A. w zakresie operacji zagranicznych obejmuje:
· realizowanie poleceń wypłaty za granicę i z zagranicy,
· otwieranie i prowadzenie rachunków walutowych,
· skup i sprzedaż walut wymienialnych,
· skup i sprzedaż czeków zagranicznych,
· rozliczanie płatności w formie akredytywy oraz inkasa dokumentowego,
· udzielanie kredytów i gwarancji dewizowych oraz awali na wekslach handlowych,
· współpracę w zakresie operacji dewizowych z innymi bankami krajowymi i zagranicznymi.
W latach siedemdziesiątych — wobec dużej zmienności kursów walutowych — powstał w Chicago pierwszy specjalny rynek dla terminowych transakcji walutowych futures. Są one zawierane na wyspecjalizowanych giełdach w drodze otwartego przetargu. Uczestniczą w nich członkowie danej giełdy, którzy mogą wykonywać zlecenia swych klientów krajowych i zagranicznych. Przedmiotem giełdowych transakcji futures są standardowe „kontrakty" o określonej wartości i w określonej walucie. Operacji można więc dokonywać tylko całymi standardowymi kontraktami lub ich wielokrotnością. Terminowe rynki futures umożliwiają bankom, które nie chcą ponosić ryzyka kursowego, przerzucenie tego ryzyka na tych, którzy są gotowi je przejąć33. Podobnym rodzajem operacji są opcje walutowe. Umowa upoważnia nabywcę do zakupienia w przyszłości określone dewizy po ustalonym z góry kursie, ale bez takiego obowiązku. Nabywca płaci za ten przywilej umowną premię. Operacje chroniące przed ryzykiem kursowym nazywane są ogólnie hedging.
W operacjach kursowych decydują takie czynniki jak: znajomość sytuacji walutowej szybkość działania i rozmiary transakcji. Należy dodać, że celem przeprowadzania omawianych operacji jest nie tylko osiągnięcie wyższego zysku wynikającego z różnic kursowych, lecz także zabezpieczenie się przed ewentualnym ryzykiem lub stratami które mogą powstać, gdy dewizy opiewające na daną walutę są zagrożone z powodu przewidywanego spadku kursu rynkowego. Wymaga to od pracowników bankowych specjalizujących się w operacjach kursowych (dealerów) znajomości rynków dewizowych i czynników kształtujących wahania kursów, a także wiedzy o zwyczajach handlowych oraz przepisach prawnych w różnych krajach.
Mając na uwadze konieczność ograniczenia ryzyka kursowego w krajowych bankach dewizowych, prezes NBP ustalił dopuszczalne normy ryzyka Zarządzenie wprowadziło przy tym pojęcia stosowane w międzynarodowej praktyce bankowej. Bank dokonujący operacji dewizowych znajduje się każdego dnia w określonej pozycji walutowej. Wynika ona ze stosunku wierzytelności do zobowiązań w danej walucie lub we wszystkich walutach obcych. Gdy wierzytelności i zobowiązania się równoważą, występuje zamknięta pozycja walutowa, a przy braku takiej równowagi — otwarta pozycja walutowa (długa lub krótka): — długa pozycja walutowa jest pozycją, dla której wartość aktywów w danej walucie przewyższa wartość pasywów w tej walucie, z uwzględnieniem pozycji pozabilansowych mających wpływ na pozycję walutową (np. transakcje terminowe po ustalonym z góry kursie);
— krótka pozycja walutowa to pozycja, dla której wartość pasywów w danej walucie przewyższa wartość aktywów w tej walucie, z uwzględnieniem pozycji pozabilansowych mających wpływ na pozycję walutową; — globalna pozycja walutowa oznacza różnicę między sumami wartości wszystkich pozycji długich i krótkich w walutach obcych. Zarządzenie ustaliło następujące normy dopuszczalnego ryzyka: — otwarta pozycja walutowa banku (długa lub krótka) względem pojedynczej
waluty obcej nie może przekraczać 15% jego funduszy własnych; — pozycja globalna (długa lub krótka) nie może przekraczać 30% funduszy własnych banku.
Ponadto suma bezwzględnych wartości wszystkich pozycji krótkich i długich, czyli maksymalna pozycja walutowa, nie może przekroczyć 40% funduszy własnych banku.
Zachowanie przytoczonych wyżej relacji (norm) obowiązuje każdego dnia, co wymaga bieżącej obserwacji tych wielkości. W praktyce banki mogą ustalać wewnętrzne limity na otwarte pozycje walutowe. Powinny one być ostrzejsze przy pozycji długiej dla walut, w stosunku do których można oczekiwać spadku ich wartości, a przy pozycji krótkiej — dla walut, a stosunku do których można się spodziewać wzrostu ich wartości. Pracownicy przeprowadzający transakcje dewizowe mogą także się kierować limitami globalnej pozycji walutowej dla transakcji zawieranych w danym dniu. Przestrzeganie norm dopuszczalnego ryzyka zapobiegnie ewentualnym stratom tych polskich banków dewizowych, które wkraczają na rynki międzynarodowe.
4. FORMY ROZLICZEŃ DEWIZOWYCH
Rozliczenia dewizowe są bezgotówkową formą rozliczeń, która pozwala na usprawnienie techniki płatniczej w stosunkach międzynarodowych. Dłużnik przekazuje wierzycielowi dewizę, która w kraju wierzyciela stanowi tytuł do otrzymania pieniądza krajowego. Sprzedaż i kupno dewiz następują zazwyczaj za pośrednictwem banków, które pobierają za te czynności prowizje i opłaty. Sprawne funkcjonowanie rozliczeń za pomocą dewiz-jest możliwe dzięki temu, że banki krajowe współpracują w tym zakresie z bankami zagranicznymi. Rozliczeniom dewizowym można przeciwstawić rozliczenia clearingowe, będącą formą kompensaty, czyli rozliczeniami bezdewizowymi. Wśród rozliczeń dewizowych można wyróżnić zlecenia płatnicze bezwarunkowe (np. czeki, akredytywy pieniężne) lub uwarunkowane (np. inkaso dokumentowe, akredytywa dokumentowa). Te ostatnie znajdują zastosowanie głównie w rozliczeniach importowych i eksportowych, gdzie często występuje potrzeba zabezpieczenia interesów stron przez spełnienie określonych warunków, np. uzależnienie zapłaty eksporterowi od złożenia przez niego dokumentów świadczących o wysłaniu towaru.
5. CZEK W OBROTACH ZAGRANICZNYCH
Czek w obrotach zagranicznych jest zleceniem udzielonym zagranicznemu bankowi przez bank krajowy wypłacenia określonej kwoty pieniężnej w nim osobie. Zasady posługiwania się czekiem, wynikające z międzynarodowej konwencji, znajdują zastosowanie również w obrotach zagranicznych, jedynie w krajach anglosaskich występują niewielkie różnice. Czeki są wystawiane na formularzach wydawanych przez banki i muszą zawierać w treści dokumentu nazwę „czek" w języku, w jakim go wystawiono; umieszczenie wyrazu „czek" nie jest konieczne według przepisów prawnych obowiązujących w krajach, które nie przystąpiły do genewskiej konwencji czekowej. Wystawca czeku (trasant) powinien dysponować w banku środkami na pokrycie czeku w okresie jego ważności. Na przykład zagraniczny czek płatny w Polsce powinien być przedstawiony do wykupienia w ciągu 20 dni, jeśli wystawiono go w kraju europejskim lub położonym nad Morzem Śródziemnym, a w okresie 70 dni, gdy wystawiono go w innym kraju pozaeuropejskim. Czek jest dokumentem przenaszalnym przez indos. Zarówno remitent czeku, jak i każdy kolejny jego posiadacz może przenieść wynikające z niego prawa na inną osobę. Indos umieszcza się na odwrotnej strome czeku. Indos może być imienny, w formie klauzuli: „Ustępujemy na zlecenie...” lub równoznacznej uzupełnionej podpisem indosanta. Może być także stosowany indos in blanco, który ogranicza się do złożenia podpisu przez indosanta na odwrotnej stronie czeku. Wystawca czeku może zamieścić w jego tekście zakaz indosowania, wyrażony dodaniem po nazwisku remitenta słowa „only”(tylko).
W rozliczeniach zagranicznych czeki używane są w ruchu turystycznym i do regulowania mniejszych płatności. W polskiej praktyce bankowej występują najczęściej czeki bankierskie i podróżnicze. Zagraniczny czek bankierski jest wystawiany przez bank (zagraniczny), który poleca innemu bankowi (krajowemu) wypłacenie określonej kwoty pieniędzy osobie wskazanej w tekście tego dokumentu. Odwrotnie — banki krajowe wystawiają czeki na banki zagraniczne (korespondentów). W rozliczeniach zagranicznych na ogół nie stosuje się czeków na okaziciela. Klienci zakupują czeki bankierskie jako wygodny środek płatniczy za granicą, który równocześnie ułatwia przewóz pieniędzy i zabezpiecza przed kradzieżą.
Czeki podróżnicze emitują banki, instytucje finansowe, a także wielkie biura podróży. Mają one inną formę, gdyż są emitowane na drukowanych formularzach na okrągłe kwoty o różnym nominale. Nie są one czekami w rozumieniu prawa czekowego, ale mimo to są używane jako wygodny dla turystów instrument płatniczy. Podróżni, nabywając te czeki, umieszczają na nich wzór podpisu, a w momencie realizacji podpisują czek powtórnie. W ostatnich latach czeki podróżnicze są wypierane przez wygodniejsze w użyciu karty kredytowo-platnicze.
Zagraniczne czeki są skupowane przez banki krajowe lub przyjmowane do inkasa. Operacja skupu czeku bankierskiego polega na postawieniu do dyspozycji klienta odpowiedniej kwoty pieniędzy w zamian za przelanie przez niego w drodze indosu praw do danego czeku. Banki najchętniej skupują czeki wystawione przez banki korespondentów, z którymi łączą je bliższe stosunki. Natomiast czeki nieznanych wystawców lub trasatów, a także czeki z usterkami formalnymi (np. przeterminowane) są przyjmowane do inkasa. Bank, przyjmując czek do inkasa wysyła go do trasata, często za pośrednictwem banku-korespondenta, znajdującego się w tym samym kraju co trasat. Po zainkasowaniu należności bank stawia środki płatnicze do dyspozycji klienta.
Skup czeków podróżniczych jest znacznie uproszczony. Są one przyjmowane także przez krajowe przedsiębiorstwa usługowe (np. hotele) i handlowe, które następnie odstępują je bankom.
Skupowanie czeków zagranicznych wymaga od pracowników bankowych dobrego przygotowania zawodowego, gdyż w tych operacjach może występować ryzyko poniesienia straty. Należy sprawdzić, czy bank zagraniczny jest znany jako tzw. dobry bank i skrupulatnie zbadać autentyczność czeku oraz czy osoba przedstawiająca czek do skupu jest jego prawnym posiadaczem.
Rozliczenia czekowe
Oddziały i filie banku zapewniają kompleksową obsługę w zakresie obrotu czekowego z zagranicą. W dyspozycji PBK S.A. znajdują się blankiety czekowe znanych i respektowanych na całym świecie banków, tj.:
· Deutsche Bank AG DEM
· Standard Chartered N.Y. USD
· Barclays Bank PLC GBP
· Banque Nationale de Paris FRF
W pozostałych nie wymienionych wyżej walutach realizowane są płatności za pośrednictwem sieci zagranicznych korespondentów. Oprócz operacji sprzedaży czeków zagranicznych Bank prowadzi w szerokim zakresie skup i inkaso czeków zagranicznych, dotrzymując konkurencyjnych terminów realizacji.
Klientom udającym się za granicę w celach turystycznych oddziały banku oferują pełną gamę czeków podróżnych (American Express LTD, Thomas Cook MasterCard, CITICORP Citibank NA), które są walutą międzynarodową, bezpieczną i honorowaną na całym świecie
6.WEKSEL W OBROTACH ZAGRANICZNYCH
Weksel zwłaszcza weksel trasowany (trata), pełni ważną rolę w obrotach zagranicznych. W funkcji płatniczej może on być traktowany jako forma rozliczeń, ale jego rola jest znacznie większa, gdyż pełni funkcję kredytową. Wystawiany w obcej walucie jest dewizą poszukiwaną na rynkach zagranicznych i krajowych. Ujednolicone w skali międzynarodowej zasady posługiwania się wekslem ułatwiają obroty gospodarcze. Przepisy polskiego prawa wekslowego odnoszą się więc również do obrotów zagranicznych, jedynie w krajach anglosaskich występują pewne różnice w formie i stosowaniu weksla.
W obrotach zagranicznych weksle występują w krótkoterminowych transakcjach kredytowych, a typowy przebieg operacji jest następujący:
a) eksporter otrzymuje za dostarczony towar tratę zaakceptowaną przez importera (nazywaną wówczas także akceptem) lub jego własny weksel (sola);
b) eksporter zazwyczaj dyskontuje otrzymany weksel w banku i otrzymuje
należność pomniejszoną przez bank o odsetki dyskonta;
c) bank, który zdyskontował weksel, może go odstąpić jako dewizę lub przedstawić importerowi do wykupienia w terminie płatności.
Eksporter może domagać się dodatkowego zabezpieczenia należności w formie poręki wekslowej (awalu). Awal znanego banku zagranicznego zapewnia bowiem łatwe zdyskontowanie weksla. Banki komercyjne chętnie dyskontują awalizowane akcepty, gdyż mogą je z zyskiem odstąpić na rynku międzynarodowym.
W transakcjach eksportowych znajdują zastosowanie traty terminowe (ciągnione zazwyczaj na 90 lub więcej dni, ale na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy) oraz traty a vista (za okazaniem). Traty terminowe, jako dewizy, są przedmiotem obrotów na międzynarodowym rynku dyskontowym. Natomiast traty a vista, czyli płatne na pierwsze żądanie, oczywiście nie mogą być przedmiotem obrotów na rynku dewizowym. Wybór traty a vista lub terminowej w dużym stopniu zależy od koniunktury, która może być korzystna dla importera lub eksportera. Gdy koniunktura sprzyja eksporterowi, może on posłużyć się tratą a vista, aby przyspieszyć wpływ należności. Natomiast importer może domagać się korzystniejszych warunków przez wydłużenie terminu kredytu i ciągnienie trat terminowych. Optymalny obieg tzw. traty samolikwidującej się pokrywa się z okresem transportu towaru i fazą odsprzedaży, aby należność za sprzedany towar służyła jej wykupieniu.
Na rynku dyskontowym rozróżnia się weksle towarowe oraz finansowe. Weksle towarowe pochodzą z bieżących obrotów towarowych, a traty ciągnie eksporter na akceptującego je importera. Natomiast przypisanie wekslowi charakteru finansowego bywa trudne; mają ten charakter np. traty finansujące koszty przewozu. Ponieważ weksle finansowe nie są ściśle związane z eksportem towarowym, banki bardziej uzależniają ich dyskonto od pozycji gospodarczej wszystkich osób podpisanych na wekslu. Najchętniej banki dyskontują tzw. pierwszorzędne akcepty bankowe, a weksle kupieckie uzyskują mniej korzystne warunki dyskonta.
W porównaniu z krajami rozwiniętymi, w transakcjach polskiego handlu zagranicznego weksel, zwłaszcza przy kredytach kupieckich, ma stosunkowo szerokie zastosowanie. Zagraniczni eksporterzy domagają się, aby akcepty polskiego importera były awalizowane przez polskie banki. Podobnie polscy eksporterzy powinni żądać od swych zagranicznych kontrahentów awalizowa-nia akceptowanych trat terminowych przez znane banki zagraniczne. Wobec rozszerzenia listy polskich eksporterów, którzy często nie mają doświadczenia w zagranicznych operacjach wekslowych, banki krajowe powinny im służyć radą i pomocą. Banki krajowe udzielają awali (tzw. aval nostro;) na wekslach akceptowanych przez przedsiębiorstwa krajowe lub na ich wekslach własnych, z zachowaniem obowiązujących w tej mierze przepisów dewizowych.
7.FORFAITING
Forfaiting jest szczególną formą operacji rozliczeniowej, m.in. posługiwania się wekslem w transakcjach zagranicznych. Operacja polega na skupie należności terminowych w postaci weksli, z wyłączeniem prawa regresu wobec odstępującego weksel (wierzytelność). Na przykład francuski eksporter sprzedaje towar na kredyt wekslowy importerowi włoskiemu, ale ma trudności zdyskontowania weksla importera w bankach francuskich. Zwraca się więc do instytucji forfaitingowej w Wiedniu, aby ta zdyskontowała weksel tego importera, ale bez regresu. Istota transakcji polega na tym, że instytucja forfaitingowa dyskontuje otrzymany od francuskiego eksportera weksel importera włoskiego, ale bez prawa regresu do eksportera, a więc na własne ryzyko. Ryzyko instytucji forfaitingowych, będących często bankami, nie jest wielkie, bo weksel jest poręczony (awal) przez bank importera. W opisanej transakcji eksporter otrzymuje natychmiastową zapłatę dyskontując weksel, a nie ponosi odpowiedzialności za realizację weksla. Importer zaś nabywa towar na kredyt. Przebieg operacji ilustruje rysunek 5:
1. Bank importera poręcza (awal) jego weksel, a włoski importer przekazuje weksel francuskiemu eksporterowi jako zapłatę za dostarczony towar.
2. Eksporter francuski odstępuje weksel instytucji forfaitingowej w Wiedniu, otrzymując natychmiast zapłatę pomniejszoną o dyskonto.
3. Instytucja forfaitingowa w terminie płatności prezentuje weksel do wykupienia za pośrednictwem banku importera.
4. Importer włoski wykupuje weksel za pośrednictwem banku importera.
Operacje forfaitingowe, mając przedstawione zalety, są jednak znacznie kosztowniejsze od tradycyjnych operacji wekslowo-kredytowych.
Przede wszystkim instytucja forfaitingowa liczy odsetki według wyższej niż normalna stopy dyskontowej. Wiąże się to z większym ryzykiem, tym bardzie, że przedmiotem skupu są należności terminowe-od 6-miesięcznych do kilkuletnich, reprezentowane przez weksle własne importera lub akceptowane przez niego traty eksportera. Ponadto instytucja forfaitingowa potrąca przy skupie weksli dyskonto z góry za cały okres. Mimo to operacje forfaitingu rozpowszechniły się, przynosząc korzyść eksporterom (którzy mogą włączyć koszty w ceny) oraz importerom otrzymującym towar na kredyt. Również dla banków operacje te są zyskowne, gdyż stosują przy nich wyższe opłaty.
Rysunek 1
Przebieg operacji forfaitingowej.
1
4 1 2 2
3
4
8. POLECENIE WYPŁATY
Najprostszą i najczęściej stosowaną formą rozliczeń międzynarodowych są polecenia wypłaty wykonywane techniką teletransmisji (mogą one także być dalekopisowe, telegraficzne lub listowne).
Polecenia wypłaty wydaje bankowi jego klient lub bank korespondent. Polega ono na wypłaceniu lub zapisaniu na rachunek wskazanej osoby określonej kwoty pieniężnej, pochodzącej ze środków wpłaconych bankowi lub ciężar rachunku zleceniodawcy w jego banku, bądź zapisanej na rachunek banku wykonawcy przez bank zlecający wypłatę. W przeciwieństwie do czeku, polecenie wypłaty nie może być indosowane. Chociaż ma zazwyczaj charakter polecenia bezwarunkowego, może być uzależnione od złożenia przez benefic-jenta pokwitowania odbioru, co jednak nie zmienia jego charakteru. Natomiast w przypadku gdy wykonanie polecenia wypłaty jest uzależnione od przekazania bankowi pośredniczącemu dokumentów towarowych, nabiera ono charakteru zlecenia uwarunkowanego. Najczęściej jednak polecenia wypłaty nie są uwarunkowane.
Banki zazwyczaj wykorzystują sieć korespondentów, którym dają polecenia wypłaty lub przelania określonej kwoty pieniężnej na rzecz beneficjenta wymienionego w dokumencie rozliczeniowym.
W operacji polecenia wypłaty biorą udział cztery strony:
— zleceniodawca;
— bank przyjmujący do wykonania zlecenie;
— bank pośredniczący;
— bencficjent (odbiorca).
Zleceniodawca może być osobą prawną lub fizyczną, zlecającą bankowi przekazanie wskazanej osobie prawnej lub fizycznej określonej sumy pieniędzy. W poleceniach wpływających z zagranicy zleceniodawcą będzie zazwyczaj instytucja bankowa wykonująca zlecenie klienta. Zleceniodawca krajowy powinien jednoznacznie i dokładnie określić szczegóły dyspozycji wydanej bankowi, gdyż po przyjęciu przez bank zlecenia zapłaty nabiera ono charakteru umowy dwustronnej, wykonywanej przez bank na zasadach komisowych, czyli na rachunek i ryzyko zleceniodawcy. Możliwość zmian w zleceniu udzielonym bankowi lub odwołanie zlecenia istnieje tylko do momentu wykonania zlecenia przez bank pośredniczący. Bank zleceniodawcy odpowiada wobec zleceniodawcy jedynie za wykonanie polecenia ściśle według otrzymanej instrukcji oraz za właściwy wybór banku zagranicznego, ze starannością „dobrego kupca". Bank pośredniczący działa ściśle według zlecenia otrzymanego od banku zleceniodawcy i nie może przyjąć ewentualnej bezpośredniej dyspozycji pierwotnego zleceniodawcy ani beneficjenta polecenia wypłaty. Oba banki uczestniczące w operacji nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne straty, które mogą powstać na skutek opóźnionego wykonania zlecenia.
Wykonanie polecenia wypłaty przez bank zagraniczny może polegać na wypłaceniu beneficjentowi gotówki lub wręczeniu mu czeku. Najczęściej jednak bank pośredniczący dokonuje przelewu kwoty przypadającej do wypłaty na wskazany w zleceniu rachunek beneficjenta w tym samym lub innym banku. Banki uczestniczące w obrotach zagranicznych otrzymują polecenia wypłat z różnych krajów świata, wystawione w różnych formach, zawierające teksty w ujęciu skrótowym, nie zawsze jednoznacznie tłumaczone na języki obce. Dlatego jednoznaczne i wyczerpujące sformułowanie treści polecenia wypłaty warunkuje jego właściwe załatwienie i terminowe wykonanie.
Bankowe przekazy pieniężne są formą rozliczeń podobną do poleceń wypłaty, ale mają charakter bezwarunkowego zlecenia płatniczego ciągnionego na określony bank. Zawierają one w treści bezwzględne polecenie zapłaty oraz klauzulę „na zlecenie” z imiennym wskazaniem beneficjenta, co umożliwia przenoszenie płynących z nich praw przez indos. Klienci wpłacają należność za przekazy pieniężne z góry, czyli są one, podobnie jak czeki podróżnicze, sprzedawane przez emitujący je bank. Podobnie mogą one zawierać w treści dokumentu blankietowe ograniczenia wartości. Przekazy pieniężne są wygodniejszą od czeków bankierskich formą rozliczeń mają bowiem z reguły dłuższy okres ważności (sięgający roku).
9. INKASO
Inkaso jest szeroko stosowaną formą rozliczeń w obrotach zagranicznych i usługą świadczoną przez banki. Polega ono na pobraniu (zainkasowaniu) przez bank należności klienta lub zabezpieczeniu
jej przyszłej zapłaty w zamian za wydanie dokumentów powierzonych przez niego bankowi. bank wydaje dokumenty po zainkasowaniu należności lub po zabezpieczeniu zapłaty np. w postaci akceptowania weksla trasowanego, dostarczenia gwarancji itp. Rzadko spotykaną formą inkasa może być wydanie dokumentu franco, bez jakichkolwiek warunków.
Przedmiotem inkasa mogą być dokumenty handlowe potwierdzające dostawy towarów lub świadczenie usług albo dokumenty finansowe w postaci czeków, weksli czy uszkodzonych banknotów. W zależności od rodzaju inkasowanych dokumentów rozróżnia się inkaso dokumentowe oraz finansowe. Przy sprzedaży towaru na kredyt może być stosowane m. in. Inkaso akceptacyjne, w którym dla zabezpieczenia zapłaty inkasujący bank przyjmuje weksel akceptowany przez importera. W zależności od tego, czy zapłata za inkasowane dokumenty następuje bieżąco, czy po upływie określonego terminu, rozróżnia się inkaso a vista (kasowe) lub terminowe. W zależności natomiast od rodzaju transakcji występuje inkaso importowe lub eksportowe.
Istnieją także specjalne rodzaje inkasa dokumentowego, charakteryzujące się przyspieszonym trybem pobierania należności. Znajdują one zastosowanie w przypadkach, gdy eksportowany towar może nadejść do miejsca przeznaczenia równocześnie lub wcześniej niż odpowiednie dokumenty. Są to inkasa:
- spedytorskie, gdy eksporter wysyła towar do spedytora z poleceniem wydania go importerowi po opłaceniu dokumentów towarowych;
- z instrukcją telegraficzną, polegające na tym, że eksporter za pośrednictwem swego banku powiadamia telegraficznie bank importera o wysłaniu towaru, zlecając zainkasowanie należności;
- o przyspieszonym terminie, przy użyciu tzw. sailing telegram, polegające na zawiadomieniu importera przez kapitana statku o przypłynięciu określonego ładunku, co zobowiązuje do zapłaty w umówionym trybie.
Inkaso gwarantowane znajduje zastosowanie, gdy eksporter, pragnąc zabezpieczyć się przed ryzykiem nieterminowego wykupienia inkasowanych dokumentów przez importera, żąda gwarancji bankowej. Gwarancji udziela bank importera, a jeżeli importer nie wykupi dokumentów złożonych do inkasa w ramach gwarancji to musi je wykupić bank, który tej gwarancji udzielił. Inkaso z gwarancja bankową jest więc podobne w skutkach do akredytywy dokumentowej, ponieważ w obu przypadkach mamy do czynienia z zobowiązaniem banku do zapłacenia należności eksportera.
Wobec szerokiego stosowania w handlu zagranicznym inkasa dokumentowego powstała potrzeba ujednolicenia zasad postępowania uczestników rozliczeń. Jednolite reguły dla inkasa dokumentów handlowych, sporządzone przez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu, są stosowane przez banki, które przystąpiły do porozumienia. Jednolite reguły są także stosowane we współpracy z bankami, które w nadesłanych zleceniach inkasowych stwierdzają, że opierają się na nich swoje stosunki umowne. Jednolite reguły znajdują obecnie powszechne zastosowanie, co nie wyklucza możliwości odmiennego uregulowania w zleceniu inkasowym określonych spraw szczegółowych. W załatwieniu przez banki zleceń inkasowych przyjmuje się zasadę ,że bank powinien ściśle przestrzegać warunków zlecenia, a w przypadku, który nie jest w zleceniu wyraźnie uregulowany, stosuje się jednolite reguły. Stosowanie ich w praktyce jest bardzo przydatne, gdyż ujednolicają podstawowe prawa i obowiązki stron w operacji inkasowej przy prezentacji dokumentów płatnikowi, zapłacie, dokumentacji itp.
W typowej operacji inkasowej występują:
- podawca (eksporter) składający w banku zlecenie inkasowe z załączonymi dokumentami towarowymi;
- bank podawcy (eksportera) przyjmujący od podawcy dokumenty i przesyłający je z własnym zleceniem inkasowym do zagranicznego banku pośredniczącego;
- bank pośredniczący, będący bankiem płatnika w kraju płatnika, który wydaje mu dokumenty po zainkasowaniu należności lub spełnieniu przez płatnika innych warunków zawartych w zleceniu inkasowym;
- płatnik (importer) wykupujący inkasowane dokumenty.
Przebieg operacji inkasowanej a vista ilustruje rysunek 2. Eksporter (podawca) złożył w swoim banku zlecenie inkasowe załączając dokumenty towarowe, które jego bank przesyła do banku importera (pośredniczącego) przy własnym zleceniu inkasowym. Bank importera wzywa importera do wykupienia inkasowanych dokumentów, a importer przekazuje mu należność w zamian za te dokumenty. Bank importera przekazuje zainkasowaną należność do banku eksportera, a ten przekazuje pieniądze eksporterowi.
Rysunek 2
Przebieg operacji inkasowej a vista
d z d z
d
z
d- dokumenty towarowe, z- zapłata
Technika operacji inkasowej jest stosunkowo skomplikowana i wiele banków specjalizujących się w obsłudze transakcji handlu zagranicznego opracowuje na użytek swych klientów wytyczne do opracowania zleceń inkasowych, zapewniające ich prawidłowe wykonanie. Zlecenie inkasowe powinno jednoznacznie precyzować wszystkie elementy niezbędne do jego wykonania. Na podstawie zlecenia otrzymanego od podawcy bank sporządza własne zlecenie inkasowe skierowane do banku pośredniczącego podając: nazwę podawcy , nazwę i adres płatnika, zestawienie wysyłanych dokumentów, walutę i kwotę inkasa, a także sposób zapłaty, np. czy dokumenty będą wydane importerowi po zapłaceniu określonej kwoty, czy po akceptowaniu przez niego traty ciągnionej przez eksportera itp. Wykonując operację bank podawcy czuwa nad jej terminowym załatwieniem, a w przypadku zwłoki w załatwieniu lub braku informacji- reklamuje w banku pośredniczącym, informując równocześnie podawcę o trudnościach w wykonywaniu zlecenia.
Do obowiązków banku pośredniczącym należy prawidłowe i staranne wykonanie otrzymanego zlecenia. Bank pośredniczący niezwłocznie zawiadamia płatnika o otrzymaniu dokumentów inkasowych. Do zawiadomienia
dołącza jeden egzemplarz faktury, ewentualnie łącznie z tratą do zaakceptowania, jeśli zlecenie inkasowe przewiduje taką formę zapłaty. Płatnik zleca swemu bankowi dokonanie zapłaty lub akceptuje przesłaną mu tratę. Płatnik może odmówić zapłaty, podając przyczyny odmowy. O odmowie zapłaty lub o warunkach, od których uzależnia on zapłatę czy akceptowanie weksla, bank pośredniczący informuje bank podawcy, oczekując dalszych instrukcji.
Przedmiotem inkasa dokumentowego są dokumenty handlowe, nadające ich posiadaczowi uprawnienia do otrzymania towaru, takie jak dokumenty przewozowe, ubezpieczeniowe i faktury. Stosownie do Jednolitych reguł dla inkasa dokumentów handlowych, ani bank podawcy, ani bank pośredniczący nie mają obowiązku badania dokumentów handlowych i nie ponoszą odpowiedzialności za ich formę. Bank płatnika nie jest obowiązany do opiekowania się towarem przed przyjęciem go przez importera, chyba że taki obowiązek nakłada przyjęte przez niego zlecenie inkasowe. Jednak w praktyce banki dbają o interesy klientów i zawiadamiają ich o zagrożeniach wykrytych podczas wykonywania zlecenia.
Inkaso dokumentowe jest korzystniejszą formą rozliczeń dla importera niż dla eksportera. Między wysyłką towaru a uiszczeniem zapłaty upływa pewien i czas, w którym importer korzysta z kredytu towarowego. Termin zapłaty zależy od importera, a nawet może on odmówić zapłaty, narażając eksportera na dodatkowe koszty transportu. Inkasowa forma rozliczeń zabezpiecza eksportera przed wydaniem towaru importerowi zanim uiści on zapłatę, ale nie chroni przed opóźnianiem zapłaty. Wprawdzie eksporter może chronić swe interesy domagając się od importera stosowania inkasa gwarantowanego przez bank ale powiększa to koszty operacji finansowych, które wzrastają o prowizję banku udzielającego gwarancji. Dlatego zwykłe inkaso dokumentowe nadaje się do rozliczeń między znającymi się kontrahentami.
Negocjacje w sprawie wyboru formy rozliczeń są ważną częścią umowy kupna-sprzedaży między eksporterem a importerem. Importer, jak wskazano, jest bardziej zainteresowany niż eksporter rozliczaniem transakcji towarowych i usługowych w drodze inkasa. Natomiast eksporterowi zależy na szybkim otrzymaniu zapłaty, co gwarantuje mu na przykład akredytywa. Z drugiej strony inkaso dokumentowe jest stosunkowo tanią formą rozliczeń, gdyż banki pobierają niskie prowizje za działalność usługową oraz zwrot faktycznie poniesionych kosztów. Jednak o wyborze formy rozliczeń decyduje zazwyczaj silniejsza pozycja przetargowa kontrahenta.
10.AKREDYTYWA
Akredytywa dokumentowa jest zobowiązaniem banku importera do uregulowania eksporterowi należności w zamian za złożenie dokumentów reprezentujących towar. Mimo że bank otwiera akredytywę w związku z umową kupna-sprzedaży jest ona jego zobowiązaniem samoistnym i niezależnym od tej umowy. Banki realizujące akredytywę nie są związane umową zawartą między importerem a eksporterem.
Transakcje eksportowo-importowe rozliczane w formie akredytywy zawierają kontrahenci z różnych krajów, w których obowiązują odmienne przepisy prawne i obyczaje, a umowy bywają sporządzane w różnych językach, co może spowodować rozbieżne interpretacje. Dlatego, podobnie jak przy inkasie dokumentowym znajdują zastosowanie Jednolite zwyczaje i praktyki dotyczące akredytyw dokumentowych. Nie wyklucza to jednak odmiennego uregulowania w treści akredytywy spraw szczegółowych. W praktyce bankowej stosuje się więc zasadę, że przede wszystkim obowiązują warunki zawarte w treści akredytywy, a Jednolite zwyczaje znajdują zastosowanie do przypadków nie uregulowanych w akredytywie. Jednolite zwyczaje ustalają odpowiedzialność i obowiązki uczestników rozliczeń w różnych rodzajach akredytyw oraz wymagania dotyczące dokumentacji. Zawierają także interpretację używanej terminologii w różnych językach. Stosujące je banki powołują się na nie w treści otwieranej akredytywy.
W rozliczeniach za pomocą akredytywy dokumentowej zleceniodawcą jest importer, który zleca swemu bankowi, czyli bankowi importera, otwarcie akredytywy na rzecz eksportera nazywanego beneflcjentem akredytywy. Bank importera, który otrzymuje zlecenie otwarcia akredytywy, korzysta za granicą z pomocy banku pośredniczącego, będącego zazwyczaj bankiem eksportera; taki bank działa z reguły na polecenie banku zlecającego otwarcie akredytywy. W niektórych przypadkach mogą występować dwa banki pośredniczące, gdy bank otwierający akredytywę lub zlecający jej otwarcie nie ma w danym kraju swego korespondenta.
Samoistność zobowiązania banku, który zlecił otwarcie akredytywy oznacza, że beneficjent akredytywy bezwzględnie otrzyma zapłatę, jeśli spełni warunki wymienione w akredytywie. Bank zapewnia bowiem eksporterowi wypłatę należności po złożeniu przez niego dokumentów reprezentujących towar i stwierdzających jego wysłanie. Natomiast importer zyskuje pewność, że wypłata z akredytywy na rzecz eksportera nastąpi po przedstawieniu dokumentów stwierdzających wykonanie dostawy wynikającej z umowy kupna-sprzedaży. Zadania banku pośredniczącego są określone zleceniem, które otrzymuje on od banku importera. Polegają one na otwarciu we własnym imieniu akredytywy na warunkach wskazanych przez bank importera i na potwierdzeniu eksporterowi tych warunków. Po sprawdzeniu dokumentów otrzymanych od eksportera bank pośredniczący dokonuje wypłaty. Stosuje się także inne formy akredytywy, w których zadania banku importera. Wówczas bank pośredniczący, który nie ma polecenia dokonania wypłaty, jedynie przesyła otrzymane od eksportera dokumenty do banku importera, który przekazuje zapłatę na rzecz eksportera.
W treści akredytywy dokumentowej wymienia się nazwę i adres zleceniodawcy (importera) oraz beneficjenta (eksportera), walutę i kwotę akredytywy oraz termin jej ważności, a także dokumenty, jakie ma złożyć beneficjent akredytywy (eksporter), aby otrzymać zapłatę. Ponadto wymienia się zasadnicze cechy rozliczanej transakcji, jak ilość i rodzaj towaru, cenę, bazę transakcji (np. cif, fob) itp.
Zobowiązanie banku do wypłacenia eksporterowi jego należności z akredytywy może być odwołalne lub nieodwołalne. W związku z tym rozróżniamy akredytywę odwołalną i nieodwołalną. Ta ostatnia może być zmieniona wyłącznie za zgodą wszystkich zainteresowanych stron, podczas gdy akredytywa odwołalna może być zmieniona lub odwołana przez wystawiający ją bank bez zgody uczestników rozliczeń. Ponieważ eksporter chce mieć pewność, że otrzyma zapłatę za dostarczone zgodnie z umową towary lub wyświadczone usługi, domaga się zazwyczaj akredytywy nieodwołalnej. Akredytywa nieodwołalna jest bowiem bezwzględnym zobowiązaniem banku dokonania zapłaty, jeśli beneficjent akredytywy spełni wymagane w niej warunki. Akredytywy odwołalne stosuje się w obrotach międzynarodowych bardzo rzadko.
Akredytywa może być potwierdzona przez bank pośredniczący. Przy takiej formie akredytywy bank pośredniczący, po zbadaniu przedłożonych dokumentów towarowych, dokonuje natychmiastowej wypłaty na rzecz beneficjenta. Przy akredytywie nie potwierdzonej bank pośredniczący jedynie wysyła dokumenty do banku importera, a ten przekazuje zapłatę. Przy dostawach sukcesywnych może być zastosowana akredytywa odnawialna, czyli rewolwingowa. Wówczas otwiera się akredytywę na niższą kwotę niż całkowita wartość umowy handlowej, uzupełniając ją sukcesywnie w miarę wypłacania należności za kolejne dostawy lub usługi. Łączną sumę akredytywy nazywa się plafonem (pułapem), a jej kwota częściowa nazywana jest w praktyce zawiązką akredytywy rewolwingowej. Akredytywa może być przenośna lub nieprzenośna. Ta ostatnia może być zrealizowana jedynie przez beneficjenta wymienionego w akredytywie. Akredytywę przenośną stosuje się wobec beneficjenta akredytywy będącego pośrednikiem i nabywającego towar od subdostawców. Aby uniknąć zamrożenia własnych środków, beneficjent akredytywy może domagać się od importera stosowania akredytywy przenośnej, którą mógłby przenieść na rzecz jednego lub kilku subdostawców.
Specjalną formę ma akredytywa typu listu kredytowego, zwana także akredytywą typu L/C .Jej otwarcie za granicą awizuje bank zleceniodawcy bezpośrednio beneficjentowi, bez udziału banku pośredniczącego, przesyłając mu tekst akredytywy na specjalnym blankiecie firmowym utrudniającym fałszerstwo. W liście kredytowym bank upoważnia beneficjenta akredytywy do ciągnienia na niego weksla trasowanego i zobowiązuje się do wykupienia ciągnionych na niego trat, jeśli będą do nich dołączone dokumenty świadczące o wysłaniu towaru. Jeśli akredytywę typu L/C przesłano bezpośrednio do eksportera, to może on przesłać swoją tratę łącznie z dokumentami towarowymi do banku, który wystawił akredytywę. Po zbadaniu tych dokumentów i stwierdzeniu ich zgodności z warunkami akredytywy, bank w umownym terminie i formie przekaże eksporterowi jego należność. Eksporter może również zwrócić się do innego banku, a przedkładając mu posiadaną akredytywę typu L/C i tratę oraz dokumenty towarowe, może proponować znegocjowanie traty, czyli skupienie jej przez ten bank, co oznacza otrzymanie przez eksportera jego należności.
Obowiązki banków związane z operacjami rozliczeniowymi przy zastosowaniu akredytywy polegają przede wszystkim na operowaniu dokumentami. Dlatego wszystkie dokumenty powinny być formułowane dokładnie, a ich treść powinna być jednoznaczna i wyczerpująca. Wprawdzie banki nie ponoszą odpowiedzialności za treść dokumentów ale do dobrych obyczajów należy dbałość o interesy klientów. Jeżeli dokumenty przedłożone przez eksportera odpowiadają warunkom akredytywy, bank wypłaca mu należność, a wszelkie ewentualne spory będą przebiegać między importerem a eksporterem. Eksporter jest zainteresowany rozliczaniem dostaw w formie akredytywy dokumentowej, zwłaszcza akredytywy potwierdzonej i nieodwołalnej. Gwarantuje mu ona szybki wpływ należności eksportowych, a także eliminuje ryzyko wycofania się importera z transakcji. Przy rozliczeniach w formie inkasa dokumentowego importer może bowiem zwlekać z uregulowaniem należności, ,a nawet odmówić przyjęcia dostawy. Stosowanie akredytywy oznacza dla importera okresowe zamrożenie środków i wyższe koszty bankowe, ale równocześnie zapewnia mu wykonanie umowy przez eksportera. W polskich bankach w okresie trudności płatniczych zauważono wzrost rozliczeń importowych akredytywą dokumentową, przy równoczesnym spadku udziału w rozliczeniach inkasa dokumentowego. Potwierdza to tezę, że kontrahent silniejszy ekonomicznie może narzucić partnerowi korzystniejszą dla siebie formę rozliczeń.
Akredytywa pieniężna jest formą nie uwarunkowanego zlecenia płatniczego. Występuje ona rzadko i jest wypierana przez sprawniejsze operacyjnie metody rozliczeń, np. za pomocą czeków podróżniczych i kart płatniczych. Akredytywa pieniężna ma formę dokumentu, w którym wystawiający ją bank upoważnia inne banki do dokonywania wypłat na rzecz beneficjenta akredytywy do wysokości kwoty i w granicach terminu określonego w akredytywie. W rozliczeniach przy użyciu akredytywy pieniężnej kwotę wypłaty określa sam beneficjent w granicach kwoty podanej w akredytywie. Beneficjent może podjąć środki z akredytywy bądź jednorazowo w całości, bądź w dowolnych kwotach częściowych, w zależności od potrzeb. Akredytywy pieniężne wystawiane są w zasadzie na okres 3-12 miesięcy.
Akredytywy pieniężne występują w postaci listu kredytowego wręczanego przez bank beneficjentowi akredytywy lub jako zlecenie listowne albo teleksowe banku wystawiającego akredytywę do banku wypłacającego.
List kredytowy będący dokumentem akredytywy banku, jest wystawiany na specjalnych i trudnych do podrobienia formularzach, a następnie wręczany beneficjentowi akredytywy, który przedstawia go osobiście w banku zagranicznym, aby otrzymać wypłatę. Akredytywy pieniężna, zlecające wypłatę określonemu bankowi, mogą być zrealizowane jedynie w tym banku. Natomiast akredytywa pieniężna nazywana okrężną może być płatna w różnych bankach. Wówczas zwykle na odwrocie dokumentu znajdują się odpowiednie rubryki dla odnotowania i pokwitowania kolejnych wypłat które podjął beneficjent akredytywy w różnych bankach. Wystawiając akredytywę okrężną banki mogą zaopatrzyć beneficjenta w dowód tożsamości, który beneficjent okazuje bankowi wypłacającemu.
Czynności związane z akredytywą pieniężną są pracochłonne zarówno dla banku otwierającego akredytywę jak i dla banku wypłacającego. Wymagają one znacznie więcej czasu niż wydanie i opłacenie czeku podróżniczego lub przekazu pieniężnego. Dlatego też dążąc do zmniejszenia kosztów własnych wiele banków zaprzestaje stosowania akredytywy pieniężnej, zastępując ją nowoczesnymi formami zapłaty, przy wykorzystaniu teletransmisji.
11.ROZLICZENIA BEZDEWIZOWE
Rozliczenia bezdewizowe polegają, najogólniej biorąc, na kompensowaniu należności bez potrzeby zapłaty w dewizach. Najprostszą formą, stosowaną obecnie w obrotach ze wschodnimi sąsiadami, jest kompensata towarowa, czyli barter. Jest to wymiana towaru za towar (własność towaru przechodzi z jednego kontrahenta na drugiego nie za ekwiwalent pieniężny, ale za inny określony towar). Pozabankową kompensatę należności stosują również kontrahenci pozostający ze sobą w stałych stosunkach gospodarczych i mający wzajemne należności oraz zobowiązania.
Kompensatę można przeprowadzić także wówczas, gdy w dwóch krajach znajdują się importerzy i eksporterzy, a należności eksporterów danego kraju będą pokrywane w walucie krajowej przez importerów. Będzie to wówczas kompensata nazywana clearingowym systemem rozliczeń, w którego ramach występuje clearing dwustronny (bilateralny) oraz wielostronny (moltilateralny). Po zakończeniu drugiej wojny światowej większości rozliczeń handlowych między krajami europejskimi dokonywano w clearingu. Obecnie clearing występuje rzadziej, chociaż może on stać się przydatny w rozliczeniach między krajami postkomunistycznymi.
- W clearingu bilateralnym następuje kompensowanie płatności wynikających z obrotów między podmiotami gospodarczymi dwóch krajów, które zawierają w tym celu umowę płatniczą. Umowie płatniczej towarzyszy zazwyczaj umowa handlowa, określająca kontyngenty towarów (usług) mających być przedmiotem obrotów między obu krajami. Umowy płatnicze, precyzujące warunki i tryb rozliczeń, zawierane są zazwyczaj na okresy roczne. Po upływie umownego okresu następuje końcowe rozliczenie, a umowa płatnicza może być zawarta na kolejny okres. Gdy w umowie wylicza się rodzaje płatności objęte clearingiem, np. za towary oraz towarzyszące im usługi, mówimy wówczas o clearingu częściowym. W umowach dotyczących wszelkiego rodzaju płatności wynikających ze stosunków gospodarczych między umawiającymi się krajami częściej znajduje zastosowanie clearing całkowity. Rozliczenia kompensacyjne przeprowadzają banki centralne, specjalne instytucje rozrachunkowe albo wyznaczone banki komercyjne, koncentrując obrót płatniczy w obu krajach. Importerzy wpłacają do instytucji rozrachunkowej należności za importowane towary w walucie krajowej. Z nagromadzonych środków instytucja rozrachunkowa wypłaca eksporterom należności za wyeksportowane towary. Dla rozliczeń przyjmuje się jedną określoną umową walutę, którą może być waluta kraju trzeciego lub jednego z partnerów rozliczeń. Rozliczenia w dewizach mogą wystąpić tylko między instytucjami rozrachunkowymi w związku z ewentualnym saldem wzajemnych obrotów.
Obroty handlowe między dwoma krajami, w których uczestniczy wielu kontrahentów, przebiegają z różnym nasileniem i są trudne do zsynchronizowania w czasie. Wywołuje to powstawanie w okresie umownego roku nadwyżek lub niedoborów, wymagając udzielania kredytu przez jedną z instytucji rozrachunkowych. Umowy płatnicze przewidują ewentualność kredytowania tzw. kredytem technicznym, który często bywa oprocentowany. Roczny niedobór wynikający z rozliczanych płatności jest zazwyczaj pokrywany dostawami towarów z następnego roku w określonym umownie terminie (np. trzymiesięcznym). Po upływie tego okresu saldo powinno być wyrównane w wolnych dewizach albo nastąpi zamrożenie należności clearingowej. Instytucja rozrachunkowa będąca wierzycielem może wówczas odsprzedawać swą należność clearingową w kraju trzecim za dewizy lub towary. Takie transakcje noszą nazwę switch. Switch może być finansowy lub towarowy. Switch finansowy polega na sprzedaży należności clearingowej za wolne dewizy. W transakcji występuje zazwyczaj disagio co znaczy, że sprzedający walutę clearingową otrzyma za nią w wolnych dewizach mniej niż to wynika z kursu rynkowego. W switchu towarowym towar nabyty u partnera H clearingowego sprzedaje się w kraju trzecim za wolne dewizy.
Jeśli dane państwo prowadzi z kilkoma innymi krajami rozliczenia w clearingach bilateralnych, mogą powstać możliwości przeprowadzenia kompensaty wielostronnej. Sprawniejszą formą kompensaty jest clearing multilateralny, ale i wymaga to zawarcia umowy międzynarodowej. Może on być szczególnie przydatny w obrotach między krajami o niewymienialnej walucie lub z ograniczoną wymienialnością, dzięki powstaniu możliwości automatycznego kompensowania wzajemnych należności i wierzytelności w szerszym kręgu partnerów. Każdy uczestnik clearingu wielostronnego rozlicza się z wszystkimi pozostałymi partnerami. W wyniku tego powstaje jedno saldo dodatnie lub ujemne danego uczestnika w stosunku do instytucji przeprowadzającej rozrachunek. W clearingu wielostronnym pozostają jednak nie rozliczone należności i zobowiązania wobec instytucji rozrachunkowej, a wierzyciele automatycznie finansują za jej pośrednictwem dłużników. Dlatego umowa o clearingu multilateralnym przewiduje dopuszczalne granice zadłużenia uczestników w tej instytucji. Ponieważ rozrachunki przeprowadza najczęściej bank między narodowy, może on równocześnie udzielać uczestnikom clearingu kredytów. Jeżeli jednak któryś z uczestników nie może w dłuższym czasie zrównoważyć płatności z pozostałymi, to problem wymaga indywidualnego rozwiązania przez odpowiednią korektę jego obrotów importowych lub eksportowych.
LITERATURA:
1. Z. Krzyszkiewicz: „Operacje bankowe. Rozliczenia i ewidencja”,Poltext, Warszawa 1996
3. Władysław L. Jaworski, Zbigniew Krzyżkiewicz, Bohdan Kosiński:
„Banki, rynek, operacje, polityka”, Warszawa 1997.
4. Bereza S.: „Zarządzanie ryzykiem bankowym”, Warszawa 1992.
5. Dusza M.: „Banki na rynku kapitałowym”, Zarządzanie i bankowość,
Warszawa 1992.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"