ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE ORGANIZACJI
Termin organizacja jest bardzo szeroko definiowany. Podnosząc problem ontologiczny mogę stwierdzić, że jej geneza sięga starożytności. Obecnie pojęcie to można wiązać z dwoma kategoriami jako:
1) organizacja społeczna
2) organizacja gospodarcza
Biorąc pod uwagę organizacje społeczną chciałbym zwrócić uwagę na wyróżnienie, jakim posługuje się encyklopedia powszechna, która określa następujące zagadnienia:
a) grupa celowa, zrzeszenie zmierzające do realizacji pewnych celów w sposób zorganizowany;
b) sposoby zarządzania ludźmi i środkami działania, by prowadziły do osiągnięcia określonego celu;
c) system elementów więzi społecznych zapewniający spójność i funkcjonowanie grupy; celem organizacji społecznej jest zapewnienie społecznego porządku.
Organizacja jest nauką rozwijającą się dynamicznie, której rozwój uzasadnia rewolucja naukowo-techniczna i jej odzwierciedlenie w efektach działalności człowieka. W organizacji występuj ludzie, których działanie, aby było efektywne, musi być zorganizowane. Toteż nie bez powodu mówi się o sztuce kierowania zespołami ludzkimi, gdyż jest to indywidualne uzdolnienie wrodzone lub nabyte, ugruntowane przez doświadczenie. Organizacja natomiast jest pojęciem rzeczowym – logiką i porządkiem – wywodzącym się ze zdrowego ludzkiego rozsądku. Poczucie ładu i porządku, dążenie do współpracy i współdziałania przy racjonalnym rozplanowani pracy – wszystko to są cechy ludzkie, które mogą być realizowane jedynie za pośrednictwem organizacji.
Człowiek jest układem biologicznym i psychologicznym bardzo złożonym i niekiedy trudnym do rozpoznania, a gdy przyjmujemy, że każdy człowiek jest inny, ma inne cechy, stąd wniosek, że organizowanie zespołu ludzkiego w procesie pracy jest także zagadnieniem złożonym. Jedynie przez dobrą organizację i przez stosowanie się do zasad organizacyjnych uniknąć można niezliczonych powodów do nieporozumień, osobistych tarć, zbędnych dwutorowości, pracy nieefektywnej. Należy również podkreślić, że zła organizacja wyrządzić może niepowetowane straty. O złej organizacji mówimy wtedy, gdy pracownicy nie są w stanie wykazać i rozwinąć swoich przymiotów, takich jak: inicjatywa, energia, umiejętność podejmowania decyzji, chęć ponoszenia ryzyka, koleżeńskość.
Jednostka organizacyjna może być pod względem organizacyjnym zbyt słabo rozwinięta lub rozwinięta nadmiernie, jeden i drugi stan jest jednakowo zły. Pierwszy prowadzi do chaosu, rozpadania się i braku decyzji w kierownictwie – drugi do skostnienia i biurokracji. Odpowiednia dla danej jednostki organizacja dostarcza jedynie przepisów ramowych i układa współpracę, stwarza reguły gry, które w interesie wszystkich powinny obowiązywać w czasie pracy instytucji, oraz umożliwia osiągnięcie zamierzonej efektywności poprzez rozsądek.
Generalnie mogę stwierdzić, że organizacja stwarza przesłanki dla uporządkowanego współdziałania kierownictwa, pracy koncepcyjnej i wykonawczej, tworzy podstawę do dobrych stosunków międzyludzkich. Jeśli zasady organizacyjne są naruszone, wtedy racjonalna praca, wolna od uciążliwych tarć nie jest możliwa. Dobra organizacja musi przecierać i torować drogę inicjatywie i energii ludzkiej. Gdy tylko organizacja staje się przyczyną tłumienia tych cech, przekracza ona właściwie jej granice. Jak wobec tego powinna być określona właściwa organizacja? Najogólniej przyjąć można, że oznacza ona pewien układ ( system ) elementów powiązanych i współdziałających z sobą w określony sposób.
Wynik działania układu może być bardziej lub mniej zbliżony do zamierzonego, a stopień, w jakim zostaje osiągnięty cel zależy od sprawności układu.
Realizacja wytkniętego celu wymaga organizacji działania indywidualnego bądź zespołowego. Wraz z rozszerzającym się podziałem pracy tworzą się nowe systemy organizacji produkcji ( działy, wydziały, zakłady, przedsiębiorstwa, korporacje ). Układy te są świadomie tworzone, skupiają siłę roboczą, środki pracy i przedmioty pracy, niezbędne do realizacji nakreślonych zadań. Mimo postępu technicznego, przejawiającego się również w formie automatyzacji, człowiek jako element sił wytwórczych jest równocześnie niezbędnym składnikiem organizacyjnym jednostki wytwórczej. Człowiek oddziałuje na przyrodę za pomocą różnego rodzaju narzędzi, zmienia ją i podporządkowuje swoim celom. Oddziaływanie to jest najczęściej zespolone i wymaga określonego sterowania, sugerowanego przez naukę organizacji. Nauka organizacji bowiem zajmuje się badaniem składników i ich powiązań w jednostkach wytwórczych, w tym także człowieka.
W całokształcie badań człowiek odgrywa decydującą rolę i jest czynnikiem szczególnym, bo istotą żywą, posiadającą specyficzne cechy fizyczne i psychiczne. Różnorodność wykonywanych prac oraz różnorodność otoczenia i stosunków międzyludzkich w czasie realizacji zadań nie pozostaje bez wpływu na wydajność i jakość działania.
Wyróżnione wyżej właściwości organizacji, takie jak połączenie ludzi z materialnego – technicznymi środkami działania w zbiory współdziałających elementów oraz orientacja na uświadomione cele działania, nie wyczerpują – rzecz jasna – charakterystyki tych organizacji, można im bowiem przypisać znacznie więcej cech. Aby zatem posunąć sprawę naprzód, trzeba poszerzyć listę charakteryzujących je właściwości.
Pogłębiając charakterystykę można wskazać, że organizacje można pełniej opisać za pomocą następujących, przysługujących im cech:
1) tworzone są przez człowieka ( ludzi ) na mocy decyzji jakiegoś organu założycielskiego, tzn. albo z woli samych członków – uczestników organizacji, albo z woli pewnego organu społecznego, politycznego, państwowego; stąd też bywają – choć niesłusznie – określane jako systemy sztuczne;
2) działają w nich ludzie jako podstawowy czynnik twórczy, oraz „funkcjonują” w rzeczy nazywane: materialno – technicznymi lub rzeczowymi środkami działania, zasobami, aparaturą, artefaktami itp .: uznanie decydującej roli człowieka przesądza na ogół o tym, że te organizacje nazywane są systemami społecznymi, czy – rzadziej – systemami społeczno – technicznymi;
3) powołane są do realizacji określonych celów formułowanych w kategoriach materialno – technicznych ( rzeczowych ), ekonomicznych, społecznych, w tym również kulturowych, polityczn6ych i innych; podstawową misją tych organizacji jest wytwarzanie ( i podział ) dóbr lub usług materialnych bądź usług i wartości niematerialnych; dlatego mówi się, że są to systemy celowe lub celowo zorientowane;
4) ze względu na te cele zachodzi w nich podział pracy, funkcji, kompetencji decyzyjnych (ról organizacyjnych ) oraz kształtuję się ich wewnętrzna struktura i hierarchia, a więc różnorodne stosunki i oddziaływania między składnikami organizacji i ich grupami lub zespołami ( podsystemami ); dlatego nazywa się je systemami ustruktulizowanymi i hierarchicznymi;
5) mają tzw. człon kierowniczy, którego zadaniem jest doprowadzenie do współdziałania składników organizacji w kierunku realizacji wspólnego celu przez maksymalizacje efektu synergicznego; w języku cybernetyki człon ten jest nazywany systemem sterującym;
6) zdolne są do osiągania celów w różny sposób, przy różnych warunkach początkowych, a więc charakteryzuje je ekwifinalność;
7) zdolne są do „utrwalania” sposobów ( wzorców ) działań i do powtarzalnej (odnawialnej), niekiedy ciągłej, realizacji celów, co stanowi podstawę ich instytucjonalizacji, tj. wyodrębnienia przestrzennego, ekonomicznego i prawnego oraz formalizacji celów, funkcji, struktury;
8) są tylko względnie wyodrębnione z otoczenia, co oznacza, że zawsze prowadzą z nim na ogół ekwiwalentną wymianę dóbr materialnych, nominalnych ( środków pieniężnych ) oraz energii i informacji; dlatego są traktowane jako systemy otwarte;
9) zdolne są nie tylko do wyboru sposobu osiągania celów, lecz również do ich modyfikacji oraz do ich samodzielnego określania; dlatego mówi się, że są to systemy zachowujące się rozmyślnie;
10) zdolne do zwiększania swojej sprawności i stopnia zorganizowania, m.in. przez zmiany struktury, co daje im możliwość osiągania dość trwałych stanów równowagi dynamicznej wewnętrznej i zewnętrznej; wobec tego są określane jako systemy samodoskonalące się.
Przedstawione wyliczenie cech organizacji nie jest zupełne, w tym znaczeniu, że nie obejmuje wszystkich możliwych do wyróżnienia cech tych obiektów; nie zakłada również żadnego uporządkowania tych cech, na przykład pod względem stopnia ich ważności, istotności, ani nie jest też bynajmniej wyczerpujące merytorycznie ( treściowo ), co z kolei oznacza, że każda z wyróżnionych cech może być dookreślona i głębiej wyjaśniona.
Skonstruowanie modelu organizacji, który uwzględniałby różnorodne, chociażby tylko wymienione wyżej jej najistotniejsze cechy, byłoby zabiegiem „technicznie” trudnym do przeprowadzenia i chyba mało płodnym, jako że zaletą dobrego modelu jest jego prostota.
BIBLIOGRAFIA
1. A. Kieżun „Sprawne zarządzanie organizacją” Warszawa 1997
2. A. Koźmiński, Wł. Piotrowski
„ Zarządzanie, teoria i praktyka” , Warszawa 1995
3. A. Czerwiński, M. Czerska, B. Nogalski, R. Rutka
„ Organizacja i zarządzanie” , Gdańsk 1998
4. E. Hilgard „Wprowadzenie do psychologii”, Warszawa 1967
5. L. Krzyżanowski „Podstawy nauki zarządzania” Warszawa 1985
6. A. Czermiński „Wybrane zagadnienia z teorii organizacji i zarządzania” Warszawa 1982
7. A. K. Koźmiński „Współczesne teorie organizacji” Warszawa 1983
8. D. Katz, R. L. Kahn „Społeczna psychologia organizacji”, Warszawa 1979 r.,
9. H.A Simon Die Wissenschraft der Der artefakte, Hamburg 1978
Adam Mickiewicz "Dziady część III"