Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

ZAKRES TEMATYCZNY PRZEDMIOTU:- podstawowe pojęcia z polityki społecznej; - doktryny i modele polityki społecznej; - system zabezpieczenia społecznego; - przyczyny kryzysu i kierunki reformy ubezpieczeń społecznych i ochrony zdrowia; - zadania pomocy społecznej; - polityka społeczna wobec niepełnosprawnych, ludzi starszych, rodzin specjalnej troski; - społeczne aspekty rynku pracy – problem bezrobocia; - społeczne koszty transformacji; - polityka społeczna w innych krajach. CEL DYDAKTYCZNY PRZEDMIOTU: Wiadomości: poznanie zakresu zainteresowania polityki społecznej i jej zadań wynikających ze zmian zachodzących w gospodarce i społeczeństwie; Umiejętności: identyfikowanie celów polityki społecznej oraz wzajemnych uwarunkowań pomiędzy sferą gospodarczą a społeczną. SŁOWA KLUCZNOWE: Polityka społeczna, Poziom i jakość życia, System zabezpieczenia społecznego, Bezrobocie, Zjawiska patologii społecznej. LITERATURA: 1) Zadania społeczne. Red. Z. Pisz, AE Wrocław 1999 2) Zabezpieczenie społeczne. Red. Z. Pisz, AE Wrocław 1998 3) Golinowska St.: Polityka społeczna w gospodarce rynkowej, PWE 1994 4) Czasopisma: - „Polityka społeczna” – miesięcznik; - „Praca i zabezpieczenie społeczne” – miesięcznik. ZALICZENEI PRZEDMIOTU: Egzamin z całości przedmiotu. 1. Polityka społeczna (PS) jako działalność praktyczna oraz dyscyplina naukowa 2. Zakres przedmiotowy polityki społecznej 3. Cele polityki społecznej 4. Interdyscyplinarność polityki społecznej 5. Doktryny jako system wartości polityki społecznej 6. Modele polityki społecznej 7. Podmioty polityki społecznej 8. Zmiany w polityce społecznej po roku 1989 Ad 1. PS jako działalność praktyczna oraz dyscyplina naukowa Geneza – polityka społeczna – działalność praktyczna i dyscyplina naukowa, jest kategorią historyczną, powstałą w II poł. XIX w. w ustroju kapitalistycznym. Przesłanki do powstania PS przedstawiają się następująco: 1) Rozwój kapitalizmu zaostrzył istniejące sprzeczności między interesami klas; 2) Zjawisko industrializacji wywołało negatywne skutki – narastały problemy społeczne; 3) Zmieniająca się rzeczywistość rodziła potrzebę naukowego wyjaśnienia procesów przemian. Jest wiele definicji polityki społecznej, choć istota ta sama. Definicje PS według: & J. Rosner’a: polityka społeczna to działalność państwa i organizacji społecznych w dziedzinie kształtowania warunków bytu i pracy, zmierzająca do optymalnego zaspokojenia indywidualnych i społecznych potrzeb ludności. & K. Szuberta: polityka społeczna to celowe oddziaływanie państwa, związków zawodowych i innych organizacji na istniejący układ stosunków społecznych zmierzające do poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności, usuwanie nierówności społecznych oraz podnoszenie kultury życia. & K. Secomski: polityka społeczna – jako działalność jej podmiotów - zmierza do najbardziej efektywnego wykorzystania środków materialnych w celu podniesienia poziomu życia ludności oraz rozbudowy infrastruktury społecznej. Definicja Rosner’a i Szuberta są do siebie podobne, definicja Secomskiego podkreśla aspekt ekonomiczny. Wszystkie definicje PS ukazują ją jako działalność praktyczną (ujęcie praktyczne). - Jako działalność praktyczna PS obejmuje swoim zasięgiem zadania opiekuńcze (osłonowe) skierowane do grup ekonomiczne najsłabszych, a z drugiej strony – zapobieganie powstawania zagrożeń tj. prognozowanie zmian. - Jako dyscyplina naukowa (drugi aspekt) – bada społeczno-ekonomiczne problemy związane z działalnością mającą na celu zaspokojenie potrzeb człowieka, rozpoznanie prawidłowości i zależności występujących w organizacji tej części procesu gospodarczego. Zajmuje się ona też diagnozowaniem bieżącej sytuacji socjalnej, wyjaśnia genezę, wskazuje możliwości-perspektywy rozwiązań itp. Def.: PS jako nauka – jest zobowiązana do badania, we współdziałaniu z innymi dziedzinami nauki, warunków bytu i pracy społeczeństwa między innymi pod kontem ustalenia ich wpływu na rozwój gospodarczy oraz zapobiegania lub ograniczania zagrożeń związanych z tym rozwojem. Ad 2. Zakres przedmiotowy PS - powinien odpowiadać ludzkim potrzebom, może być rozpatrywany w kategoriach teoretycznej lub praktycznej działalności. Kategorie teoretycznej działalności: o analiza zmieniających się bieżących potrzeb; o badanie stopnia zaspokojenia potrzeb; o prognozowanie rozwoju potrzeb Kategorie praktycznej działalności: o celowe, racjonalne, zgodne z zasadami sprawiedliwości społecznej wykorzystanie środków materialnych i niematerialnych do zaspokojenia tych potrzeb. Potrzeby odpowiadające PS: 1. praca zgodna z kwalifikacjami – polityka zatrudnienia 2. zapewnienie odpowiedniego dochodu z pracy – polityka zatrudnienia 3. bezpieczne i higieniczne warunki pracy – polityka zatrudnienia 4. ochrona zdrowia – polityka zdrowotna 5. odpowiednie warunki mieszkaniowe 6. możliwość wypoczynku i kulturalnego rozwoju w czasie wolnym od pracy. Sfery zainteresowań PS: 1. warunki życia ludności (materialne, pozamaterialne) 2. stosunki międzyludzkie (w środowisku pracy, zamieszkania itp.) 3. struktura społeczna (wyrównywanie różnic społecznych) Sfery zainteresowań wg Supińskiej: 1) praca 2) dobrobyt 3) kultura społeczna 4) ład społeczny Ad 3. Cele PS jako działalności są następujące: I. wyrównywanie warunków życia i pracy poprzez zaspokojenie potrzeb ludności w różnym wieku, optymalnie w danych warunkach; II. tworzenie równego dostępu w korzystaniu z obywatelskich praw; III. usuwanie nierówności społecznych (ochrona ekonomicznie i socjalnie najsłabszych grup ludności); IV. kształtowanie stosunków społecznych (organizowanie postępu społecznego w skali mikro i makro); V. asekurowanie przed ryzykami życiowymi; VI. zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa socjalnego; VII. zwalczanie i zapobieganie patologii społecznej. Ad 4. Interdyscyplinarność PS (Interdyscyplinarność – korzystanie z dorobku innych nauk) Polityka społeczna wyłoniła się z ekonomii w II połowie XIX w. – „córka ekonomii”, miała realizować poprawę warunków życiowych najsłabszych grup społecznych. Występują zależności pomiędzy polityką społeczną a polityką ekonomiczną (gospodarczą), (następuje sprzężenie zwrotne) – polityka ekonomiczna dostarcza określonych środków dzielonych przez PS, które przyczyniają się do rozwoju gospodarczego (np. kursy dla bezrobotnych). Polityka społeczna powiązana jest również z innymi dziedzinami naukowymi i wykorzystuje uzyskane wiadomości z tych nauk, tzn.: Powiązania: - ze statystyką [analiza zjawisk w oparciu o dane statystyczne i przy pomocy statystycznych interpretacji], - z historią [w ramach PS poszukuje się pewnych prawidłowości, sięga się do historii aby poznać istniejące rozwiązania], - z aksjologią – nauka o wartościach [wartościowanie rzeczywistości społecznej, równość, sprawiedliwość społ.], - z socjologią [wykorzystywanie technik badań], - z demografią [uzyskiwanie pierwotnych danych ze społeczności]. Ad 5. Doktryny PS I. LIBERALIZM II. KATOLICYZM III. SOCJALIZM IV. KONSERWATYZM Funkcje doktryn: 1) Demaskują i oceniają dolegliwości życia społecznego (zbiorowego); 2) Konstruują programy poprawy istniejącej rzeczywistości; 3) Wprowadzają ład w chaos społeczny i regulują stosunki międzyludzkie, 4) Odgrywają rolę przewodnika wyznaczającego cele i kierunki działania; 5) Prowadzą do zjawiska rozpowszechniania w społeczeństwie danych systemów wartości (np. idei sprawiedliwości społecznej, równości, solidarności, samodzielności). LIBERALIZM Doktryna ta charakterystyczna jest dla ustroju kapitalistycznego, w okresie wolnej konkurencji. Opiera się na zasadach: - wolności jednostki, - własności prywatnej, - bogacenia się, - elastyczności ról życiowych. Liberałowie podkreślają, że człowiek nieskrępowany w swej inicjatywie dąży do zaspokojenia swoich ambicji (do samorealizacji), czyli do max zysku i min. Strat. Państwo powinno spełniać rolę stróża nocnego, a jego ingerencja może ograniczać elastyczność jednostki lub ją ubezwłasnowolnić. Realizowana jest tu polityka empiryczna : - polega na rozwiązywaniu bieżących problemów; - jej celem nie jest przeprowadzenie z góry założonych zmian w istniejącym w istniejącym ustroju lecz uzyskanie w jego ramach doraźnych efektów rozwiązujących istniejące napięcia; - jest rozwiązywana przede wszystkim na poziomie stosunków ekonomicznych, pozostaje w ścisłym związku z ekonomicznymi możliwościami państwa; - liberalizm odrzuca jakąkolwiek ingerencję państwa, państwo nie może ingerować w politykę pracy i politykę społeczną; - regulacje siłami rynkowymi; - ustawodawstwo socjalne jest bezcelowe, bo to obciążenie kosztami Skarbu Państwa; - nierówności społeczne są złe, lecz w drodze ewolucji mogą zostać usunięte np. przez progresję podatkową; - PS powinna wynikać z życia, a nie powinna być realizowana w oparciu o odgórne założenia. SOCLIBERALIZM Doktryna ta odpowiada socjalistycznej gospodarce rynkowej. W ustroju tym możliwa jest interwencja państwa w życie społeczne, w mechanizm rynkowy, lecz do określonej granicy tzn. do nienaruszalności mechanizmu rynkowego. Opiera się na zasadach: 1) Zasadzie państwa socjalnego – państwo ma obowiązek zapewnienia obywatelom pewnego poziomu bezpieczeństwa socjalnego i ekonomicznego powiązanego z poziomem bytu odpowiadającemu godności człowieka. Państwo ma konstytucyjny obowiązek wyrównywania dysproporcji życia. 2) Zasadzie pomocniczości (subsydiarności) – Decentralizacja władzy w myśl idei „tyle społeczeństwa ile można, tyle państwa ile jest konieczne”. Wspiera się własność prywatną i sprzyja wyzwalaniu inicjatyw obywatelskich [status na rynku pracy-prawo do świadczeń]. 3) Solidarności – opera się na zabezpieczeniu społecznym, w skład którego wchodzą: ubezpieczenie społeczne, pomoc społeczna. Pojawia się problem nadopiekuńczości. SOCJALDEMOKRATYZM Źródłem problemów socjalnych jest struktura społeczno-gospodarcza, wg tej doktryny działania PS powinny zmierzać do stworzenia systemu, w którym dzięki solidarnej współpracy wszystkich potrzeby każdej jednostki zostaną zaspokojone na odpowiednim poziomie. Polityce społecznej wg tej teorii postuluje się nadanie jej charakteru redystrybucyjnego, bez granic zaangażowani państwa w działalność socjalną. Socjaldemokracji uważają, że mechanizm rynkowy nie jest wystarczający, ingerencja państwa jest konieczna. w oparciu o tą doktrynę powstała koncepcja państwa opiekuńczego. Ad 6. Modele PS Analiza realizowanej polityki społecznej w długim okresie pozwala wydobyć modelowy obraz różnych systemów polityki społecznej, wywodzących się z różnych filozofii społecznych. W Europie rozróżnia się 3 podstawowe modele: 1. model skandynawski, zwany modelem instytucjonalnej polityki społecznej lub redystrybucyjnym; 2. model kontynentalny, zwany modelem neokonserwatywnym lub socliberalnym; 3. Model liberalny, lub inaczej rezydualny (marginalny). Tym, co pozwala wyróżnić te modele, to przede wszystkim różny układ instytucji polityki społecznej: państwa, organizacji społecznych, samorządu lokalnego i innych instytucji samorządowych, organizacji świata pracy, kościoła i organizacji religijnych, instytucji rynkowych, rodziny. Ważnym uzupełnieniem kryteriów instytucjonalnych jest zakres redystrybucji dochodów związanych z realizacją celów polityki społecznej. Model instytucjonalny (the institutional redistibutive model of social policy) Polega na zintegrowanej działalności polityki społecznej w ramach danego społeczeństwa. Powstaje coś w rodzaju instytucji, państwo zaś nie wyznacza żadnych granic swojego zaangażowania w działalność socjalną. Odpowiedzialność za zagwarantowanie dobrobytu i bezpieczeństwa każdej jednostki ponosi społeczeństwo. Rodzina wolny, rynek nie są w stanie zapewnić każdemu zaspokojenia potrzeb na wymaganym poziomie. Stąd planowa działalność państwa zastępuje mechanizmy rynku w zaspokajaniu potrzeb. Polityka społeczna ma w tym wypadku uniwersalny charakter, polegająca na posiadaniu pełnych uprawnień przez wszystkich obywateli do przyzwoitego standardu życia. Mają oni również pełne prawo do świadczeń socjalnych bez spełniania jakichkolwiek warunków wstępnych. W modelu tym polityka społeczna spełnia funkcje redystrybucji dochodów, co ma stwarzać możliwość dostępu do świadczeń według kryterium potrzeb, niezależnie od funkcjonowania rynku i udziału własnego poszczególnych ludzi. Skala redystrybucji musi być duża, aby udźwignąć szerokie socjalne zobowiązania państwa. Dokonuje się według kryterium maksymalnego wyrównania społecznego tworząc społeczeństwo egalitarne. Dla tego kierunku charakterystyczny jest model rodziny z kobietą pracującą, istnieje w nim państwowy system ubezpieczeń społecznych, na ogół typu zaopatrzeniowego (finansowanego z podatków), a instytucje rynkowe i dobroczynne działają na marginesie systemu. Zasada wyrównania społecznego obowiązuje w znacznej mierze także na obszarze gospodarki. W modelu tym mamy bowiem do czynienia z gwarancją pełnego zatrudnienia oraz solidarnościowa polityką płac. Oznacza to znaczne ograniczenia dla funkcjonowania mechanizmu rynkowego albo wręcz jego odrzucenie. Negacja mechanizmu rynkowego doprowadza z czasem do pogorszenia trendów efektywnościowych w gospodarce i konieczność rewizji zasady maksymalnego wyrównywania oraz socjalnych zobowiązań państwa. W tej fazie rozwoju historycznego znalazły się społeczeństwa, które ten model realizowały, a więc państwa realnego socjalizmu oraz Szwecja. Model marginalny ( the residual welfare model of social policy) Opera się na założeniu, że rynek prywatny i rodzina stanowią naturalne kanały, za pomocą których potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane. Jeżeli tak się nie dzieje, dopuszcza się wkroczenie polityki społecznej, ale traktowanej jako rozwiązanie doraźne. Przyjmuje się w tym modelu, że zdecydowana większość społeczeństwa jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoje potrzeby socjalne przy ewentualnej pomocy rodziny i organizacji charytatywnych. Stąd rozbudowa państwowej polityki społecznej jest traktowana jako niepotrzebna, niosą za sobą negatywne skutki w postaci utraty motywacji czy też osłabienia moralności. Państwo powinno interweniować tylko w ostateczności. Polityka społeczna składa się przede wszystkim z działań o charakterze selektywnym, natomiast świadczenia socjalne są z reguły fakultatywne, zależne od osiągniętego standardu materialnego osoby korzystającej. Model socliberalny Jest to model wprowadzający zasady i mechanizmy wyrównywania społecznego do gospodarki rynkowej w taki sposób, aby jej nie szkodzić, a tam gdzie się daje – wspomagać ją. Istotą tego modelu jest utrzymywanie takich proporcji między odpowiedzialnością państwa za realizację polityki społecznej i innych jej podmiotów – związków zawodowych, pracodawców, organizacji kościelnych, samorządowych, organizacji lokalnych – a rodziną, aby nie zmniejszać motywacji i dążeń indywidualnych do samodzielnego zabezpieczenia swego bytu oraz przezorności na wypadek wystąpienia ryzyka socjalnego. Ponadto organizowanie różnych form zabezpieczenia społecznego nie jest oderwane od motywacji do tworzenia wydajnych źródeł środków n cele socjalne. Niemcy mówią o zasadzie „świadczenie za świadczenie”, co oznacza, że każdy wydatek socjalny musi mieć pokrycie w dopływie środków na ten cel, środków powstałych w wyniku pracy. W modelu społecznej gospodarki rynkowej mamy do czynienia zarówno z zasadą socjalnych zobowiązań państwa, zasadą solidarności jak i zasadą subsydiarności. W społeczeństwach, w których zasada subsydiarności istotnie wpływa na rozwiązywanie problemów socjalnych, rozwijają się liczne organizacje społeczeństwa obywatelskiego, które samodzielnie podejmują działania w obszarze polityki społecznej. Wszystkie zasady, mechanizmy i instytucje socjalne w tym modelu nie mogą naruszać własności prywatnej i zdominować ekonomiczne kryteria gospodarki rynkowej. Efektywność i wzrost gospodarczy daje bowiem szanse na korzyści dla wszystkich. W modelu tym polityka społeczna stanowi dodatek do ekonomii, natomiast potrzeby społeczne mają być zaspokajanie na podstawie kryterium zasług i wydajności. Opiera się ten model na wzorach ubezpieczeń prywatnych. Nacisk jest przede wszystkim położony nie na pomoc jako taką, ale raczej na samopomoc społeczną. Jednostki, a również różne grupy społeczno-zawodowe, są stymulowane do samodzielnego zapewnienia sobie ochrony przed różnymi zdarzeniami losowymi. Forma postulowaną są dobrowolne ubezpieczenia. Zakres ochrony społecznej zależy w tym modelu od działań własnych ludzi, efektywność świadczeń zaś od długości stażu pracy bądź wysokości opłacanych składek ubezpieczeniowych. Wyszczególnienie Model liberalny Model redystrybucyjny Naczelne wartości ideologiczne Wolność jednostki, indywidualizm Sprawiedliwość społeczna, kolektywizm Pierwszoplanowe kryterium postępu Efektywność ekonomiczna Równość społeczna Preferowany typ własności Własność prywatna Własność publiczna Główna zasady organizowania życia społecznego Żywiołowość, swobodna gra sił, system rynkowy, tendencja decentralistyczna Planowanie, interwencjonizm, system opiekuńczy, tendencja centralistyczna Reperkusje w obszarze PS 5) akcent na działanie charytatywno-filantropijne; 6) prymat spożycia indywidualnego; 7) trend elitarny (pogłębianie dysproporcji społecznych) 1) planowane przekształcenie struktur społecznych i kompleksowe rozwiązanie kwestii społecznych; 2) prymat spożycia zbiorowego 3) trend egalitarny (osiąganie równości społecznej) Ad 7. Podmioty polityki społecznej i ich klasyfikacja Podmioty polityki społecznej to osoby prawne, które w swoim obszarze kompetencji działają na rzecz wyrównywania szans życiowych ludzi potrzebujących lub (i) na rzecz poprawy ich położenia materialnego. Można je sklasyfikować w kilku grupach:  po pierwsze, wyróżnia się podmioty państwowe (publiczne) i pozarządowe. - Podmioty państwowe mają za zadanie porządkowanie życia społecznego, tworzenie osłon socjalnych na poziomie ekonomicznych możliwości budżetu. Ich zadaniem jest także wyrównywanie szans życiowych zgodnie z zasadą konstytucyjnej sprawiedliwości. - Podmioty pozapaństwowe mają na celu wszechstronne uzupełnianie działań państwa na rzecz grup najsłabszych ekonomicznie.  Po drugie, dzieli się podmioty ze względu na obszar działania. Według tego kryterium wyróżnia się cztery typy podmiotów: - globalne – są to organizacje międzynarodowe, które w swoim zasięgu działania mają określone kwestie socjalne występujące w skali globalnej. Organizacje te to np. ONZ i jej agendy oraz programy wyspecjalizowane (MOP – Międzynarodowa Organizacja Pracy, Bank Światowy, IMF- Międzynarodowy Fundusz Walutowy) oraz Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju; - regionalne – obejmujące swoim działaniem obszar kontynentu. Ma to miejsce np. w przypadku Rady Europy i Unii Europejskiej, realizujące program polityki społecznej w obrębie kilkunastu lub kilkudziesięciu państw członkowskich lub w danym regionie; - krajowe (narodowe) – są to osoby prawne działające w skali danego kraju. Te z kolei można podzielić wg podanego już kryterium na : organizacje publiczne i pozarządowe; - lokalne – działające na obszarze określonego terytorium, wsi, gminy, powiatu. Przykładem tego typu podmiotu jest samorząd terytorialny. Podmioty o zasięgu krajowym można podzielić na : - ustawodawcze: Sejm i Senat – są naczelnymi organami władzy ustawodawczej i decydują o kształcie ustawodawstwa socjalnego. Droga legislacyjna ustaw jest wydłużona przez pracę w Komisjach Sejmowych. W obszarze polityki społecznej w Sejmie działają Komisje: Polityki Społecznej; Rodziny; Edukacji; Nauki i Młodzieży; Łączności z Polakami za Granicą; Polityki Przestrzennej, Budowlanej i Mieszkaniowej; Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej; Zdrowia; Mniejszości Narodowych i Etnicznych. W obszarze polityki społecznej w Senacie działają Komisje: Samorządu Terytorialnego i Administracji Państwowej; Spraw Emigracji i Polaków za Granicą. - Wykonawcze: Prezydent; Premier; Komitet Społeczno-Polityczny Rady Ministrów; Rządowa Komisja Ludnościowa; Minister Finansów; Minister Pracy i Polityki Społecznej; Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji; Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych; Minister Sprawiedliwości; Minister Zdrowia; Minister Edukacji Narodowej; Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ Ad 8. Zmiany w polityce społecznej po roku 1989 Dokumenty odnośnie polityki społecznej: 1) maj 1990 r. - tzw. tezy polityki społecznej, dokument MPiPS (Ministerstwa Pracy i Polityki socjalnej), (pierwszy dokument opracowany przez rząd); Istota zagadnienia: a) państwo ma tworzyć poszczególnym jednostkom i wspólnotom warunki do pełnego rozwoju (ma zaspokajać potrzeby elementarne i stwarzać warunki do samorealizacji). b) Podkreślano, że bardzo istotna jest wolność jednostki (w przeciwieństwie do epoki realnego socjalizmu). 2) lipiec 1990 r. – dokument: założenia programu działań w zakresie polityki socjalnej do 2000 r. (dokument ten miał zawierać podstawowe cele, zadania programowe PS na okres 10 lat). 3) 1992 r. pakiet gwarancji socjalnych Tezy zawarte w tym dokumencie utrwalały dotychczasowy przyjęty kierunek zmian w PS GŁÓWNY KIERUNEK ZMIAN W POLITYCE SOCJALNEJ CHARAKTERYZOWAŁ SIĘ: traktowanie PS jako instrumentu wspomagającego przekształcenia gospodarcze służącego łagodzeniu społecznego sporu przed zmianami; kontynuowanie działań zmierzających do ograniczenia roli państwa we wszystkich dziedzinach PS bez wskazania, które podmioty zadania te przejmą; nie wyznaczono tych dziedzin i sfer działania, w których rola państwa była i pozostanie dominująca oraz takich, z których państwo będzie stopniowo się wycofywać; poszukiwanie środków na opłacenie usług społecznych u ich użytkowników. Z założeń nowo tworzonego ustroju wyłoniła się nowa rola państwa, przestało ono być opiekunem, od początku lat 90-tych to jednostka powinna martwić się o swój byt. W pierwszym okresie transformacji podjęto III grupy działań (trzy kierunki działań): I. stworzenie efektywnego systemu ochrony socjalnej i gwarancji dochodowych: - wprowadzenie zasiłków dla bezrobotnych, - wprowadzenie zasiłków mieszkaniowych, - zreformowano system pomocy społecznej – (stwarzając prawo każdemu obywatelowi wsparcia w trudnej sytuacji życiowej); II. drugi kierunek działań – dotyczy zjawiska bezrobocia, Koncentrowano się na zapewnieniu środków dla bezrobotnych (zasiłki dla bezrobotnych)- działalność osłonowa, a nie na kreowaniu nowych miejsc pracy; III. trzeci kierunek działań miał na celu dostosowanie programów socjalnych do tworzonej gospodarki rynkowej Dotychczasowe dokumenty odnoszące się do PS nie przedstawiały kompleksowego podejścia do rozwiązywania kwestii związanych z polityką społeczną. 4) 1995 r. – dokument – strategia dla Polski (profesor Kołotko) Jednym z głównych celów było stworzenie stabilnego systemu zabezpieczenia społecznego o przejrzystych zasadach finansowania i uzyskiwania świadczeń. W okresie późniejszym pojawiły się bardziej konkretne dokumenty dotyczące regulacji określonych dziedzin polityki społecznej Późniejszy okres transformacji – konkretyzacja reform. Dokumenty dotyczące reformy ubezpieczenia społecznego: 5) maj 1995 r. - program reformy ubezpieczenia społecznego MPiPS 6) 1995 r. - program Ministerstwa Finansów 7) 1996 r. - program Solidarności (NSZZ – Solidarność) 8) 1997 r. - program Unii Wolności 9) lata 1995 – 1996 – reformy odnośnie opieki zdrowotnej – dwa projekty ustaw: a) jeden projekt pojawił się w kręgu ekspertów w komisji zdrowia przy NSZZ –Solidarność b) drugi w Ministerstwie Zdrowia 10) 1-IX-97 r. – regulacja prawna dotycząca zasad przyznawania rent inwalidzkich (wyeliminowanie grupy 3). 11) 1999 r. – 4 wielkie reformy odnośnie PS: - zmiany w ubezpieczeniach ( reforma emerytalno-rentowa) - zmiany w systemie ochrony zdrowia - zmiany w edukacji - reforma administracyjna 1. Podstawowe kategorie PS: - postęp społeczny, rozwój społeczny, - poziom życia, jakość życia, - cywilizacyjna godność życia 2. Metody badania jakości życia Ad 1. Podstawowe kategorie PS Różnice w treści pojęć postęp a rozwój społeczny POSTĘP ROZWÓJ a) doskonalenie systemu, przekształcanie systemu od stanu gorszego do lepszego; b) obrazuje zmiany jakościowe w systemie; c) zawiera w sobie dodatni ładunek wartościujący; d) stwierdzenie postępu wymaga oceny (jest oceną) a) podwyższanie stopnia złożoności systemu, przekształcenie systemu ze stanu względnie prostego do stanu bardziej złożonego; b) obrazuje zmiany ilościowe systemu; c) jest pozbawiony zabarwienia wartościującego; d) stwierdzenie rozwoju wymaga opisu (jest opisem) Rozwój społeczny – wg ONZ Rozumiany jest jako proces poszerzania się zakresu wyborów jakie mogą dokonywać jednostki poprzez zwiększanie swoich zdolności i możliwości. Rozwój społeczny – wg Międzynarodowej Encyklopedii Nauk Społecznych To istotne przekształcenie struktur społecznych włącznie z konsekwencjami, jakie te struktury mają dla norm, wartości oraz wytworów kultury. Rozwój społeczny należy rozpatrywać nie tylko w kategoriach ilościowych, ale także w kategoriach jakościowych. Poziom życia – wg Instytutu Gospodarki Społecznej To stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych społeczeństwa poprzez strumień dóbr i usług odpłatnych oraz poprzez fundusz konsumpcji zbiorowej. (W II poł. Lat 70-tych pojawił się nowy termin – jakość życia) Jakość życia – łączy w sobie w aspekty: • aspekt obiektywny – obiektywne warunki bytu, • aspekt subiektywny – subiektywne odczuwanie zadowolenia/niezadowolenia z obiektywnych warunków bytu Jakość życia – def. To poziom satysfakcji uzyskiwanej przez jednostkę w wyniku spożywania dóbr, usług, spędzania czasu wolnego i korzystania z pozostałych materialnych i społecznych warunków środowiska, w którym jednostka ta się znajduje. Teoretycznie istnieją 4 możliwe warianty (odnoszące się do jakości życia): Subiektywne odczuwanie Obiektywne warunki życia Dobre Złe Dobre Szczęście Dysonans Złe Adaptacja Deprywacja Potrzeb Cywilizacyjna godność życia To obowiązek działania na rzecz innych członków społeczeństwa w celu pomniejszenia negatywnych aspektów (skutków) życia, które niesie za sobą rozwój cywilizacyjny. Jakość życia To relacje między odczuwanymi przez jednostki i grupy społeczne potrzebami i wartościami, a możliwościami w dziedzinie ich zaspokojenia i realizacji. Ad 2. Metody badania jakości życia Poziom życia = zmiany obiektywne – określenie poziomu zjawisk i procesów, które przebiegają poza człowiekiem. Jakość życia = wskaźniki subiektywne (np. badania ankietowe, sondaże) określają odczucia ludzi wyrażane przez nich samych. Wskaźniki obiektywne : I. Wartościowe - wyrażane w jednostkach pieniężnych - wyrażane w jednostkach naturalnych II. Cząstkowe – dotyczące jednego wąskiego elementu poziomu życia - syntetyczne – służą ocenie grup potrzeb w celu szerszej oceny warunków życia ludności. SYNTETYCZNE MIERNIKI POZIOMU ŻYCIA I. DN, PKB II. Spożycie bieżące III. Miernik Ekonomicznego dobrobytu IV. Metoda genewska V. HDI (Human Development Index) VI. HPI ( Human Poverty Index) VII. GDI (Gender – related Development Index) VIII. GEM I – IV doczytać w książce pt. Zadania Społeczne – Pisz (1999) – rozdział: zmiany w poziomie życia. HDI: Wsk. ROZWOJU SPOŁECZNEGO bierze się pod uwagę: - skorygowany, realny PKB - wskaźnik długowieczności (przeciętna długowieczność życia) - wskaźnik wykształcenia – mierzy on: umiejętność pisania, czytania, komunikację międzyosobniczą i uczestnictwo w życiu społecznym. Wartości HDI < 0 – 0,500> - kraj słabo rozwinięty (zacofany) < 0,501 – 0,800> - kraj średnio rozwinięty <0.801 – 1> - kraj wysoko rozwinięty HPI – WSKAŹNIK BIEDY SPOŁECZNEJ Odnosi się do ubóstwa, obliczany dla każdego kraju osobno. Bierze się pod uwagę: 1) w krajach trzeciego świata: - procent mieszkańców, którzy nie dożyją 40-go roku życia - proporcje ludzi dorosłych nie umiejących czytać i pisać - procent ludności bez dostępu do czystej wody i służby zdrowia - procent dzieci do lat pięciu z niedowagą 2) w krajach rozwiniętych: - procent ludzi którzy nie dożyją 60-tego roku życia - procent dorosłych nie umiejących posługiwać się słowem pisanym w stopniu dostatecznym - liczba ludzi żyjących poniżej granicy biedy - poziom wykluczenia społecznego mierzony jest poprzez określenie procentu osób pozostających bez pracy powyżej 1 roku. GDI – Wsk. RELACJI ROZWOJU SPOŁECZNEGO KOBIET I MĘŻCZYZN Wyliczany na podstawie tych samych danych co wskaźnik HDI. Jego celem jest uchwycenie różnicy co do tempa rozwoju kobiet i mężczyzn w danym kraju (im jest ona większa tym współczynnik GDI jest niższy ?). GEM – MIARA RÓWNOUPRAWNIENIA PŁCI 1. Pojęcie zabezpieczenia społecznego 2. Elementy zabezpieczenia społecznego ( zakres przedmiotowy i podmiotowy) 3. Zasady zabezpieczenia społecznego 4. Świadczenia z zabezpieczenia społecznego 5. Czynniki warunkujące rozwój systemu zabezpieczenia społecznego 6. Akty Rady Europy Ad 1. Pojęcie zabezpieczenia społecznego Początki zabezpieczenia społecznego sięgają wspólnot ubezpieczeniowych. Takimi wspólnotami były np. kasy chorych czy kasy ubezpieczeń od bezrobocia. Były one dobrowolne lub przymusowe. Od lat 70-ych XIX w. wprowadzano stopniowo ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe, emerytalno-rentowe i ubezpieczenia od bezrobocia. W wypadku osób, które nie były objęte takimi ubezpieczeniami, istniała coraz szersza możliwość wsparcia ze środków opieki społecznej. Stopniowo upowszechnia się przekonanie, że w społeczeństwach cywilizowanych istnieje obiektywna potrzeba stworzenia całościowego systemu pomocy dla osób, które z różnych przyczyn o charakterze losowym znalazły się w trudnej sytuacji materialnej. Na to upowszechnienie miało wpływ wiele czynników, które działały synergicznie (m.in.: kryzys gospodarczy przełomu lata dwudziestych i trzydziestych XX wieku, wzrost poczucia solidarności narodowej w okresie, szczególnie II wojny światowej, rozwój myśli humanistycznej i religijnej w zakresie opieki nad najsłabszymi członkami społeczeństwa). W skali poszczególnych państw dążenie do „wolności od niedostatku” znalazło najpełniejszy wyraz w tzw. Planie Beveridge’a – ogłoszonym w Anglii w 1942 roku. W planie tym stwierdzono, że państwo może i powinno przyjąć na siebie odpowiedzialność za udzielenie pomocy obywatelom będącym w potrzebie i że biedę, w jej podstawowym znaczeniu, można przewidzieć i jej uniknąć. Środkiem do osiągnięcia celu miały być obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, uzupełnione powszechną służbą zdrowia i zasiłkami rodzinnymi. Ubezpieczenie powinny obejmować wszystkich obywateli zapewniając im jednakową i podstawową ochronę. Właśnie tego typy całokształt działań zapewnienia takiej ochrony zaczęto określać mianem „zabezpieczenia społecznego”. Termin zabezpieczenia społeczne nie posiada jednej, powszechnie akceptowanej definicji. Określenia tego pojęcia można podzielić zdaniem M. Księżopolskiego na dwie grupy: I. grupa – wąskie ujęcie kategorii zabezpieczenia społecznego II. grupa – szersze ujęcie kategorii zabezpieczenia społecznego W pierwszej, która charakteryzuje się węższym ujęciem kategorii zabezpieczenia społecznego, akcent jest położony na wyodrębnienie i wyszczególnienie działań, a także sytuacji i okoliczności, w których przedsięwzięcia te są podejmowane dla zaspokojenia konkretnych potrzeb gwarantujących odpowiedni poziom życia jednostek i grup społecznych. Przykład definicji tego typu: Zabezpieczenie społeczne wg A. Rajkiewicza – „ System świadczeń, do których obywatele mają prawo lub z których mają możliwość korzystania w wypadkach i na warunkach określanych odpowiednimi przepisami”. Zabezpieczenie społeczne wg J. Piotrowskiego – „ całokształt środków i działania instytucji publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich obywateli przed niezawinionym przez nich niedostatkiem, przed groźbą niemożności zaspokojenia podstawowych, społecznie uznanych za ważne, potrzeb”. Celem zabezpieczenia społecznego w węższym ujęciu jest zapewnienie (zagwarantowanie) bezpieczeństwa socjalnego – wąsko ujmowanego, tj. bezpieczeństwa socjalno-ekonomicznego: ochrona przed biedą, niedostatkiem, brakiem materialnych środków utrzymania zapewniających godny poziom życia. Jest to zabezpieczenie przed biedą i niedostatkiem naruszającym poczucie godności każdego dotkniętego nimi człowieka. To system, ochraniający przed znalezieniem się w sytuacji skrajnej. Z definicji tych wynika, że brak możliwości samodzielnego zagwarantowania sobie przez jednostkę środków materialnych zapewniających byt ( pewnych standardów w zakresie materialnych potrzeb egzystencji) tworzy warunku uprawniające do korzystania ze świadczeń dostępnych w ramach zabezpieczenia społecznego. Zabezpieczenie społeczne w tym sensie oznacza zbiór świadczeń i usług dostępnych w instytucjach publicznych na zasadach i w okolicznościach opisanych i uregulowanych ściśle przepisami prawa. Celem zabezpieczenia w sensie szerszym jest ujęciem problemu uwzględniającym o wiele bardziej rozbudowane pojęcie bezpieczeństwa i braku zagrożeń. Chodzi tu o takie rozwiązania, (mieszczące się w zakresie przedmiotowym polityki społecznej), które gwarantują bezpieczeństwo socjalne, ale także tworzą zespół warunków dających jednostkom możliwość pełnego rozwoju. W tym ujęciu zabezpieczenie społeczne oznacza więc możliwość korzystania ze świadczeń również w sytuacjach powszechnie uznanych za pozytywne (np. urodzenie dziecka, podjęcie studiów), nie powodujących skrajnych sytuacji dotyczących materialnych warunków bytu. Zabezpieczenie w szerszym sensie nie powinno się przyczyniać do zmniejszenia indywidualnej aktywności i przezorności, do ograniczania aspiracji i dążeń. Jako jednej z najważniejszych elementów polityki społecznej, zabezpieczenie społeczne nie może destrukcyjnie wpływać na równowagę pomiędzy sferami ekonomiczną i społeczną. Podsumowanie: {Przy węższym rozumieniu pojęcia zabezpieczenia społecznego uwaga koncentruje się na sytuacjach, w których następstwie pojawia się ból i cierpienie, w drugim ujęciu zaś zabezpieczenie społeczne jest działaniem umożliwiającym utrwalenie się stanu wolnego od zagrożeń, a tym samym przyczyniającym się do wyrównywania szans osiągania pełnego rozwoju osobowego i zawodowego. Zabezpieczenie społeczne w szerszym sensie tworzy więc warunki, w których każda jednostka ma możliwość osiągnięcia pożądanej przez siebie pozycji społecznej i pełnienia każdej funkcji gospodarczej lub publicznej, do jakiej posiada predyspozycje, kwalifikacje odpowiadające jej aspiracją i dążeniom} Sens Zabezpieczenia społecznego: Zabezpieczenie społeczne polega na tym, że społeczeństwo przez odpowiednie instytucje bierze na siebie współodpowiedzialność za zapewnienie każdemu uprawnionemu obywatelowi zaspokojenia potrzeb na poziomie uznanym za konieczny, zawsze wtedy gdy nie może on osiągnąć tego poziomu własną pracą lub realizacją rodzinnych uprawnień alimentacyjnych. W tym kontekście zabezpieczenie społeczne można określić jako system świadczeń na wypadek gdy obywatel (niezależnie od swej woli) jest pozbawiony całości lub znacznej części dochodów z pracy na trwałe lub na okres przejściowy, albo też gdy trzeba uzupełnić dochody dla uzasadnionego wzrostu wydatków na utrzymanie własne lub członków rodziny. Ekonomiczne funkcje zabezpieczenia społecznego – zapewnia dochody, we wszystkich tych przypadkach, w których pierwotny wymóg uzyskania dochodów z pracy nie ma zastosowania (np. niezdolność do pracy), albo gdy dochody uzyskiwane z pracy są bez winy są bez winy własnej danej jednostki zbyt małe aby zapewnić jej poziom życia, który jest uznany przez społeczeństwo za dostateczny. Ad 2. Elementy zabezpieczenia społecznego ( zakres przedmiotowy i podmiotowy) W Polsce Zakres przedmiotowy zabezpieczenia społecznego: 1) ubezpieczenie społeczne 2) ubezpieczenia majątkowe i osobowe ludności 3) ochrona zdrowia 4) pomoc społeczna 5) rehabilitacja inwalidów 6) uzupełniające świadczenia socjalne Mimo licznych różnic między tymi elementami ( np. rodzaje ryzyka) łączy je jedno wspólne zadanie: zapewnienie każdej osobie, każdej zbiorowości, poczucia bezpieczeństwa w bardzo wielu okolicznościach i sytuacjach życiowych, charakteryzujących się tym, że ich wystąpienie, bez względu na to, czy zostało zawinione przez zainteresowanych, czy ma charakter losowy, jest połączone z zagrożeniem materialnych warunków bytu. Zakres podmiotowy zabezpieczenia społecznego: 1) ludność czynna zawodowo 2) ludność w wieku poprodukcyjnym 3) ludność w wieku przedprodukcyjnym 4) cała ludność bez względu na wiek Uzupełniające świadczenia socjalne Świadczenia o znaczeniu: a) dopełniającym w stosunku do świadczeń podstawowych (zasiłek pogrzebowy z funduszów ubezpieczeniowych może być uzupełniany zasiłkiem statutowym wypłacanym przez związki zawodowe); b) komplementarnym w stosunku do zadań państwa w dziedzinie kształcenia oraz wychowania dzieci i młodzieży (stypendia). Ad 3. Zasady zabezpieczenia społecznego – techniki administracyjno-finansowe a) Ubezpieczeniowa b) Zaopatrzeniowa c) Opiekuńcza Techniki administracyjno-finansowe zabezpieczenia społecznego w oparciu o które przyznawane są świadczenia Elementy różnicujące Ubezpieczenie Zaopatrzenie Pomoc Administracja Zdecentralizowana * * publiczne zakłady ubezpieczeń Scentralizowana * * administracja państwowa Zdecentralizowana Gminy, Powiaty Finansowanie Zdecentralizowana Fundusze składkowe Budżet centralny państwa Brak składki Budżet gminy Pomocniczo – budżet Państwa – brak składki Uprawnieni Pracujący lub zawodowo aktywni Całość ludności lub określone grupy Całość ludności Świadczenia Typowe zależne od wkładu pracy (składki) - roszczeniowe Typowe zależne od potrzeb - roszczeniowe Indywidualne Zależne od potrzeb - roszczeniowe Technika ubezpieczeniowa:  Składki udzielane na jej podstawie mają charakter roszczeniowy, tzn. że w momencie spełniana warunku należy się nam to świadczenie (możemy go dochodzić na drodze sądowej)  Do nabycia uprawnień wymaga się opłacenia składek dostosowanych do wysokości dochodów i rozmiarów ryzyka  Wysokość i warunku przyznawania świadczenia są określone ustawowo  Świadczenia są zróżnicowane, w zależności od wysokości opłacanych składek  Nabycie prawa do świadczenia następuje w momencie spełnienia warunków przewidzianych w ustawie  Rozwój świadczeń opartych na zasadzie ubezpieczeniowej odbywa się w dwóch głównych kategoriach: 1) ubezpieczenia i świadczenia obligatoryjne – świadczenie oparte na zasadzie przymusu i powszechności np. ( ubezpieczenie emerytalno-rentowe, zdrowotne, pojazdów – OC) 2) ubezpieczenia i świadczenia fakultatywne – odwołują się zazwyczaj do indywidualnej przezorności i stanowią uzupełnienie świadczeń obligatoryjnych. Technika zaopatrzeniowa:  Świadczenia przyznawane na jej podstawie mają charakter roszczeniowy  Prawo do świadczeń wynika wyłącznie z woli ustawodawcy, nie jest związane z uprzednim opłacaniem składek  Świadczenia finansowane są z funduszy publicznych (podatków)  Z reguły świadczenia przysługują wszystkim obywatelom danego kraju należących do określonej grupy (osoby starsze, osoby z dzieckiem, niepełnosprawni)  Wymiar świadczenia jest najczęściej jednolity w ramach określonej grupy i jest on ustalany na poziomie zapewniającym wszystkim członkom tej grupy zaspokojenie potrzeb, na co najmniej minimalnym poziomie  Nabycie prawa do świadczenia następuje w momencie spełnienia warunków przewidzianych w ustawie, niezależnie od rzeczywistej potrzeby  Świadczenia mogą mieć charakter obligatoryjny ( przysługują wszystkim obywatelom bezwarunkowo) i fakultatywny. Technika opiekuńcza:  Świadczenia udzielane na podstawie tej techniki mają charakter uznaniowy (decyduje określony podmiot, do którego się kierujemy)  Świadczenia przyznawane są indywidualnie po uprzednim zbadaniu warunków życiowych danej osoby i są stosowne do jej potrzeb  Odnoszą się one do osób, które nie są uprawnione do świadczeń ubezpieczeniowych lub zaopatrzeniowych, a znajdują się w sytuacji wymagającej pomocy z zewnątrz  Świadczenia finansowane są z funduszy pomocniczych zarówno lokalnych jak i centralnych, mogą być realizowane przez wiele różnych podmiotów poczynając od państwa, a na osobach prywatnych kończąc. Ad 4. Rodzaje świadczeń przysługujących z zabezpieczenia społecznego Świadczenia dzieli się na trzy podstawowe kategorie, związane ściśle z zasadami zabezpieczenia społecznego: I. Technika ubezpieczeniowa: - zasiłki ubezpieczeniowe - emerytury II. Technika zaopatrzeniowa: - zasiłki dla bezrobotnych - pomoc dla kombatantów - zasiłek rodzinny ( rodziny wielodzietne) III. Technika pomocowa – opiekuńcza: - różnego rodzaju świadczenia – zasiłki, usługi z pomocy społecznej Ze względu na charakter: a) Obligatoryjne b) Fakultatywne Ze względu na formę: a) Pieniężne ( emerytury, renty inwalidzkie, świadczenia likwidujące szkody, zasiłki w wypadku choroby, zasiłki dla bezrobotnych, stypendia dla studentów itd.) b) Rzeczowe ( związane z chorobą i inwalidztwem: świadczenia lecznicze, położnicze, opatrunkowe, ortopedyczne, jak też przyznawane osobom, które samodzielnie nie potrafią zaspokoić własnych potrzeb w zakresie wyżywienia, ubrania czy elementarnego standardu warunków materialnych) Ze względu na czas trwania: a) Długoterminowe (emerytury, renty, stałe zasiłki z pomocy społecznej) b) Krótkoterminowe ( zasiłki chorobowe, macierzyńskie) c) Jednorazowe (zasiłki porodowe, pogrzebowe) Ad 5. Czynniki warunkujące rozwój systemu zabezpieczenia społecznego 1) Tradycje cywilizacyjne W Europie kształtują się one głównie pod wpływem rozwoju myśli humanistycznej, idei religijnych – doktryna socjalna kościoła katolickiego. ( W USA decyduje pragmatyzm) 2) Dominujące doktryny ekonomiczne (polityki ekonomiczne) 3) Typ państwa i obowiązujące w nim zasady 4) Poziom rozwoju ekonomicznego kraju (PKB) 5) Czynniki demograficzne: • struktura wiekowa (Sprawdzić czy wymienione są wszystkie czynniki...) Ad 6. Akty Rady Europy – wprowadzające pewne standardy do zabezpieczenia społecznego:  Europejska Karta Społeczna z 1961 r. wraz z Protokołem Dodatkowym z 1988 r., Protokołem Zmieniającym z 1991 r. oraz Drugim Protokołem Dodatkowym z 1992 r.  Zrewidowana Europejska Karta Społeczna z 1996 r.  Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego i Protokół do Kodeksu z 1964 r.  Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego – zrewidowany z 1964 r. 1. Historia ubezpieczeń społecznych 2. Pojęcie ubezpieczenia społecznego i systemu ubezpieczeń społecznych 3. Cechy ubezpieczeń społecznych 4. Funkcje ubezpieczeń społecznych 5. Formy, rodzaje świadczeń z ubezpieczeń społecznych Ad. 1. Historia ubezpieczeń społecznych Idea ubezpieczeń społecznych rozwinęła się wraz z rozwojem przemysłu – II poł. XIX w. Zalążkiem ubezpieczeń społecznych była idea Kasy Wzajemnej Pomocy. Prekursorem obowiązkowych ubezpieczeń społecznych były Niemcy w okresie rządów Bismarka. Za jego rządów weszły w życie dwie ważne ustawy: - 1883 r. – ustawa o ubezpieczeniach na wypadek choroby, która nawiązywała do Kas Wzajemnej Pomocy; - 1884 r. ustawa o ubezpieczeniach od wypadków przy pracy (zapewniała ona prawo do leczenia i renty w przypadku niezdolności do pracy); W roku 1889 wprowadzono kolejną ustawę o ubezpieczeniach emerytalnych – pokrywały ryzyka inwalidztwa pozawypadkowego, starości i śmierci. Podobne regulacje wprowadzano w innych krajach Europy Zachodniej: • Anglia: 1911 r. – ubezpieczenia chorobowe i ubezpieczenia od bezrobocia; • Francja: 1910 r. – ubezpieczenie na wypadek inwalidztwa i starości. Eksplozja w zakresie ustawodawstwa dotyczącego ubezpieczeń społecznych miała miejsce po II Wojnie Światowej. POLSKA 1918 r. – Po odzyskaniu niepodległości ubezpieczenia społeczne były bardzo zróżnicowane ze względu na podział Polski na trzy zabory. Najlepiej były one rozwinięte w zaborze pruskim, podobnie w zaborze austriackim, a najgorzej w zaborze rosyjskim – nie funkcjonowały żadne ubezpieczenia społeczne. Po roku 1918 podjęto, więc pierwsze próby stworzenie scalonego systemu ubezpieczeniowego. 1919 r. – organizacja obowiązkowego ubezpieczenia chorobowego obejmującego cały kraj; 1924 r. – ustawa o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia – początkowo obejmowała ona tylko robotników, następnie rozciągnięto ją na pracowników umysłowych (wg wzorców angielskich); 1927 r. – początek zmian dotyczących zróżnicowania systemu ubezpieczeń społecznych, m.in. Pracownicy umysłowi uzyskali jednolity, unormowany dla całej grupy odrębny system ubezpieczeń emerytalnych; 1933 r. – ustawa scaleniowa – w jej ramach znalazła się jednolita regulacja prawna ubezpieczenia wypadkowego. W okresie międzywojennym ukształtowały się 4 rodzaje ubezpieczeń: 1) ubezpieczenia chorobowe, 2) ubezpieczenia wypadkowe 3) ubezpieczenia emerytalne 4) ubezpieczenia na wypadek bezrobocia Po II Wojnie Światowej rozpoczął się proces odbudowy całego systemu regulacji z zakresu ubezpieczeń społecznych. 1945 r. – kosztami płacenia składek obciążono tylko pracodawców; 1945 – 1953 – stopniowe upowszechnianie tych składek, nowe rozwiązania; 1947 r. – ustanowiono zasiłki rodzinne w celu uzupełnienia dochodów pracowników, którzy mają na utrzymaniu dzieci; 1951 r. – zlikwidowano ZUS; 1960 r. - powrotne powołanie ZUS; 1975 r. – wprowadzono zasiłki opiekuńcze i rentę chorobową; 1981 r. – zasiłek wychowawczy. W latach 70-tych, 80-tych miało miejsce stopniowe rozszerzanie zakresu podmiotowego i przedmiotowego powszechnego obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Ad. 2. Pojęcie ubezpieczenia społecznego i systemu ubezpieczeń społecznych Ubezpieczenie społeczne – najogólniej – urządzenie mające na celu ochronę przed czymś, zapobiegające czemuś. Ubezpieczenia społeczne są formą zabezpieczenia się poszczególnych grup ludności od wystąpienia konkretnych rodzajów ryzyka życiowego (np. choroby, śmierci, kalectwa). Ubezpieczenia społeczne (wg Stanisławy Golinowskiej) - stanowią formę zabezpieczenia społecznego ludności, organizowaną dla konkretnych ryzyk życiowych i konkretnych grup ludności pracowniczej przy pomocy państwa. Ubezpieczenia społeczne – wąskie ujęcie – system świadczeń społecznych na rzecz ubezpieczonych przewidziany przez prawo. Ubezpieczenia społeczne – szerokie ujęcie – poza świadczeniami na rzecz ubezpieczonych na system ubezpieczeń społecznych składa się szereg innych elementów, a w szczególności obowiązki jego podmiotów, system finansowania, charakter i organizacja instytucji ubezpieczeniowych. Ubezpieczenia społeczne łączą w sobie elementy społeczne i ekonomiczne Ubezpieczenia społeczne dla ekonomisty – to źródła i sposób finansowania, rachunek ekonomiczny; Ubezpieczenia społeczne dla polityka społecznego – to urządzenie społeczne służące zaspokajaniu potrzeb ludzi wywołanych przez ryzyka losowe. Ubezpieczenia społeczne – to zespół stosunków prawnych między ubezpieczonym (jest nim głównie pracownik, były pracownik, członkowie jego rodziny), ubezpieczającym (pracodawca) oraz instytucją ubezpieczeniową (ZUS), w ramach którego powstają i są realizowane określone obowiązki i prawa tych podmiotów, a w szczególności obowiązek płacenia składki oraz prawo do świadczeń. Elementy ubezpieczenia społecznego: składka fundusz określone ryzyko losowe wystąpienie szkody pokrycie szkody określonym świadczeniem Ad. 3. Cechy (zasady) ubezpieczeń społecznych 1) praca zarobkowa podstawą ubezpieczenia – cecha konstytutywna; w praktyce: ubezpieczenie społeczne jest ściśle związane z wykonywaniem pracy zarobkowej; ubezpieczenie społeczne obejmowało: - pierwotnie – tylko pracowników zatrudnionych na umowę stosunku pracy, - obecnie – także osoby wykonujące pracę nakładczą (chałupniczą), wolne zawody, pracowników spółdzielni i kółek rolniczych oraz osoby pracujące w gospodarstwach rolnych. Ubezpieczenie społeczne w Polsce obejmuje obecnie 99%. 2) przymusowość w ubezpieczeniu społecznym – każdy, kto należy do grupy objętej ubezpieczeniem społecznym niezależnie od swojej woli objęty jest ubezpieczeniem. Podmiot zatrudniający jest obowiązany ubezpieczyć pracownika z chwilą nawiązania stosunku pracy. Jest to niezbędne uzupełnienie zapewniające realizację powszechności. Przymus w ubezpieczeniach społecznych jest stosowany głownie ze względu na społeczne efekty zewnętrzne sytuacji, w których ludzie dotknięci ryzykiem nie są w stanie poradzić sobie z nim samodzielnie, uwzględniając rynek prywatnych ubezpieczeń socjalnych. Efekty zewnętrzne: • Pojawienie się ryzyka socjalnego, dotyka swymi skutkami nie tylko pojedyncze osoby, ale także rodziny tych osób, w tym dzieci. • Możliwość tworzenia się gett środowisk dotkniętych ryzykiem socjalnych, które wywołują postawy przestępcze. • Polaryzacja dochodowa społeczeństwa, która sprzyja jego radykalizacji politycznej. Krytycy przymusu ubezpieczeniowego – liberalni ekonomiści uważają, że przezorność powinna przejawiać się w perspektywie indywidualnej. Dorosły odpowiedzialny człowiek sam powinien zabezpieczać się przed wystąpieniem ryzyk socjalnych, mając wiele różnych możliwości oszczędzania. 3) Ryzyka (zdarzenia) ubezpieczeniowe – pierwotnie system ubezpieczeń obejmował ryzyka związane z pracą (niezdolność do pracy, utrata pracy) obecnie do zdarzeń objętych ubezpieczeniem zalicza się: konieczność sprawowania opieki nad dzieckiem lub dorosłym członkiem rodziny, niemożność wykonywania pracy z powodu pozostania w izolacji (nosicielstwo). 4) Roszczeniowy charakter ubezpieczenia społecznego – prawo gwarantuje wypłatę środków z ubezpieczenia społecznego; przepisy precyzyjnie określają przesłanki określonych świadczeń i w razie spełnienia ich ubezpieczony nabywa prawo do tych świadczeń. 5) Formalizm i schematyzm – są konsekwencją masowego charakteru ubezpieczeń społecznych, konieczne jest w tym względzie ustalenie bardzo precyzyjnych przepisów, w których nie ma miejsca np. na swobodne uznanie organu. 6) Finansowanie ze składek; 7) Niekomercyjność – ubezpieczenie społeczne jest instytucją niedochodową 8) Wzajemność i redystrybucja Wzajemność - w klasycznym ubezpieczeniu społecznym występuje ścisła zależność między opłacaniem składki i jej wysokością oraz okresem płacenia a prawem do świadczeń i ich wysokością; Redystrybucja – składki są gromadzone w odpowiednich funduszach, a potem w razie zaistnienia przesłanek wypłacane; 9) Samorządność – chodzi tu o to, by każdy ubezpieczony miał wpływ na to, jak jego środki są gromadzone i inwestowane; 10) Stosunek ubezpieczeniowy – w polskim systemie prawa powstaje on z chwilą nawiązania umowy o pracę, ma charakter zobowiązania powstałego z mocy prawa; 11) Solidaryzm – oznacza urzeczywistnienie idei samopomocy społecznej poprzez udzielanie świadczeń osobom znajdującym się w potrzebie z funduszu wypracowanego wspólnym wysiłkiem ubezpieczonych. W praktyce składkę płaca wszyscy, a świadczenia dostają dotknięci ryzykiem socjalnym (solidaryzm przebiega wielopłaszczyznowo – np. między bogatymi a biednymi itd.) Ad. 4. Funkcje ubezpieczeń społecznych 1) F. Ochrony socjalnej – ochrona przed niekorzystnymi skutkami zdarzeń losowych; ubezpieczenia społeczne obejmują takie zdarzenia losowe jak:  starość  śmierć żywiciela rodziny  choroba  inwalidztwo  macierzyństwo  bezrobocie  wypadek przy pracy lub choroba zawodowa 2) F. Rozdzielcza – polega na podziale systemu świadczeń społecznych między grupami określonych osób stanowiąc pośrednio o podziale dochodu narodowego, przez świadczenia następuje przesunięcie środków między grupą aktywnych i biernych zawodowo, między samotnymi a rodzinami, między jednostkami o małych i dużych dochodach, między pokoleniem wieku produkcyjnego a poprodukcyjnego. 3) F. Fiskalno –ekonomiczna – Składki mogą stanowić środki obrotowe i inwestycyjne państwa, kształtują koszty i dochody przedsiębiorstw. 4) F. Zatrudnienia – ubezpieczenia społeczne wpływają na kształtowanie się struktury i podaży zatrudnienia oraz wykorzystywane są jako instrument polityki zatrudnienia. W jaki sposób na wielkość zatrudnienia wpływa sposób rozwiązania przyjętego w ubezpieczeniach społecznych ? - fakt istnienia bardzo wysokiej składki (45%) – powoduje rozwój szarej strefy; - możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę; - możliwość podjęcia dodatkowej pracy przez emerytów i rencistów; • nadwyżka podaży zasobów pracy – stwarza się przeszkody w podejmowaniu pracy przez emerytów i rencistów III gr. • Niedobór podaży zasobów pracy Ubezpieczenia społeczne można traktować jako pewien czynnik ekonomiczny w gospodarce: - środki gromadzone w funduszach są inwestowane - środki z funduszy przeznaczane są w głównej mierze na potrzeby konsumpcyjne, co powoduje wzrost popytu, a następnie wzrost produkcji i tym samym wzrost zatrudnienia. Ad. 5. Formy, rodzaje świadczeń z ubezpieczeń społecznych PODZIAŁ ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Świadczenia, które otrzymuje się dla wyrównania poniesionych strat, można podzielić na kilka grup. I. Ze względu na formę świadczenia: 1. Pieniężne a) zasiłek chorobowy, b) świadczenia rehabilitacyjne i zasiłek wyrównawczy, c) renty rodzinne, d) renty inwalidzkie, e) emerytury, f) świadczenia wypadkowe, g) zasiłek rodzinny, h) zasiłek porodowy, i) zasiłek macierzyński, j) zasiłek wychowawczy, k) zasiłek opiekuńczy; 2. W naturze a) świadczenia lecznicze, b) świadczenia położnicze i rehabilitacyjne, c) przedmioty ortopedyczne, d) protezy i środki opatrunkowe; II. Ze względu na czas trwania: 3. Krótkookresowe (zasiłki okresowe) a) chorobowe, b) macierzyńskie, c) opiekuńcze, d) wyrównawcze, e) świadczenie rehabilitacyjne; 4. Długookresowe a) emerytura, b) renta inwalidzka, c) renta rodzinna, d) wypadkowa renta inwalidzka, e) wypadkowa renta rodzinna; ZASIŁKI Zasiłek to świadczenie z ubezpieczenia społecznego wypłacane przez krótki okres lub też jednorazowo. Charakteryzuje się tym, że zastępuje pracownikowi wynagrodzenie, którego nie może osiągnąć wskutek niemożności wykonywania pracy. 1. Zasiłek chorobowy – przysługuje pracownikowi, który stał się niezdolny do pracy z powodu choroby. Przysługuje przez okres 6 miesięcy (gruźlica – 9 m-cy) z możliwością przedłużenia (do 3 m-cy). Przez pierwsze 35 dni choroby zakład pracy wypłaca zasiłek z własnych środków, potem wypłata następuje ze środków ubezpieczeniowych. Wysokość zasiłku – 80% podstawy wymiaru. 100% - gdy niezdolność jest efektem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz gdy niezdolność trwa nieprzerwanie ponad 90 dni. 2. Świadczenie rehabilitacyjne – przysługuje pracownikowi, który po wyczerpaniu okresu otrzymywania zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, ale dalsze leczenie lub rehabilitacja dają szanse powrotu do pracy. Można je uzyskać na okres do 12 m-cy. Wynosi 75% wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku chorobowego (100% gdy niezdolność jest efektem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej). 3. Zasiłek wyrównawczy – przysługuje pracownikowi ze zmniejszoną zdolnością do pracy, którego wynagrodzenie zostało obniżone wskutek poddania się rehabilitacji zawodowej w celu adaptacji do określonej pracy. Czas trwania: okres rehabilitacji, ale nie dłużej niż 24 m-ce. 4. Zasiłek macierzyński – przysługuje pracownicy za okres urlopu macierzyńskiego. Wysokość: 100% wynagrodzenia. 5. Zasiłek opiekuńczy – przysługuje pracownikowi zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem chorym w wieku do lat 14 oraz chorym in. członkiem rodziny pozostającym we wspólnym gospodarstwie domowym. Opieka taka może dotyczyć także dziecka zdrowego w wieku do lat 8 w określonych przypadkach. Wysokość: 80% wynagrodzenia. Czas trwania: do 60 dni w roku łącznie. 6. Zasiłek porodowy – jest świadczeniem jednorazowym i przysługuje z tytułu urodzenia dziecka. Przysługuje nie tylko pracownicy, ale także niepracującej żonie pracownika. Wysokość: zryczałtowana, 15% przeciętnego wynagrodzenia ogłaszanego dla celów emerytalnych. 7. Zasiłek pogrzebowy – przysługuje w razie śmierci pracownika lub śmierci niepracującego członka rodziny pracownika. Wysokość: zryczałtowana, 200% przeciętnego wynagrodzenia ogłaszanego dla celów emerytalnych. EMERYTURY i RENTY Na system emerytalno-rentowy w ubezpieczeniach społecznych składają się: - emerytury, - renty inwalidzkie, - renty rodzinne, - zasiłek pogrzebowy; W systemach emerytalno-rentowych podstawowym pojęciem jest okres wysługi (zatrudnienia), jako warunek uzyskania świadczeń i podstawa ich wymiaru. Okres wysługi to suma okresów składkowych (czas ubezpieczenia, za który opłacono składki), bezskładkowych (m.in. okres działalności kombatanckiej, urlopu wychowawczego, pobierania zasiłku chorobowego) oraz traktowanych jako składkowe (np. okres pracy w gospodarstwie rolnym). Emerytura – to świadczenie, które ma zapewnić środki utrzymania na starość, na wypadek niezdolności do pracy z powodu wieku. Do emerytury ma prawo osoba, która spełnia łącznie dwa warunki: 1) osiągnęła wymagany wiek: kobieta – 60 lat, mężczyzna – 65 lat, 2) wykazuje się okresem zatrudnienia (składkowym i bezskładkowym): kobieta – 20 lat, mężczyzna – 25 lat. Istnieją ponadto szerokie możliwości wcześniejszego przejścia na emeryturę. Renta inwalidzka – to świadczenie w razie inwalidztwa. Prawo do niej maja osoby, które spełniają jednocześnie trzy warunki: 1) są inwalidami wg kryteriów ustawy emerytalnej, 2) posiadają odpowiedni okres składkowy i bezskładkowy, 3) inwalidztwo powstało w czasie okresu składkowego lub bezskładkowego, lub też nie później niż w ciągu 18 m-cy od ustania tych okresów. Wymagany okres składkowy wynosi 5 lat (inaczej w przypadku osób do 30 roku życia). Renta rodzinna – to świadczenie w razie śmierci żywiciela, przysługujące członkom rodziny. Przysługuje ona w łącznym wymiarze: - dzieciom w wieku do 16 lat (może być przedłużona do czasu ukończenia szkoły, ale nie dłużej niż do 25 roku życia), - wdowie (w ściśle okreslonych warunkach), - ewentualnie rodzicom zmarłego pracownika Renta rodzinna przysługuje, gdy zostały spełnione dwa warunki: 1) pracownik w chwili śmierci był zatrudniony 2) posiadał okres składkowy i bezskładkowy nie krótszy niż wymagany do uzyskania renty inwalidzkiej; 1. Przesłanki wprowadzenia nowego systemu ubezpieczeń społ.). 2. Dylemat społeczny i ekonomiczny oraz typy zagrożeń, jakie niesie każdy z tych modeli. 3. Trzy filary nowego systemu a) filar I, b) filar II, c) filar III. Ad. 1. Przesłanki wprowadzenia nowego systemu ubezpieczeń społ. Potrzeba reformy emerytalno – rentowej nie pojawiła się nagle. Od 1990 r. na skutek systematycznego zmniejszania zatrudnienia zaczęła spadać liczba ubezpieczonych. W wyniku tego zmniejszały się dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a liczba świadczeniobiorców (emerytów i rencistów) rosła. Cechy polskiego systemu ubezpieczeń społecznych obowiązującego do 1999 r.: - system całkowicie upaństwowiony, - w wysokim stopniu scentralizowany i zbiurokratyzowany, - decyzje z zakresu ubezpieczeń społecznych podejmowane były poza grupą najbardziej tym zainteresowanych (ubezpieczonych); zasadniczą funkcją tych decyzji było każdorazowe dostosowanie stanu finansów i organizacji ubezpieczeń społecznych do stanu finansów publicznych państwa. W związku z tym wśród wykorzystywanych instrumentów dominowały dwa: • podwyższanie składek, • obniżanie świadczeń’ - system zaopatrzeniowy – nie miał charakteru ubezpieczeniowego; - zmienność zasad i trybu przyznawania świadczeń powodowała nieustającą walkę silniejszych grup społecznych o korzystniejsze warunki nabywania i wyższy wymiar świadczeń, - system podatny na złą koniunkturę gospodarczą, jak również na zmienne koniunktury polityczne. Przesłanki wprowadzenia nowego systemu (wady dotychczasowego):  wysokie składki – niskie emerytury,  wysokość emerytur jest limitowana, a wysokość składek jest nieograniczona,  brak wyraźnego powiązania zapłaconych składek z wysokością przyszłej emerytury,  całkowite uzależnienie wysokości emerytury od budżetu państwa i jego bieżącej kondycji,  coraz większe dotacje z budżetu państwa (czyli z naszych podatków) do świadczeń wypłacanych przez ZUS, Według badań opinii społecznej dotychczasowy system był niesprawiedliwy, niejasny, niewydolny. Nie dawał nam żadnych perspektyw na wzrost emerytury, groził wręcz zmniejszeniem świadczeń emerytalnych. Jeśli dotychczasowy system byłby utrzymany, musielibyśmy płacić albo wyższe składki albo dostalibyśmy jeszcze niższe emerytury niż emeryci dzisiaj (1998 r.) Dotychczasowy system był oparty na tzw. umowie międzypokoleniowej. Oznacza to, że z naszych składek byłaby wypłacana emerytura obecnym emerytom, a nam ze składek naszych dzieci. Ad. 2. Dylemat społeczny i ekonomiczny oraz typy zagrożeń, jakie niesie każdy z tych modeli. DYLEMAT SPOŁECZNY Model Bismarka Model Beveridge’a (model kontynentalny) (model anglosaski) typ programu: ubezpieczenie zaopatrzenie społeczne państwowe typ więzi: wzajemność solidarność ubezpieczeniowa obywatelska DYLEMAT EKONOMICZNY Bismark - Beveridge wariant chilijski typ finansowania: repartycja kapitalizacja składki Repartycja –składkę płacą wszyscy, korzystają wybrani; System repartycyjny może funkcjonować, kiedy liczba osób zdolnych do pracy jest zdecydowanie większa od liczby osób niezdolnych do pracy. W przypadku malejącego przyrostu naturalnego niemożliwe jest utrzymanie systemu ubezp. opartego na repartycji. Typy zagrożenia, jakie niesie każdy z tych modeli TYP ZAGROŻENIA SYSTEM UMOWY GENERACYJNEJ KAPITAŁOWE UBEZPIECZENIA EMERYTALNE Starzenie się społeczeństwa nieodporny odporny Wzrost bezrobocia nieodporny odporny Spadek produkcji i/lub płac realnych nieodporny odporny Konflikty i przetargi polityczne nieodporny odporny Długotrwała wysoka inflacja odporny nieodporny Załamanie na rynkach finansowych odporny nieodporny W Polsce połączono te dwa modele (elementy). Z jednej strony utrzymano umowę pokoleniową, z drugiej przyjęto ubezpieczenia kapitałowe (filar II i III). Ad. 3. Trzy filary nowego systemu Nowy system ubezpieczeń społecznych I filar ZUS II filar Otwarte Fundusze Emerytalne III filar Ubezpieczenia dodatkowe Stopień obowiązkowości Obowiązkowy - obowiązkowy – dla osób poniżej 30 lat, - dobrowolny – dla osób od 30 – 50 lat, - zakazany – dla osób pow. 50 lat Dobrowolny Sposób finansowania Repartycja Kapitałowy Kapitałowy Zarządzanie Zarządzany przez państwo Zarządzany przez prywatne instytucje Zarządzany przez prywatne instytucje Składka Zapisywana na indywidualnych kontach Zarządzany przez prywatne instytucje Zarządzany przez prywatne instytucje W efekcie tych zmian starano się osiągnąć: 1) sprawną i solidną obsługę wielu pokoleń, 2) utrzymanie kosztów na poziomie możliwości budżetu państwa oraz dążenie w przyszłości do ich zmniejszania, 3) wypełnienie zobowiązań wynikających z założeń starego systemu, a więc zapewnienie wypłaty środków osobom, które ze względu na wiek nie skorzystają z nowego systemu, 4) wypracowanie takiego systemu, w którym uzależnia się wysokość świadczeń emerytalnych od wniesionych składek, wynagrodzenia, stażu pracy, 5) uodpornienie emerytury na zmieniające się trendy w polityce; Tr