XVII-wieczna kultura plebejska a pozycja szlachcica-sarmaty

XVII-wieczna kultura plebejska a pozycja szlachcica-sarmaty.

W XVII wieku bujnie rozwijała się literatura plebejska. Jej twórcami byli ludzie spoza stanów uprzywilejowanych (magnaterii, szlachty). Byli to protoplaści dzisiejszej inteligencji. Środki do życia czerpali z pracy umysłowej, często związani byli z Kościołem. Nie posiadali majątków, wywodzili się najczęściej z niezamożnego mieszczaństwa. W poszukiwaniu zarobku wędrowali z miejsca na miejsce, zatrudniali się chętnie w szkołach parafialnych. Nazywano ich "sowizdrzałami". W swojej ulotnej twórczości, przedstawianej często na jarmarkach, wydawanej drukiem w niskich nakładach, wyśmiewali ideał Sarmaty, byli niepokorni wobec "właściwie urodzonych". Własne, trudne położenie rodziło w nich bunt przeciwko uprzywilejowanej pozycji niewykształconej, nietolerancyjnej szlachty. Orężem w walce była tu drwina, humor, satyra i błazeńska szata, ukrywająca mądrość. W twórczósci plebejskiej protestowano także przeciwko okrutnemu traktowaniu chłopów przez szlachtę (np. anonimowy utwór "Lament chłopski na pany").

Literatura sowizdrzalska parodiowała i wyśmiewała oficjalne normy społeczno-obyczajowe, sarmacki etos. Tworzono np. poematy na cześć "Wielkiego Hetmana Łotrowskiego" czy "Księcia Ultajskiego". Poza naturalnym humorem i kpiarskim tonem wobec wszelkich świętości znajdziemy tu liczne dowody narastających podziałów społecznych, samoświadomości warstw niższych. Utwory nurtu plebejskiego były najczęściej anonimowe lub podpisane wymyślnymi, fantazyjnymi pseudonimami, np. "Jadam Nieboraczkowski z Chudej Woli". Wynikało to z ostrożności - już w 1617 roku nieprawomyślne dzieła plebejskie Kościół umieścił na indeksie ksiąg zakazanych