Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

 

Granice nowej epoki mają charakter tylko orientacyjny, a wyznaczają je następujące wydarzenie – poczatek datuje się na lata 1863-64, czyli przebieg i klęska powstania styczniowego. Natomiast końcowa granica, zwiastującą nową epokę literacką – Młodą Polskę to lata dziewięćdziesiąte XIX-tego wieku -wydanie tomiku wierszy Jana Kasprowicza (1894) i Kazimierza Przerwy-Tetmajera(1891).

Pozytywizm, który najbardziej rozwinął się w Anglii, gdzie jego głównymi przedstawicielami byli ww. filozofowie Mill, Buckle i Spencer, cechuje:

· Niechęć do metafizyki;

· Nastawienie socjologiczne i antyfeudalne;

· Zaufanie do nauki (na metodzie empirycznej i wiedzy przyrodniczej);

· Przekonanie, iż rozwój społeczeństwa jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu;

Ważną cechą postawy filozoficznej wielu pozytywistów był:

· Scjentyzm, czyli zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, która miała być jedynym kryterium poznania; teoria postępu oparta na empiryzmie i ewolucji Darwina;

· Agnostycyzm, mówiący o tym, iż do końca nie można poznać świata ani praw nim rządzących;

· Utylitaryzm, zakładający twierdzenie, iż to co robi człowiek musi być potrzebne i użyteczne, musi on także wytrwale dążyć do celu jasno określonego na rzecz wspólnego dobra;

· Liberalizm, którego wykładnikiem jest tolerancja, czyli uznawanie czyjejś odrębności;

· Demokratyzm, mówiący o wzajemnym traktowaniu się na równi, nie wyznając własnej wyższości.

Następują również widoczne zmiany w języku. Język, ówcześnie służący kontaktom ekonomicznym oraz ideologią społecznym zmierza ku formom prostym, komunikatywnym i logicznym. W połowie XIX-tego w. dokonuje się demokratyzacja stylu, zanikają tradycyjne, retoryczne formy „wysokiego stylu”. Mowa codzienna, potoczna staje się normą dla języka prasy i literatury.

Pokolenie młodych, którzy mówią o sobie „my” i wyraźnie przeciwstawiają się pokoleniu „starym”, odrzucą ukochane w przeszłości idee romantyczne, gdyż byli przeciwni kolejnemu powstaniu. Młodzi twierdzą, iż społeczeństwo jest organizmem, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów, dlatego wszyscy powinni pracować dla wspólnego dobra. Bogacące się jednostki mają uszczęśliwiać zbiorowość. Taką koncepcje „pracy organicznej” wysunął Herbert Spencer. Mówi się o emancypacji i konieczności kształcenia kobiet z warstwy ziemiańskiej, o asymilacji mniejszości narodowych, tolerancji wobec Żydów. Ludzi światłych i odpowiedzialnych zobowiązuje się do szerzenia oświaty na wsi: praca u podstaw miała zmienić panującą tam sytuację. Pozytywiści marzyli o nowoczesnym rolnictwie, polskich fabrykach, szczęśliwym, zgodnym społeczeństwie; opisywali te wizje w artykułach, nowelach, powieściach tendencyjnych.

Epoka pozytywizmu charakteryzuje się również powstaniem i rozwojem prasy, która wychowuje czytelnika, przekazuje mu wiedzę i kształtuje jego poglądy, demokratyzując tym samym stosunki społeczne. Obok form publicystycznych wprowadza się również teksty literackie, powieść w odcinkach i ilustracje. Powstał nowy zawód – dziennikarz, choć nie było jeszcze szkol dziennikarskich. Wielu wybitnych pisarzy działało jako publicyści, felietoniści, reporterzy, krytycy wpływający na wysokość poziomu intelektualnego gatunków publicystycznych. Często uprawiane gatunki to: felieton, kronika, tzw. listy z podróży, eseistyka. Dziennikarstwo dawało także regularne zarobki, było warsztatem literata i miarą kulturoznawczą. Artykuły głównie w formie esejów dzielimy na programowe i polemiczne (problematyka społeczna) oraz rozprawki popularnonaukowe i eseistyka krytycznoliteracka. Najwybitniejsi publicyści to: Świętochowski, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i Konopnicka. W epoce pozytywizmu wyróżnia się dwa podstawowe prądy: realizm i naturalizm. Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na założeniu, że dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów.

Tak napisany utwór powinien zaspokajać ciekawość czytelnika Centrum nurtu realistycznego stanowiła Francja, ale również Rosja (Tołstoj, Gogol, Dostojewski) i Anglia (Dickens).

Kierunkiem, który rozwijał się niemal równolegle z realizmem, był naturalizm. Naturaliści postulowali całkowity obiektywizm naukowy, brak komentarza autorskiego, analityczność i obnażanie ukrytych mechanizmów sterujących ludzkimi postawami. Ta ostatnia cecha była wynikiem poważnego potraktowania odkryć Karola Darwina i przekonania, że społeczeństwo można badać, odkrywać na wzór dociekań naukowych. Czołowy przedstawiciel tego kierunku, Emil Zola, pisał: „Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja i pojmowanie tego, co istnieje.” Naturalizm, bardziej niż miało to miejsce w realizmie, uwypuklał znaczenie jednostki, jej przeżyć, świata wewnętrznego. Naturaliści w szczególny sposób eksponowali biologizm, zwierzęce instynkty w człowieku, dlatego wymowa większości utworów była jednoznacznie pesymistyczna.

Literatura miała w dziedzinie propagowania tych haseł ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez wszelkie utwory literacki, także poprzez publicystykę głoszono program mający podnieść Polskę na nogi. Ww. prądom służyły następujące gatunki literackie:

§ nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych;

§ opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji,

§ powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji;

§ artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematyką społeczną;

§ felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka;

§ reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.