Wielkość i tragizm powstań narodowych w znanych Ci utworach literatury polskiej
Powstania – zrywy niepodległościowe Polaków są
niezmiernie istotnym tematem naszej literatury. Nie można się temu dziwić,
ponieważ zabory, okupacja – tragiczne dzieje narodu – zaowocowały takim właśnie
biegiem wypadków, a wydarzenia takie, jak powstanie kościuszkowskie,
listopadowe, styczniowe, warszawskie musiały znaleźć odbicie w literaturze.
Powstanie kościuszkowskie z roku 1794 znalazło
odzwierciedlenie w poezji powstania kościuszkowskiego już w czasach sobie
współczesnych. W późniejszych epokach wielokrotnie nawiązywano do tego wydarzenia.
I tak na przykład imię głównego bohatera Pana
Tadeusza Adama Mickiewicza było bezpośrednim odwołaniem do osoby Tadeusza
Kościuszki. To po nim otrzymał młody szlachcic Soplica imię Tadeusz.
Wspomnienie insurekcji pojawia się także, jako radosny motyw, w grze Jankiela
na cymbałach w tym utworze.
Bitwa pod Racławicami J. Matejki ozdabia z kolei
chatę bronowicką w Weselu Wyspiańskiego i symbolizuje solidarną postawę chłopów
i szlachty w walce o wolność.
Najwięcej jednak utworów literackich dotyczyło
powstania listopadowego, które rokowało wielkie nadzieje na zwycięstwo.
Warszawianka 1830 napisana przez C. Delavigne'a,
a w polskiej wersji przez K. Sienkiewicza, propagowała program powstania
należący do romantycznej poezji tyrtejskiej. Do tekstu Warszawianki muzykę skomponował
Karol Różyński.
Do wierszy, które przedstawiały bohaterstwo
prawdziwych powstańców, możemy zaliczyć Redutę Ordona i Śmierć pułkownika A.
Mickiewicza oraz utwór J. Słowackiego Sowiński w okopach Woli.
Pierwszy z nich przedstawiał wysadzenie reduty
powstańczej przez jej obrońcę ppor. Ordona, wzór patrioty i honoru, który wolał
śmierć niż klęskę. Kolejny wiersz Adama Mickiewicza poświęcony był bohaterskiej
Emilii Plater, uczestniczce powstania listopadowego. Trzeci opowiadał o obrońcy
szańców na Woli, generale Sowińskim, starcu z drewnianą nogą, którą utracił,
walcząc o wolność Ojczyzny.
W utworach literackich dotyczących powstania z
1830 roku autorzy powoływali również bohaterów fikcyjnych, którzy wrośli na
zawsze w polską świadomość narodową. Konrad z III cz. Dziadów A. Mickiewicza to
polski Prometeusz, bez reszty oddany Ojczyźnie. Kordian z dramatu J.
Słowackiego to polski Winkelried, który musi przebyć trudną drogę, aby odnaleźć
cel w życiu – walkę za Ojczyznę. Oni – porywający siłą myśli i bohaterstwem
czynów, walczący o wolność kraju – realizowali pragnienia Polaków wybicia się
na niepodległość.
Ale III cz. Dziadów i Kordian to dramaty, które
powstały już po klęsce listopadowej. Dlatego są one próbą oceny społeczeństwa
polskiego tego okresu, ukazania jego wielkości, ale i tragizmu – przyczyn jego
klęski. Zarówno Mickiewicz jak i Słowacki jako przyczyny klęski wskazują: po
pierwsze, romantyczny indywidualizm jego przywódców, który z jednej strony był
ich siłą, z drugiej jednak przyczynił się do ich upadku (Konrad, Kordian); po
drugie, na
samotność walczących i obojętność części społeczeństwa,
które w całości nie poparło powstania (Salon warszawski, Katedra Św. Jana); po
trzecie, na przywary narodowe, takie jak prywata, egoizm (Grób Agamemnona); po
czwarte, złe doradztwo – nieudolne, opieszałe, zbyt wcześnie decydujące o
kapitulacji (Przygotowanie).
Powstanie styczniowe również odbiło się szerokim
echem w polskiej literaturze.
Eliza Orzeszkowa w noweli Gloria victis (chwała
zwyciężonym) jako pierwsza składa hołd uczestnikom powstania z 1863 roku.
Postacią historyczną jest w tym utworze Romuald Traugutt.
W powieści Nad Niemnem również funkcjonuje mit
powstania jako „czas święty”, zaś mogiła powstańców to „miejsce święte”.
Historia ożywa podczas opowiadania Janka Bohatyrowicza, który jako dziecko był
świadkiem chwili pożegnania powstańców odchodzących do lasu. Między nimi znajdował
się Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz – ojciec Janka. Obaj zginęli
tragicznie, poświęcili Ojczyźnie to, co mieli najlepszego – młode życie.
Orzeszkowa w powieści otacza czcią to wielkie wydarzenie historyczne i jego
bohaterów.
W Lalce B. Prusa epizod powstańczy jest ledwie
zarysowany i wiąże się z biografią Wokulskiego. Wątek powstania oraz
heroicznej, wielkiej miłości Ojczyzny powraca także w Pamiętniku starego
subiekta.
Do powstania styczniowego nawiązywali również
pisarze epok późniejszych. Prawdziwą wielkość i tragizm zrywu z roku 1863
odnajdujemy w opowiadaniu S. Żeromskiego – Rozdzióbią nas kruki, wrony...
Wielkość tkwi w desperackiej postawie powstańca Winrycha, bestialsko zabitego
przez Moskali. Tragizm w tym, że ten biedny, ciemny chłop polski, znajdując
zwłoki bohatera, ściąga zeń buty i rabuje Polaka. Opowiadanie jest więc próbą
odpowiedzi na pytanie: dlaczego powstanie styczniowe upadło?
Zupełnie odrębne miejsce w naszej literaturze
zajmuje powstanie warszawskie z 1944 roku. Wybuchło ono w stolicy okupowanej
przez hitlerowców Polski 1 sierpnia 1944 roku, trwało ponad 2 miesiące.
Zakończyło się klęską, ponieważ pomoc sojusznicza zawiodła. W powstaniu zginęła
niemal cała młodzież AK, jak również
wielkie były straty wśród ludności cywilnej. Warszawa
została doszczętnie zniszczona. Zginęli również świetnie zapowiadający się
poeci: K.K. Baczyński i T. Gajcy.
Kolumbami nazwano potem pokolenie tych właśnie
młodych poetów, wychowanych w wolnej Polsce, którzy brali udział w walce powstańczej
i polegli na ulicach Warszawy. Piosenki powstańcze Pałacyk Michla czy Żądamy
amunicji śpiewane są do dziś.
Wiele utworów literackich przedstawiających
powstanie powstało już po wojnie. Można tu wymienić: R. Bratnego Kolumbowie
rocznik 20 czy M. Białoszewskiego Pamiętnik z powstania warszawskiego. Według
opowiadania J. Stawińskiego Kanał Andrzej Wajda nakręcił swój, wielokrotnie
nagradzany, film pod tym samym tytułem. Do ciekawszych książek o tym okresie
można zaliczyć A. Kamińskiego Zośkę i Parasol – ciąg dalszy Kamieni na szaniec.
Powyższe utwory w różny sposób podejmują temat
powstania. Ukazują panoramę walczącej Warszawy lub wycinek, tragizm sierpnia
1944 roku, psychikę człowieka zaplątanego w wir historii, a nawet humor i
fantazję literacką, przemieszaną z realiami.
Bohaterowie powstań romantycznych byli przez
naród czczeni, składano im hołdy, ich potomkowie są z nich dumni.
Jakże odmienny był los powstańców warszawskich z
1944 roku. Ci wielcy ludzie, którzy poświęcili Ojczyźnie rzecz najcenniejszą –
życie, często również przeżyli tragedię przegranej. Tragizm ich losów pogłębiał
fakt, że kłamliwa ideologia po II wojnie światowej w Polsce odebrała im miano
bohaterów. Jedni ginęli w wal–
ce, inni umierali po zakończeniu działań wojennych,
zagubieni w nowej, wrogiej im rzeczywistości, jak Maciek Chełmicki z Popiołu i
diamentu J. Andrzejewskiego.
Powstania narodowe pokazały wielkość narodu
polskiego, stały się sprawdzianem honoru i godności Polaków. Jednocześnie były
tragiczne w skutkach, był to bowiem czas wykrwawiania się Ojczyzny, czas utraty
najlepszych jej synów.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach